برخي از تاريخ نگاران بر اين عقيده اند كه در سده ي چهارم پيش از ميلاد، جمعي از مغان در مسير رودخانه اي كه امروزه به چشمه علي مشهور است؛ سكني گزيدند و به همين علت اين منطقه نخست «ده مغان» ناميده شد و به مرور زمان به دمغان و سرانجام به دامغان تبديل شده است. دامغان يكي از شهرستان هاي استان سمنان است كه از شمال به شهرستان هاي گرگان، كردكوي، بهشير، از خاور به شهرستان شاهرود، از جنوب به خور و بيابانك و انارك (از بخش هاي شهرستان نايين) و از باختر به شهرستان‌هاي سمنان و ساري محدود مي شود. پايه هاي اقتصادي شهرستان دامغان را به ترتيب كشاورزي، دام داري و صنعت تشكيل مي دهد. صنايع دستي شهرستان دامغان؛ چاپ قلم كار، نمد مالي، قالي بافي، جاجيم بافي، كرباس و پارچه بافي را شامل مي شود. بيش ترين صنايع مدرن شهرستان دامغان به صنايع غذايي مربوط است كه شامل تهيه خشك بار، شيريني و لبنيات مي شود. شهرستان دامغان يكي از مناطق استان سمنان است كه داراي آثار تاريخي, قديمي وطبيعي قابل توجهي است
مكان هاي ديدني و تاريخي
تضادهاي جذاب و ديدني سبب شده شهرستان گرمسار از نظر جاذبه هاي طبيعي با اهميت باشد. چشمه علي در 35 كيلومتري شمال شهر دامغان و چشمه آبسيچ در 4 كيلومتري دامغان و هم چنين چشمه كشت دشت در 66 كيلومتري شمال باختر دامغان از جمله مهم ترين جاذبه هاي طبيعي شهرستان دامغان هستند. پارك جنگلي دامغان كه از جمله مناطق سبز و با اهميت سراسر استان است؛ در اين شهرستان واقع شده ضمن آن كه كوير حاج علي قلي در جنوب دامغان از مناطق با ارزش جهانگردي است. شهرستان دامغان هم چنين يكي از مناطق استان سمنان است كه داراي آثار تاريخي, قديمي و قابل توجهي است. قلعه هاي قديمي, عمارت ها و ساختمان هاي تاريخي و بازار از جمله مهم ترين ديدني هاي شهرستان دامغان به شمار مي آيند. به علت زلزله هاي متعددي كه در اين منطقه به وقوع پيوسته آثار خيلي قديمي در اين منطقه وجود ندارد و قدمت بيش تر جاذبه هاي تاريخي اين منطقه به دوره هاي پانصد سال قبل باز مي گردد.
وجه تسميه و پيشينه تاريخي
برخي از تاريخ نگاران بر اين عقيده اند كه در سده ي چهارم پيش از ميلاد، جمعي از مغان در مسير رودخانه اي كه امروزه به چشمه علي مشهور است سكني گزيدند و به همين علت اين منطقه نخست «ده مغان» ناميده شد و به مرور زمان به دمغان و سرانجام به دامغان تبديل شده است. دامغان در زمان اشك سوم و تيرداد اشكاني پايتخت پايتخت زمستاني شاهان اشكاني بود و تا كشته شدن يزدگرد، آخرين پادشاه ساساني، موقعيت خود را حفظ كرد. اين شهر تا قرن اول ميلادي اهميت خود را حفظ كرد و مركز ايالت بزرگ قومس بود.
در دوره هاي حكومت امويان، عباسيان، ‌طاهريان، سامانيان، سربداران و ديلميان دامغان از موقعيتي قابل توجه براي امرا و حكومت ها برخورداربود. منطقه دامغان در زمان سلجوقيان، از جمله پايگاه هاي مهم پيروان فرقه اسماعيليان بود و در سال هاي 483 تا 654 هجري قمري وقايع مهمي براي اين فرقه در اين منطقه روي داد. آثار قلعه هاي موجود، بر اين رويداد و حضور فعال پيروان اسماعيليه درمنطقه دلالت دارد.
بين سال هاي 700 تا 900 هـ . ق، ‌منطقه دامغان شاهد حضور حكمرانان مختلف بود. يكي از مهم ترين رويداد هاي اين سال ها حمله سپاهيان تيمور لنگ در سال 769 هـ . ق است كه طي آن باقي مانده اهالي دامغان كه از كشتار چنگيزخان در امان مانده بودند، به جرم پناه دادن به تاتار ها، از دم تيغ گذشتند. منطقه دامغان كه در دوران صفويان، افشاريان و زنديان مورد توجه و شاهد رويدادهاي سياسي متعدد بود در دوران قاجاريه اهميتي به سزا يافت. عده اي از حكمرانان سلسله قاجاريه نيز در اين منطقه چشم به جهان گشودند كه باباخان و فتحعلي خان از آن جمله بودند. در اين ميان فتحعلي شاه علاقه اي وافر به دامغان داشت. دامغان دردوره قاجار از اهميت و آباداني برخوردار بود و هم اكنون نيز از جمله مناطق با اهميت استان سمنان به شمار مي آيد كه در برگيرنده شهرها, روستاها و آبادي هاي زيادي است.
مشخصات جغرافيايي
دامغان يكي از شهرستان هاي ا ستان سمنان است كه از شمال به شهرستان هاي گرگان، كردكوي، بهشير، از خاور به شهرستان شاهرود، از جنوب به خور و بيابانك و انارك (از بخش هاي شهرستان نايين) و از باختر به شهرستان‌هاي سمنان و ساري محدود مي شود. اين شهرستان از نظر جغرافيايي در 54 درجه و 20 دقيقه ي درازاي خاوري و 36 درجه و 10 دقيقه ي پهناي شمالي قرار گرفته است. براساس آخرين آمار جمعيتي در سال 1375 جمعيت اين شهرستان 78758 نفر بوده كه از اين رقم 49204 نفر جمعيت مركز شهرستان دامغان بوده است. شهر دامغان مركز شهرستان دامغان است. دامغاني ها آريايي نژادند و به زبان فارسي با گويش دامغاني سخن مي گويند. مردم اين منطقه مسلمان و شيعه مذهبند.
شهرستان دامغان يكي از مناطق استان سمنان است كه داراي آثار تاريخي, قديمي و قابل توجهي است. قلعه هاي قديمي, عمارت ها و ساختمان هاي تاريخي و بازار از جمله مهم ترين ديدني هاي شهرستان دامغان به شمار مي آيند. به علت زلزله هاي متعددي كه در اين منطقه به وقوع پيوسته آثار خيلي قديمي در اين منطقه وجود ندارد و قدمت بيش تر جاذبه هاي تاريخي اين منطقه به دوره هاي پانصد سال قبل باز مي گردد.
قديمي ترين قلعه هاي روستاي مايان قدمتي در حدود هفتصد سال دارد و بازار قديمي دامغان بارها با زلزله و هجوم دشمنان تخريب شد و هر بار با معماري روز بازسازي شده تا به شكل امروزي خود درآمده است. عمارت آغامحمدخان و فتح علي شاه قاجار ساختمان هاي زيبايي هستند كه در سال هاي اخير مرمت و بازسازي شده اند. مسجد تاريخانه از كهن ترين بناي دوره هاي اسلامي است كه در زلزله قرن سوم هجري قمري آسيب هايي ديده است. كاروان سراهاي منطقه نيز غالبا در دوره صفويه ساخته شده و به سبب قرار داشتن در مسير راه مشهد, براي استراحت زايرين حضرت امام رضا (ع) بنا شده و هم اكنون از جاذبه هاي با ارزش تاريخي و معماري منطقه هستند.

مسجد تاريخانه دامغان
مسجد تاريخانه در دامغان واقع شده است و يكي از با عظمت ترين مسجد هاي اين منطقه به شمار مي رود. اين بنا به دليل سبك خاص معماري آن كه تلفيق سبك اسلامي – ساساني است از اهميت زيادي برخوردار بوده و آن را متعلق به سال هاي قبل از 200 هجري قمري مي دانند. احتمالاً تاريخانه در زمان تسلط اعراب بر ايران، آتشكده يا معبدي مذهبي بوده كه بعدها به مسجد تبديل شده است. بناي مسجد تاريخانه كهن ترين و قديمي ترين بناي اسلامي است كه تا كنون در اين منطقه پا برجا بوده است.
طرح اصلي ساختمان مسجد به سبك حياط اندروني است كه يك صحن بزرگ تقريباً چهارگوش به طول 27 متر و عرض 26 متر را در برگرفته است و در گرداگرد آن رواق‌هايي با تاق ضربي آجري روي پايه‌هاي گرد و قطور به بلندي 5/3 متر و قطر 5/1 تا دو متر وجود دارد. يكي از اين تاق‌نماها كه عميق‌تر و عريض‌تر از بقيه است, جاي مقصوره بوده و به همين جهت مواجه با قبله است. در ديوار عقب اين مقصوره، محراب را ساخته‌اند كه جهت قبله را معلوم مي‌كند و در مجاورت محراب نيز منبر موعظه قرار دارد.
در مورد معماري داخلي اين بنا بايد گفت: تاق‌هايي كه بدون مجاورت ديوار، روي ستون‌ها ساخته شده‌اند، معماري عهد ساساني را به ياد انسان مي‌آورد وستون‌هاي تاريخانه داراي تاق‌هاي ضربي وسيع و موازي با نماها هستند كه از طرف صحن مسجد، مانند ايوان‌هاي زمان ساسانيان باز و گشوده‌اند. از نظر معماري قطر و اندازه ستون‌هاي كاخ تپه حصار دامغان كه به جاي مانده از دوره ساسانيان است، برابر با اندازه و قطر ستون‌هاي تاريخانه‌ (كه كم تر از حد نياز بناست) است كه اين نشان دهنده استمرار و تداوم معماري ساسانيان در دوره‌ اسلامي است.طرح كلي بناي تاريخانه اگرچه به خاطر برآوردن نيازهاي عبادي بوده است، ولي احساسي از شكوه و زيبايي معماري كهن در بناهاي اسلامي را عرضه مي‌دارد كه بي‌شك، مظهر عظمت و در عين حال فروتني است.
ساختمان مسجد از نظر معماري و مصالح، كاملاً ساساني است و حتي آجرچيني شعاعي و ابعاد آجرهاي قرمز (به مساحت 35 سانتي‌متر مربع و قطر 75 ميلي‌متر) و خود ستون‌ها، شبيه طرح‌هاي كاخ ساساني است و تنها تفاوت جزيي آن با سبك ساساني، نوك تيز بودن بعضي از قوس‌‌هاي آن است كه براي اولين بار در ايران، با مقياس بزرگ به چشم مي‌خورد. اين مسجد در عين حال از ساده‌ترين و حتي از نظر محاسبات سازه‌اي يكي از دقيق‌ترين بناهاي مساجد صدر اسلام است. اين بنا در كل از ديواره‌ها و تاق‌هاي خشتي با مقدار كمي آجر و چوب ساخته شده و از اين حيث، يكي از مهم ترين بناهاي تاريخي است.
مسجد جامع
مسجد جامع دامغان از ديگر مسجد هاي مهم شهر است كه روبه روي مدرسه حاج فتح علي‌بيگ كه به آن مدرسه پامنار نيز مي‌گويند, قرار گرفته است. اين مسجد داراي 35 متر طول , 18 متر عرض و دو رديف ستون است كه روي ستون‌ها سقف‌هاي مدور آجري كار شده است و فواصل آجرها نيز با گچ بند‌كشي شده است. دالان ورودي به صحن مسجد كه داراي 38 متر درازا و 36 متر پهنا است, منتهي مي‌شود. ضلع جنوبي صحن داراي سه ايوان است كه ايوان وسط آن مرتفع‌تر و عريض‌تر از ايوان‌هاي طرفين است. محراب در همين ايوان واقع شده است. دهانه اين ايوان هفت متر و درازاي زير سقف 16 متر است.اين مسجد در ضلع غربي و شرقي خود دو شبستان دارد كه چند سال پيش مرمت و بازسازي شده است
مدرسه موسويه
مدرسه قديمي موسويه درسال 1270 هجري قمري بنا شده و در محله بالاي كوي دباغان دامغان قرار گرفته است. در جنوب اين مدرسه، مسجدي قرار گرفته كه داراي ده اتاق است و از سطح زمين نزديك به يك متر و نيم بلندتر است. تالار بالايي كه روبه روي در مدرسه واقع شده, پنج درب دارد كه درب ها به طرف حياط مدرسه باز مي‌شوند و پشت آن ها حياط خلوت قرار گرفته است. در بعضي مواقع، در اين حياط خلوت, مجلس درس تشكيل مي‌شود. درضلع شمالي مدرسه تالاري بزرگ با شاه ‌نشين قرار گرفته كه پنج در آن به طرف حياط آن باز مي‌شود. اين مدرسه از جمله بناهاي با ارزش معماري شهر دامغان است كه مورد توجه قرار دارد.
مدرسه مطلب‌خان
مدرسه مطلب خان در كنار تكيه دباغان در شهر دامغان واقع شده و در سال 1231 هجري قمري بنا شده است. ساختمان مدرسه مذكور به صورت مربع مستطيل و در يك طبقه است. در تمام ضلع هاي آن, اتاق هايي از آجر است كه جلوي آن ها ايوان قرار دارد. مدرسه مذكور در حال حاضر حوزه علميه طلاب علوم ديني است. اين مدرسه از آثار دوره ناصرالدين شاه قاجار است كه به ثبت تاريخي نيز رسيده است

عمارت آغامحمدخان و فتح علي شاه قاجار
اين دو ساختمان تقريباً در مقابل هم (يكي در خشكي و ديگري در داخل درياچة چشمه علويان) واقع شده اند. در قسمت شمال و در داخل درياچه به فاصلة حدود 500 متر از تپه‌هاي آبده، ساختماني دو طبقه وجود دارد كه داراي ايوان محصور در آب است و فتح علي‌شاه قاجار آن را ساخته بود. براي ورود به اين بنا بايد در ضلع‌هاي شرقي و غربي از روي تخته‌اي عبور كرد. درب طبقة پاييني و بالايي كه ايوان دارد، از دو طرف باز است و هر كس در آن بنشيند از دو سو درياچه را زيرنظر دارد. ايالت تومس در شهر دامغان مورد توجه اولين پادشاه قاجار بود و به همين جهت آغامحمدخان و فتح علي‌شاه در چشمه علي دامغان ساختمان هاي زيبايي بنا كردند كه در سال هاي اخير سازمان ميراث فرهنگي استان تا حدودي آن ها را بازپيرايي و مرمت كرده است.
در فاصلة حدود 10 متري از ضلع جنوبي درياچه، ساختماني متعلق به آغامحمدخان قاجار واقع شده است. ساختمان داراي يك طبقه و يك شاه‌ نشين فوقاني است اين بنا هم از نظر معماري و هم از نظر مكان به زيبايي بناي فتح علي‌شاه نيست، اما داراي قدمت تاريخي است. ساختمان آغامحمدخان قاجار نيز، در سال هاي اخير از سوي سازمان ميراث فرهنگي استان مرمت شده و هويت تاريخي خود را تا اندازه‌اي بازيافته است.
عمارت دختر ناصرالدين شاه
در بخش اميرآباد دامغان در مقابل قلعه، عمارتي وجود دارد كه نماي ظاهري آن با نقش و نگارهاي آجري تزيين شده است. اهالي منطقه، اين بنا را به دختر ناصرالدين شاه قاجار نسبت مي‌دهند كه زماني به آن جا تبعيد شده بود. نماي اصلي بنا داراي ايوان ورودي و دو ايوان طرفين و ايوان نشمين در بالاي سر در با سقفي چوب نما است
تپه هاي تاريخي
تپه هاي تاريخي و باستاني در شهرستان دامغان؛ نشان از گذشته باستاني اين منطقه دارد. تپه هاي شناخته شده در شهرستان دامغان عبارتند از: تپه‌‌هاي باستاني در روستاي اميرآباد دامغان, تپه چهل دختر و تپه كرمان در روستاي دروار دامغان, تپه‌هاي معصوم‌زاده، ماز، گردال‌محمد، كوره محمد و سفيد در روستاي فيروزآباد دامغان, تپه معصوم‌زاده در روستاي امام‌آباد 23 كيلومتري دامغان, تپه‌هاي گردو، علي‌محمد سنگسري و گلسار در روستاي امروان 35 كيلومتري دامغان و تپه پل و تپه‌ تلوسيند در روستاي بق دامغان

كاروان سراي آجري نو
اين كاروان سرا در بازار سرپوشيده شهر دامغان واقع شده و از پيشينه تاريخي برخوردار است. كاروان سراي آجري در واقع دو كاروان سرا است كه كاروان سراي آجري نو شامل دالان و محوطه مربع شكلي وسيعي است كه دور تا دور آن اتاق‌ها و حجره‌هاي تجاري قرار گرفته و يك دستگاه كارخانه پنبه ‌پاك‌كني مربوط به قبل از جنگ جهاني اول در آن كار گذاشته شده است
كاروان سراي آجري كهنه
اين كاروان سرا از ديگر جاذبه هاي تاريخي دامغان است كه در بازار اصلي شهر دامغان واقع شده و در دالان ورودي آن حجره‌هاي تجاري قرار گرفته است. در گذشته افراد و تاجرها بار و مال‌التجاره خود را در آن جا قرار مي دادند. قبل از انقلاب روسيه اين كاروان سرا مركز تجاري بوده است.
كاروان سراي شاه عباسي
قدمت تاريخي كاروان سراي شاه عباسي به دوره صفويه باز مي گردد. اين كاروان سرا كه در مركز شهر دامغان قرار گرفته بنايي آجري و بزرگ است كه ديوارهاي اطراف آن به ارتفاع 5 متر مي رسد. اين كاروان سرا داراي سر در مرتفع و تالاري وسيع با اتاق هاي متعدد و ايواني بر بالاي در ورودي است. بناي كاروان سراي شاه عباسي در ضلع شمالي آستانه مباركه حضرت امام زاده جعفر(ع) واقع شده است
كاروان‌سراي ده نمك
كاروان‌سراي ده نمك در 40 كيلومتري شرق گرمسار قرار گرفته و از نوع چهار ايواني است. تاريخ احداث اين كاروان سرا به زمان صفويه مربوط مي شود. سردر ورودي با دو گوشوارة دو طبقه به شكل ذوزنقه است كه در ضلع جنوبي كاروان‌سرا قرار دارد. در چهار گوشة حياط، مدخل ورودي قرار دارد كه به اصطبل‌هاي چهارگانة كاروان‌سرا ختم مي‌شود. در پشت هر ايوان، اتاقي مستطيل شكلي قرار دارد كه ارتباط بين اصطبل‌هاي چهارگانه را قطع مي‌كند. كاروان‌سراي ده نمك پس از مرمت و تعمير اساسي به زايرسراي حضرت رضا(ع) تبديل مي شود.
كاروان سراي دهكده قوشه
دهكده قوشه در 30 كيلومتري جنوب غربي دامغان قرار گرفته و داراي كاروان سراي قديمي و زيباي چهار ايواني است. اين كاروان سرا از بناهاي مهم جاده قديم ري به خراسان است كه در دوره صفويه ساخته شده است. از ويژه گي هاي بناي كاروان سرا اين است كه از خارج به شكل مربع و از داخل به صورت هشت ضلعي بوده و در مقابل كاروان سرا نيز آب انباري براي تأمين آب موردنياز مسافران ساخته شده است. در حال حاضر كاروان سراي قوشه در كنار جاده شوسه سمنان به دامغان به چشم مي‌خورد.
كاروان سراي سپه سالار
كاروان سراي سپه سالار از جمله ديگر بناهاي تاريخي شهرستان دامغان بوده كه در بخش مركزي اميدآباد دامغان واقع شده و به علت كم توجهي به صورت خرابه درآمده استن

سد آب پخشان
سد آب پخشان از سدهاي قديمي منطقه دامغان است كه در دو كيلومتري شمال دامغان و در محلي به نام آب پخشان، واقع شده است. در گذشته بر روي رودخانة چشمه علي سدي برپا بوده كه متأسفانه از بين رفته ولي ظاهراً از آثار دورة ساساني بوده و وظيفة اصلي آن، بالا بردن سطح آب و تقسيم و هدايت آن به جهات و آبادي‌هاي مختلف بوده است. امروزه بر روي اين رودخانه، و بر روي سد قديمي بند جديدي برپا شده است.
پل بُزي
بناي پل بزي كه به بُز پل دامغان نيز مشهور است در چهارده كيلومتري شمال غربي دامغان و در مسير جاده دامغان – چشمه علي، بر روي رودخانه چشمه علي ساخته شده و منسوب به دوره‌ قاجاريه است. پل بُزي به طول 16 متر داراي يك دهانه بزرگ با طاق جناغي بوده است. اين پل با شماره 154 به ثبت تاريخي رسيده است

حمام خوريا
بناي حمام خوريا كه در تكيه خوريا و در نزديكي مسجد جامع شهر دامغان واقع شده از آثار اواخر دوره‌ قاجاريه است. حمام خوريا از دو قسمت زنانه و مردانه تشكيل شده است. قسمت زنانه از يك ورودي، سربينه 8 ضلعي، گرم خانه و قرينه با پوشش‌هاي طاق و گنبد تشكيل شده و قسمت مردانه نيز داراي سربنيه‌اي مربع شكل با 4 غرفه در هر ضلع و حوضي در ميانه و گرم‌خانه، با پوشش‌هاي طاق گنبد است. روشنايي داخل حمام از طريق روزنه‌هاي تعبيه شده در گنبدها فراهم مي‌شود.
حمام سياه كوه توپه‌دروار
حمام سياه كوه توپه‌دروار يكي از حمام هاي قديمي دامغان است كه در 60 كيلومتري شمال باختري دامغان واقع شده است
حمام كلاته
حمام كلاته در روستاي كلاته در 42 كيلومتري شمال دامغان واقع شده است و از جمله حمام هاي قديمي منطقه دامغان است
حمام قدرت‌آباد
حمام قدرت‌آباد كه در روستاي قدرت‌آباد در 20 كيلومتري دامغان واقع شده از ديگر حمام هاي قديمي شهرستان دامغان است.
حمام حداده
حمام حداده در روستاي حداده در 28 كيلومتري دامغان واقع شده است و از جمله حمام هاي قديمي شهرستان دامغان به شمار مي آيد

قلعه‌ هاي روستاي ماريان
روستاي ماريان در شش كيلومتري دامغان و دو كيلومتري جنوب راه شوسه تهران – شهد واقع است. اين روستا داراي سه قلعه به نام‌هاي قلعه بالا، قلعه پايين و قلعه حرم است. قلعه‌هاي بالا و پايين مسكوني است و در بيرون اين دو قلعه هم انبوهي از خانه هاي روستاييان قرار گرفته است. قلعه حرم كه به شكل مخروبه است، در جنوب آبادي قرار گرفته و دراطراف همين قلعه؛ خرابه‌هاي زيادي مشاهده مي‌شود, ضمن آن كه در همين جا باغ‌ها و زمين‌هاي زراعتي زيادي وجود دارند.
قديمي‌ترين قلعه ميان اين سه قلعه، قلعه بالا است. اين قلعه كه هنوز ديواره‌هاي آن با گذشت هفتصد سال پابرجاست، به شكل مربع و داراي چهار برج به ارتفاع هشت متر است كه سه برج آن نيمه خراب است. تكيه (حسينيه) با تاق نماها و اتاق‌ها در داخل همين قلعه است و در ده روز اول محرم در آن مراسم عزاداري و شبيه‌خواني برپا مي‌شود. به فاصله دو هزار متر مستقيم از قلعه بالا، قلعه پايين واقع شده است اين قلعه مستطيل شكل است و ديوارها و برج‌هاي آن به مراتب كم تر آسيب‌ديده و به شكل مستطيل است. باغي در ضلع شمالي داخل قلعه وجود دارد كه آن را شترخان مي‌نامند. پشت ديوار شمالي آن اراضي زراعتي وزيرآباد است و به قلعه حرم منتهي مي‌شود. قلعه حرم مستطيل شكل است و دو ضلع شمالي و جنوبي آن درازتر است. در ورودي قلعه به طرف جنوب است. جلو درب، زمين زراعي وسيعي است كه ميدان ناميده مي شود. اين قلعه داراي شش برج به ارتفاع هشت متر است. با سفر به روستاي ماريان مي توان از هر سه قلعه در فضايي كاملا روستايي بازديد كرد.
گردكوه دامغان (گنبدان دژ)
گردكوه دامغان كه به نام گنبدان دژ نيز معروف است, قلعه عجيب و جالبي است كه در 18 كيلومتري مغرب دامغان در بين كوهستان صعب‌العبور واقع شده است. كوهي كه قلعة گردكوه بر آن بنا شده درست به شكل گنبد است. ارتفاع تقريبي اين كوه هزار متر و طول آن در حدود 5/0 كيلومتر است. از لحاظ موقعيت طبيعي يكي از قديمي‌ترين پناه گاه هايي است كه در دور ه هاي مختلف تاريخي مورد استفاده اقوام مختلف قرار مي گرفته است و از قديمي‌ترين زمان تاريخي اهميت به خصوصي داشته است. بر اساس نوشته هاي دقيقي و فردوسي، اسفنديار مدتي به فرمان پدرش گشتاسب در قلعه اين كوه كه گنبدان دژ نام داشته دربند بوده است.
قلعه گردكوه يكي از مهم ترين پناه گاه هاي مستحكم و غيرقابل تسخير فرقه اسماعيليه در ايران بوده است. درسمت مشرق گردكوه نشانه ساختمان مستحكمي با سه آب انبار معتبر به طول 27 – 21 – 20 و عرض 8 – 5/4 – 4 متر به جامانده است كه گودي آن به علت اين كه به مرور پر شده دقيقاً معلوم نيست. چند عمارت در نقاط مختلف كوه به منظور ديده باني ساخته و حوض‌هايي در كنار آن ها درست كرده‌اند. كليه اين ساختمان ها به غير از يك ساختمان همه از سنگ و ساروج بنا شده و كوه را به صورت قلعه پابرجايي درآورده است. راه صعود به اين كوه از سمت مشرق بوده و پيوسته زيرنظر ديده بانان قلعه قرار داشته است. در گردكوه كليه وسايل زندگاني براي عدة نسبتاً زياد در مدت زيادي فراهم بوده و قطعه‌هاي سنگ آسياي دستي و شكسته‌هاي ظروف سفالي و ساير چيزها كه اكنون در آن جا مشاهده مي‌شود, مويد اين مطلب است.
قلعه پنجم
قلعه پنجم نيز در روستاي فيروزآباد در 8 كيلومتري دامغان قرار گرفته است و از جمله قلعه هاي قديمي شهرستان دامغان است.
گور قلعه
گور قلعه يكي از قلعه هاي قديمي شهرستان دامغان گور قلعه است كه در روستاي كلاته در 42 كيلومتري دامغان واقع شده است.
قلعه عبدالله آباد
قلعه عبد الله آباد در 38 كيلومتري دامغان – روستاي عبدالله آباد واقع شده است و از قلعه هاي قديمي منطقه به شمار مي روند
قلعه دولت‌آباد
قلعه دولت‌آباد يكي ديگراز قلعه هاي شهرستان دامغان است كه در 18 كيلومتري جنوب شرق دامغان و جنوب جاده شوسه تهران – مشهد واقع شده است.
 قلعه اميرآباد
قلعه اميرآباد در بخش اميرآباد در 25 كيلومتري جنوب غربي دامغان واقع شده است و از جمله قلعه هاي قديمي منطقه است
برج طغرل
برج آجري طغرل كه به برج معصوم زاده نيز مشهور است, در جنوب روستاي مهمان دوست در 20 كيلومتري شمال شرقي دامغان واقع شده و در قرن پنجم هجري قمري در نزديكي آبادي امام‌زاده ساخته شده است. شعاع داخلي اين برج 92/7 متر و ارتفاع آن 12 متر است. ارتفاع اصلي برج در گذشته بيش تر بوده و بعدها به علت فرو ريختن گنبد مخروطي شكل و زيباي اين بنا از ارتفاع آن كاسته شده است. اين برج آجري كه مشهور به برج معصوم‌زاده است، داراي تاق‌نماهاي بلند و مقرنس‌كاري‌هاي زيباي آجري است. دو كتيبه در بالاي برج به خطوط كوفي و بنايي وجود دارد. تاريخ بنا با زمان سلطان سنجر سلجوقي مطابقت دارد و مردم محل آن را امام‌زاده قاسم مي‌گويند.
برخ خوريا
اين برج در شرق شهر دامغان در محلة خوريا نزديك مسجد جامع و مدرسه حاج فتح علي‌بيگ (حوزة علميه دامغان) واقع شده است. اين مقبره در سال 417 هجري قمري به صورت برج مدور آجري با گنبد مخروطي پيازي شكل ساخته شد. ارتفاع اين بنا 13 متر، قطر داخلي آن 5/4 متر و شهرت آن به دليل كتيبه‌اي زيبا با خط كوفي مشبك است. اين ساختمان به سبك بناي چهل دختران ولي نه به ظرافت و زيبايي آن ساخته شده است. ساختمان مذكور مقبرة محمد بن ابراهيم، پدر ابوحرب بختيار، ممدوح منوچهري دامغاني است. گنبد مذكور سابقاً ايواني داشت كه امروزه اثري از آن باقي نمانده است.
برج هاي مخروبه
درسه كيلومتري جنوب قوشة دامغان، در پيرامون روستاي امروان نقاره‌خانه و در ميان تپه‌ها و خرابه‌هاي متعدد، بناي ويرانه‌اي از خشت خام بر جاي مانده است. عده‌اي معتقدند اين بنا بقاياي شهر تاريخي قومس يا كومش يا صد دروازه است ولي در صحت آن اطمينان زيادي وجود ندارد. در اطراف اين ويرانه ها، تپه‌ها و خرابه‌هايي به چشم مي‌خورد كه داراي برج‌هاي ديده‌باني مخروبه هستند

مقبره شاهرخ ميرزا
در ضلع شمالي – شرقي، صحن امام‌زاده جعفر(ع) دامغان بنايي مربع شكل وجود دارد كه طول ضلع هاي خارجي آن پنج متر و طول ضلع هاي داخلي آن نيز چهار متر است. اين بنا داراي گنبدي مدور و كوچك است. ارتفاع ساختمان آن در حدود 11 متر بوه و به نام مقبره شاهرخ ميرزا معروف است

گرمسار يكي از شهرستان هاي استان سمنان، است كه در همسايگي دماوند در شمال، شهرستان هاي اردستان و كاشان در جنوب، شهرستان سمنان در خاور و شهرستان هاي ورامين و قم در باختر قرار گرفته است. شهرستان گرمسار از جاذبه هاي طبيعي و تاريخي با ارزشي برخوردار است. كوه هاي متعدد منطقه همراه با رودخانه ها و چشمه هاي پرشمار كه هر يك از ويژه گي هاي خاصي برخوردارند, همراه با پارك ملي كوير كه داراي آثار طبيعي و تاريخي با ارزشي است از جمله زيبايي هاي طبيعي منطقه گرمسار است.
نام گرمسار در زمان اشكانيان، «خواران» بوده و سلوكي ها شهري به اسم «خاراكس» در اين ناحيه بنا نهادند و سمناني ها نيز امروزه آن را «خواره» مي نامند.
كشاورزي و دامداري
محصولات عمده كشاورزي اين منطقه را گندم، جو، ‌تره بار، خربزه, ‌انار، ‌پنبه و انجير تشكيل مي دهند. به علت وجود ايلات و عشاير متعدد در شهرستان گرمسار دام داري در اين منطقه رواج دارد.
صنايع و معادن
صنايع شهرستان گرمسار به دو دسته صنايع ماشيني و دستي تقسيم مي شوند. صنايع دستي اين شهرستان عبارتند از: قالي بافي، گليم بافي، جاجيم بافي، پارچه بافي، خورجين بافي و سفال گري. اين منطقه به دليل نزديكي به تهران و وجودامكانات زيربنايي مناسب و معادن غني نمك وسولفات سديم، جهت استقرار صنايع از موقعيت مناسبي جهت رشد وتوسعه صنعت ومعدن برخوردار است.
مكان هاي ديدني و تاريخي
شهرستان گرمسار از جاذبه هاي طبيعي و تاريخي با ارزشي برخوردار است. كوه هاي متعدد منطقه همراه با رودخانه ها و چشمه هاي پرشمار كه هر يك از ويژه گي هاي خاصي برخوردارند همراه با پارك ملي كوير كه داراي آثار طبيعي و تاريخي با ارزشي است از جمله زيبايي هاي طبيعي منطقه گرمسار است. ديدني ترين جاذبه طبيعي اين شهرستان؛ كوير كهك در جنوب گرمسار است كه در آن درختچه هاي اسفناج وحشي به طور مصنوعي كشت شده اند. زندگي گياهي حاشيه كوير و استفاده از جاذبه هاي كوير از جمله ارزش هاي گردشگري اين منطقه است. بيش تر جاذبه هاي تاريخي شهرستان گرمسار را مكان هاي مذهبي تشكيل مي دهند. در كنار مكان هاي مذهبي برخي از عمارت هاي تاريخي نيزچون قصرهاي سياه كوه كه از چندين قصر قديمي تشكيل شده از مهم ترين ديدني هاي گرمساراست.
وجه تسميه و پيشينه تاريخي
نام گرمسار در زمان اشكانيان، «خواران» بوده است. چنان كه سلوكي ها شهري به اسم «خاراكس» در اين ناحيه بنا نهادند و سمناني ها نيز امروزه آن را «خواره» مي گويند. از اين منطقه به نام «خاريس» نيز ياد كرده اند. اين نام در شاه نامه به صورت «خوار» بر وزن چار به معني ذليل و حقير و ضعيف آمده است كه به معني آسان و سهل نيز گفته اند. منطقه فعلي گرمسار در روزگار فرمان روايي مادها، حد فاصل بين ايالات ماد و پارت بود و اين دو سرزمين را از هم جدا مي كرد.
هخامنشيان خوار را كه جزء ايالت پارت بود تصرف كردند. در دوره ساسانيان، خوار زماني جزو قومس و زماني جزو ري بود و اغلب، حكام طبرستان بر اين ناحيه فرمانروايي داشتند. پس از اسلام، خوار يكي از بلاد معتبر ري به شمار مي رفت. در سال 329 هجري قمري و در زمان سلطنت نصر بن احمد ساماني، ماكان كاكي عليه دولت سامانيان قيام كرد و چند شهر از ايالت قومس و نيز خوار، سمنان و سمنك و ري را تصرف كرد.
در زمان حكومت غزنويان و به ويژه سلطنت سلطان مسعود، خراسان و قومس و ري مورد تاخت و تاز طغرل بيك سلجوقي و تركان غز قرار گرفت و عده اي از اهالي سمنان، دامغان، ‌خوار و برخي ده هاي ري جان خود را از دست دادند. بعد از انقراض سلسله غزنويان، تمامي ولايات باختري ايران به تصرف سلجوقيان در آمد و شماري از قلعه هاي اردهان و گردكوه در قومس و گرمسار تسخير شد. به اين ترتيب ناحيه اي كه خوار نيز جزء آن بود تا آخر سلطنت سلطان سنجر عملا جزء متصرفات سلجوقيان محسوب مي شد.
در زمان حمله مغول به ايران؛ در سال 616 هجري قمري، خوار توسط قشون چنگيز به تصرف مغول ها درآمد وهلاكوخان با تخريب و تصرف قلعه هاي فرقه اسماعيليه، طومار اين فرقه را درهم پيچيد. ايل خانان مدت ها بر اين نواحي حكومت كردند تا اين كه سر به داران با ظهور در خاور ايران علم مخالفت با مغولان را برافراشتند.
سربه داران شهرهاي استرآباد، بسطام، شفاسفان، دامغان، ‌سمنان، خوار و طبران را تصرف كردند. مقارن سال 766 هجري قمري عده اي از صحرانشينان مغول با تصرف كرمان به نواحي بسطام، دامغان، سمنان، فيروزكوه و خوار تاختند واين مناطق را از قلمرو سر به داران خارج كردند.
در سال 909 هجري قمري حكومت فيروزكوه و خوار با حمله شاه اسماعيل مؤسس سلسله صفوي از بين رفت. پس از انقراض صفويه به دست افغان ها و با ظهور نادرشاه، حوادثي تازه در خوار به وقوع پيوست. آغا محمد خان قاجار پس از شكست لطفعلي خان زند و تأسيس دولت قاجاريه، مقر حكومت خود را به تهران منتقل كرد و براي ايجاد امنيت و حفظ پايتخت از تجاوز تركمانان، عده اي از افراد ايل اصانلو از محال خمسه زنجان را به خوار كوچاند و در دهات خالصه اين ناحيه مسكن داد. به اين ترتيب، منطقه خوار در دوره قاجاريه مورد توجه خاص حاكمان اين سلسله قرار گرفت. گرمسار هم اكنون يكي از مناطق آباد استان سمنان است كه در برگيرنده شهرهاو روستاهاي آباد بسياري است.
مشخصات جغرافيايي
گرمسار يكي از شهرستان هاي استان سمنان، است كه از شمال به شهرستان دماوند، از جنوب به شهرستان هاي اردستان و كاشان، از خاور به شهرستان سمنان و از باختر به شهرستان هاي ورامين و قم محدود مي شود. اين شهرستان از نظر جغرافيايي در 52 درجه و 20 دقيقه ي درازاي خاوري و 35 درجه و 12 دقيقه ي پهناي شمالي واقع شده و از لحاظ پستي و بلندي، در دشت واقع شده و رشته كوه هاي كلرز – سرير – قاليباف و سردركه در اطراف آن كشيده شده است. قسمت جنوبي اين شهرستان، كويري و ناحيه شمالي آن را ارتفاعات جنوبي رشته كوه هاي البرز در بر گرفته است. طبق آخرين آمار جمعيتي در سال 1375 جمعيت اين شهرستان 67847 نفر بوده كه از اين رقم 29706 نفر جمعيت شهر گرمسار, مركز شهرستان است. مردم گرمسار آريايي نژاد بوده وبه زبان فارسي با گويش محلي سخن مي گويند. گرمسار در 6 كيلومتري راه آهن تهران – مشهد و تهران – گرگان قرار گرفته است و در مسير راه اصلي تهران – مشهد در 105 كيلومتري تهران قرار دارد كه به وسيله اين مسير به نقاط ديگر مربوط مي شود.

مسجد جامع گرمسار
مسجد جامع گرمسار در ضلع غربي ميدان امام خميني گرمسار واقع شده است كه داراي دو گلدسته زيبا نيز است. اين مسجد از قدمت طولاني برخوردار نيست ولي به دليل قرار گرفتن در مركز شهر از اهميت زيادي برخوردار است.
تكيه آرادان
تكيه آرادان، دركنار خيابان و كمي پايين‌تر از بقعه متبركه امام‌زاده سلطان شاه نظر گرمسار واقع شده است. اين تكيه در دوره قاجاريه و براي نمايش تعزيه ساخته شده بود و داراي ارزش تاريخي است. تكيه داراي دو در ورودي است كه در اصلي و بزرگ آن از سمت خيابان و در ديگر آن از سمت كوچه باز مي‌شود. تكيه از حجره‌ها و تاق‌نماها و اتاق‌هايي تشكيل يافته و داراي يك صحن روباز و بزرگ است. اين تكيه داراي دو ايوان غربي و شرقي است كه ايوان غربي آن در واقع ورودي تكيه است. در ضلع غربي تكيه، مسجدي وجود دارد كه براي برگزاري نماز جماعت افراد محل بنا شده است

مجموعه قصرهاي سياه كوه
در دامنه شمالي ارتفاعات سياه كوه در جنوب گرمسار، بناهاي متروكي ديده مي‌شوند كه بومي ها به آن قصر مي‌گويند. اين مجموعه از قصرهاي شاه عباس, عين الرشيد و حرم سرا تشكيل شده است. اين قصرها نمايان گر قدرت معماري و عظمت و شكوه گذشته اين ديار بوده و مهم ترين و بزرگ ترين آن ها قصر شاه عباس نام دارد.
قصر شاه عباس (قصر بهرام)
بزرگ ترين قصر از ساختمان‌هاي سياه كوه قصر شاه عباس نام دارد كه بين عين‌الرشيد و چشمه‌شاه, بر سر راه قديمي و تاريخي كاروان ‌روي كويري اصفهان – كاشان – خوار (گرمسار) و خراسان قرار گرفته است.
بناي بيروني قصر شاه عباس, چهارگوش و داراي چند برج با دو دروازه شمالي و جنوبي است و روكار آن از سنگ‌هاي بزرگ آهكي صيقل شده سفيدرنگ است كه از كوه هاي مجاور آورده شده‌اند. اطراف اين قصر شش برج بنا شده و سر درِ آن، سنگ بزرگ يك پارچه است. در دو طرف سر درِ ساختمان دو اتاق كوچك وجود دارد كه گويا قراول خانه محسوب مي‌شده است. در كنار مدخل قصر، سنگ‌هايي قرار داده بودند كه پاشنه درِ ورودي در سوراخ آن ها مي‌چرخيد. درون بنا محوطه بزرگي است كه گرداگرد آن بيست اتاق كوچك و يك در بدون روزن با پوشش گچي قرار گرفته است. در سمت شرقي نيز صحن بزرگ ساده‌اي با تاق بلند ضربي وجود دارد. در بدنه غربي نيز تالاري گشاده، با شاه‌نشين و تاقچه‌هايي در دور و ايواني در جلو ديده مي‌شود كه در زير آن سردابي كهنه قرار دارد. در پشت ساختمان‌هاي درون حياط، طويله هاي بزرگي براي چهارپايان و مكاني براي خواب و پخت و پز ديده مي‌شود.
نكته مهم و قابل توجه در اين بنا، نحوه تهيه آب موردنياز ساكنان آن بوده است: آب به وسيله دو مجراي روي هم، كه مجراي زيرين از لوله‌هاي سفالين و ديگري مانند نهري سنگي از تخته سنگ‌هاي سفيد يكپارچه ساخته شده بود، به بنا منتقل مي‌شد. اين آب مصرفي از چشمه شاه دامنه سياه كوه به استخرهاي بزرگ مقابل بنا منتقل مي‌شد. ساختمان اين نهر آب، براي بينندگان بسيار جالب و شگفت‌انگيز است و بناي آن يكي از شاهكارهاي عصر خود به شمار مي‌رود.
تاريخ اصلي اين بنا روشن نيست و در بدنه كنار دروازه شمالي جاي خالي كتيبه‌هاي كاشي ديده مي‌شود. چنين به نظر مي‌رسد كه ساختمان سنگي كنوني بر شالوده يك بناي ويرانه باستاني گذاشته شده است. سفال‌هايي كه از اطراف اين بنا به دست آمده، به احتمال قوي از دوره تيموري و نشانه آن است كه اين بنا پيش از صفويه برپا بود. اين بنا كه در دوره صفويه تعمير اساسي شد، به بناي شاه‌عباسي معروف شده است.
قصر عين‌الرشيد
قصر عين‌الرشيد گرمسار در دو كيلومتري شمال قصر شاه عباسي(قصر بهرام) و در قسمت مياني فاصله درياچه نمك و كوير بزرگ قرار گرفته است. يك چشمه بزرگ كه پر از آب شيرين است، بين كاروان‌سرا و پُست نگهباني شكارگاه واقع شده كه آب آن از طريق جويي كه هنوز هم آثار آن باقي است به باغ درون حصار كاخ مي‌رفته تا درختان و گل‌ها را سيرآب كند.
تاريخ بناي اين قصر به درستي مشخص نيست. بناي عين‌الرشيد از خارج 86 متر طول و حداكثر 47 متر عرض دارد و مشتمل بر دو حياط بزرگ است كه حياط اصلي 5/52 متر طول و 47 متر عرض دارد. معبر ورودي به حياط اصلي به شكل ايواني به طول 7/9 و عرض 4/5 متر در جبهه جنوبي حياط اصلي بنا شده است.
در دو طرف ايوان ورودي دو تالار وجود دارد كه هر يك پنج در به حياط قصر دارند. ارتفاع هر دو تالار 20/5 متر است. در باريكه كناري هر دو تالار، دو اتاق مستطيل شكل قرار دارد كه اين دو اتاق به تالارها راه ندارند و مخصوص خدمه بوده‌اند. نظير اين اتاق‌ها، در جبهه جنوبي حياط نيز وجود دارد كه به تالارهاي جنوبي راه دارند.
در وسط حياط كاخ؛ يك حوض بزرگ ساخته شده كه شش متر طول، پنج متر عرض و دو متر عمق دارد. تالار غربي ايوان 5/18 متر طول و 1/5 متر عرض و 25/5 متر ارتفاع دارد و بزرگ‌ترين تالار كاخ است. در تالار شرقي تورفتگي‌هاي ديوارهاي آن تنگ‌تر و هلال تاق‌هاي آن نيز كوچك‌تر است.
سه اتاق و يك شبه ايوان به طرف حياط كه در آن پلكاني به بام ساخته شده در گوشه شمال شرقي ضلع شمالي حياط ديده مي‌شود. اين اتاق‌ها كه اجاق‌هاي بزرگ دارند، مطبخ و انبار مواد غذايي بودند. نماي داخلي حياط و سر درها از داخل و خارج كاملاً شبيه به نمادهاي زمان صفويه است. احتمالاً اين كاخ از بناهاي وابسته به جاده سلطنتي اصفهان، فرح‌آباد و بهشهر است.
قصر حرم سرا
در يك كيلومتري جنوب شرقي قصر شاه عباسي يا قصر بهرام در گرمسار يك بناي ديگر صفوي به چشم مي‌خورد كه حرم سرا ناميده مي‌شود و ظاهراً در هنگام مسافرت خاندان سلطنتي، حرم سرا و در ساير مواقع محل سكونت شكارچيان سلطنتي بوده است.
آب آشاميدني اين بنا، از چشمه‌هاي واقع در دامنه سياه‌كوه، توسط يك كانال, پس از عبور از يك دره به استخري در بيرون جبهه جنوبي حرم سرا مي‌رسيد و پس از پر كردن آن از طريق كانالي ديگر به حوضي در داخل حرم سرا منتقل مي‌شد. استخر بيرون حرم سرا 60/9 متر طول، 8 متر عرض و حداقل 40/1 متر عمق دارد. كانال آب از وسط استخر به طرف در ورودي و از آن جا به حياط و بالاخره پس از عبور از حوض داخل حياط حرم سرا به طرف عباس‌آباد و سياه‌كوه مي‌رفت كه آثار كانال هنوز در بعضي از نقاط ديده مي‌شود.
ايوان ورودي از طرف شرق به طول 5/4 متر و عرض 10/3 متر راه دارد و از آن جا به تالاري بزرگ به طول 50/12 متر و عرض 3/4 متر كه با تاقچه و بخاري ديواري دودكش‌دار تزيين شده؛ مربوط مي‌شود. درطرف غرب ايوان ورودي نيز يك تالار بسته به طول 70/15 و عرض 30/4 متر ساخته شده كه در آن سه در به ايوان و دو در به خارج باز مي‌شود. در نيمه جنوبي قسمت غربي حرم سرا، يك تالار بزرگ و در شمال اين تالار دو ايوان وجود دارد. در شمال ايوان‌ها دو اتاق بنا شده كه ابتدا وجود نداشته، ولي بعدها به بنا افزوده شده است. تالارهاي موجود در ضلع شمالي كاملاً منهدم شده‌اند و چنين به نظر مي‌رسد كه زلزله‌اي شديد باعث انهدام آن ها شده است.

كاروان‌سراي ده نمك
كاروان‌سراي ده نمك در 40 كيلومتري شرق گرمسار قرار گرفته و از نوع چهار ايواني است. تاريخ ساخت آن مربوط به دوره صفويه است. سردر ورودي با دو گوشواره دو طبقه به شكل ذوزنقه است كه در ضلع جنوبي كاروان‌سرا قرار دارد. در چهار گوشه حياط، مدخل ورودي قرار دارد كه به اصطبل‌هاي چهارگانه كاروان‌سرا ختم مي‌شود. در پشت هر ايوان، اتاقي مستطيل شكل قرار دارد كه ارتباط بين اصطبل‌هاي چهارگانه را قطع مي‌كند. كاروان‌سراي ده نمك پس از مرمت و تعمير اساسي به زايرسراي حضرت رضا(ع) تبديل مي شود.

آب انبار گرمسار
بزرگ‌ترين آب انبار شهرستان گرمسار است كه از بناهاي بسيار جالب اين ناحيه به شمار مي‌رود. اين آب انبار در ضلع شمالي مسجد جامع گرمسار بنا شده است. منبع بزرگ و اصلي آن به صورت گنبد پله‌اي مدور آجري در داخل كوچه قرار دارد كه به صورت ميدان گاهي درآمده است. تعداد پله‌هاي مدور آن از ابتداي زمين تا ابتداي بادگير 24 پله است. ژرفاي آب گير آن در حدود 14 متر بود كه به مدت پنج ماه از سال آب آشاميدني اهالي شهر و حومه آن را تأمين مي‌كرد. سر در بزرگ و تاق گهواره‌اي آب انبار مذكور در سمت بازار بود كه اينك مسدود شده است. اين آب انبار كه از بناهاي بسيار جالب اين ناحيه به شمار مي‌رود؛ با حفظ ارزش تاريخي خود به مكان ورزشي تبديل مي شود.
آب انبار ناسار (نو حصار)
اين آب انبار در جنوب قلعة ناسار گرمسار و در جوار جادة اصلي به روستا قرار گرفته است. منبع اصلي، گنبدي شكل و آجرپوش است كه بر تاق آجري و ضربي طرفين استوار است. در دو سمت منبع، دو بادگير براي خنك شدن آب زير منبع در نظر گرفته شده است. منبع اصلي اين آب انبار از نظر فيزيكي با ساير آب انبارها در سطح استان متفاوت و در نوع خود بي‌نظير است. آب انبار ياد شده؛ امروزه قابل استفاده و بهره‌برداري نيست.
يخ دان شاه سفيد
يخ دان شاه سفيد گرمسار از 2 نمونه يخ دان بسيار زيبا و بزرگ شهرستان گرمسار مي‌توان از يخ دان روستاي شاه سفيد در حوالي امام زاده قوشه و يخ دان روستاي كردوان نام برد. اين بناها از خشت و گل ساخته شده و به صورت گنبد مانند و پله‌اي مدور كوتاه در مناطق زراعي مشاهده مي‌ شود.
آب انبار علي‌آباد
اين آب انبار در 17 كيلومتري شرق گرمسار – ابتداي جادة ارتباطي به علي‌آباد واقع شده است و از آب انبارهاي قديمي منطقه به شمار مي رود.
آب انبار رستم‌‌آباد
آب انبار رستم آباد؛ در روستاي رستم‌آباد در 24 كيلومتري جنوب شرقي گرمسار واقع شده است و از آب انبارهاي قديمي منطقه گرمسار است.
آب انبار كوشك
آب انبار كوشك در روستاي كوشك گرمسار – نزديك بقاع امام‌زاده طاهر و مطهر قرار گرفته است.
آب انبار ده نمك
بناي آب انبار ده نمك در روستاي ده نمك گرمسار – در كنار جادة قديم تهران – مشهد واقع شده است.

تپه گيس
تپه باستاني گيس در سه كيلومتري جنوب ايوانكي در مسير جاده شتررو واقع شده است. اين تپه در مسير قافله‌ها قرار داشته و در گذشته از آن به عنوان برج ديده‌باني استفاده مي‌شد. تپه هم چنين بر قلعه رباط ماري اشراف داشته و به وسيله راه زيرزميني 500 متري با هم در ارتباط بوده اند.
ديگر تپه‌هاي تاريخي
تپه كهن تل (كهنه دژ) در روستاي چشمه ملك شرق گرمسار
تپه غول‌آباد در روستاي غياث‌آباد پنج كيلومتري غرب گرمسار
تپه‌هاي محمدآباد اصانلو در 9 كيلومتري جنوب شرقي گرمسار
تپه‌هاي مگس تپه در 13 كيلومتري شرق گرمسار و پنج كيلومتري ايستگاه ياتري
تپه تل سراب در دهانه دره حبله‌رود 9 كيلومتري شمال شرقي گرمسار
قره تپه، سه تپه، آتابيك و تپل گل در روستاي ده سلطان 24 كيلومتري گرمسار
ريگ تپه، ياتري عليا در 20 كيلومتري گرمسار
چال قلعه، پيرعلي خان در روستاي شه سفيد 15 كيلومتري گرمسار
سنگ تپه، خاك تپه، ريگ تپه در روستاي سرآبرود گرمسار
برج رييس محمدعلي در روستاي ريكان گرمسار
تپه علي‌آباد، شغال تپه و تپه محلي ده در روستاي سزد 10 كيلومتري گرمسار

براساس يك نظريه، نام قديمي شاهرود «حنچره» يا «شخره» (‌شاخره) بود كه به تدريج تبديل به شاهرود شده است. هم چنين گفته مي شود كه شهر شاهرود در جلگه‌اي حاصل خيز كه به وسيله رود شاه آبياري مي شود, واقع شده و نام خود را نيز از همين رودخانه گرفته است. شاهرود يكي از شهرستان هاي استان سمنان است كه از شمال به شهرستان هاي بجنورد، گرگان، از خاور به شهرستان هاي سبزوار، كاشمر، از جنوب به شهرستان طبس و خور و بيابانك (شهرستان نايين) و از باختر به شهرستان دامغان محدود مي ‌شود.
اساس اقتصاد شهرستان شاهرود بر كشاورزي, دام داري و صنايع دستي استوار شده است. از نظر كشاورزي دراين منطقه از ديرباز فعاليت گسترده اي وجود داشته و انواع مختلف محصولات كشاورزي و باغي درآن توليد مي شده است. شهرستان شاهرود داراي صنايع ماشيني و دستي است. شاهرود از مهم ترين مراكز توليد قالي و قاليچه استان سمنان به شمار مي رود. شهرستان شاهرود از جمله شهرستان هاي با اهميت استان سمنان است كه مكان هاي ديدني و تاريخي زيادي دارد. اين منطقه سبز ترين منطقه استان است و از بناهاي مذهبي, مسجدهاي قديمي و با ارزش و بازار برخوردار است. بازار قديمي شاهرود از مجموعه هاي با ارزش معماري منطقه است كه آثار معماري موجود در آن گوياي قدمت تاريخي اين بازار است.
مكان هاي ديدني و تاريخي
شهرستان شاهرود از جمله شهرستان هاي با اهميت استان سمنان است كه مكان هاي ديدني و تاريخي زيادي دارد. اين منطقه را مي توان سبز ترين منطقه استان به شمار آورد. جاذبه هاي طبيعي شهرستان شاهرود را جنگل ها و مناطق حفاظت شده به همراه رودخانه ها, كوه ها و چشمه ها در سطح شهرستان شاهرود وجود دارند كه از جاذبه هاي طبيعي به شمار مي آيند. شهرستان شاهرود از بناهاي مذهبي و مقبره امام زاده هاي زيادي برخوردار است. هم چنين مسجدهاي قديمي و باارزشي در اين منطقه وجود دارند. بازار قديمي شاهرود از مجموعه هاي با ارزش معماري منطقه است كه آثار معماري موجود در آن گوياي قدمت تاريخي اين بازار است. با توجه به قرار گرفتن شاهرود در مسير مسافران مشهد و با توجه به آب و هواي دل پذير, جاذبه هاي تاريخي و معماري متعدد و مردمي خون گرم و ميهمان نواز منطقه شاهرود و شهر تاريخي بسطام يكي از بهترين و سرگرم كننده ترين توقف گاه هاي مسافران به شمار مي آيد. جاذبه هاي طبيعي و تاريخي شاهرود به تنهايي توانايي چذب گردشگران علاقمند به تاريخ و طبيعت را دارد.
با توجه به پيشينه تاريخي منطقه شاهرود كه به دوره هاي هفتم و هشتم هجري قمري مي رسد؛ بيش تر جاذبه هاي تاريخي و معماري اين شهرستان, در دوره هاي بعد از اين تاريخ ساخته شده اند. البته وجود تپه هاي باستاني چون تپه خوريان كه در آن آثار و بقايايي از استقرار بشر در هزاره پنجم پيش از ميلاد به دست آمده؛ حاكي از قدمت طولاني و استقرار گروه هاي مختلف در اين شهرستان است ولي هسته اوليه شهر شاهرود از همان قرن هاي هفتم و هشتم به بعد تشكيل شده و به همين دليل غالب آثار تاريخي و معماري منطقه نيز به دوره هاي بعد از اسلام مربوط مي شود. قلعه پارت ها در اين منطقه از معدود آثار باستاني و پيش از اسلام است كه به دوره هاي ساسانيان مربوط مي شود. قلعه هاي ديگري نيز در اين شهرستان وجود دارند كه قدمت آن ها به دوره هاي مختلف تاريخي مي رسد.
شهرستان شاهرود از بناهاي مذهبي و مقبره امام زاده هاي زيادي برخوردار است. هم چنين مسجدهاي قديمي و باارزشي در اين منطقه وجود دارند. مسجد جامع بسطام در سال 706 هجري قمري ساخته شده و بناي زيبايي است. آرامگاه مشاهير تاريخي, ادبي و عرفاني چون آرامگاه شيخ حسن جوري ( يكي از رهبران قيام سر به داران ) آرامگاه ابن يمين فريومدي (شاعر معروف و قطعه سراي فارسي) آرامگاه با يزيد بسطامي (عارف نامي ايراني) به همراه ده ها آرامگاه و مقبره ديگر در اين منطقه واقع شده كه هر يك حرف هاي ناگفته زيادي براي بازديد كننده خود دارند.
بازار قديمي شاهرود از مجموعه هاي با ارزش معماري منطقه است كه آثار معماري موجود در آن گوياي قدمت تاريخي اين بازار است. حمام هاي قديمي كه در شهرستان شاهرود وجود دارند‏, بيش تر در دوره هاي صفويه و قاجاريه ساخته شده اند. كاروان سراهاي متعددي كه مربوط به دوره هاي صفويه و قاجاريه است, نيز در شهرستان شاهرود وجود دارند. اين كاروان سراها بيش تر به صورت چهار پلاني ساخته شده اند و از جمله جاذبه هاي تاريخي و معماري با ارزش منطقه به شمار مي روند.
با توجه به قرار گرفتن شاهرود در مسير مسافران مشهد و با توجه به آب و هواي دل پذير, جاذبه هاي تاريخي و معماري متعدد و مردمي خون گرم و ميهمان نواز منطقه شاهرود و شهر تاريخي بسطام يكي از بهترين و سرگرم كننده ترين توقف گاه هاي مسافران به شمار مي آيد. در ضمن جاذبه هاي طبيعي و تاريخي شاهرود به تنهايي توانايي چذب گردشگران علاقمند به تاريخ و طبيعت را دارد.
وجه تسميه و پيشينه تاريخي
براساس يك نظريه، نام قديمي شاهرود «حنچره» يا «شخره» (‌شاخره) بود كه به تدريج تبديل به شاهرود شده است. هم چنين گفته مي شود كه شهر شاهرود در جلگه‌اي حاصل خيز كه به وسيله رود شاه آبياري مي شود, واقع شده و نام خود را نيز از همين رودخانه گرفته است . شواهد و مدارك تاريخي موجود، گواه آن است كه پيشينه تاريخي اين منطقه به دوره هاي هفتم و هشتم هجري قمري مي رسد. ‌تشكيل هسته اوليه شهر شاهرود كه با اهميت ترين شهر منطقه است, به دليل دفاع از مهاجمان، روي تپه هاي كم ارتفاع در دامنه كوه شمالي و باختري شاهرود بنا شده و به تدريج همراه با برقراري امنيت در محل، رشد و توسعه يافته است.
به استناد برخي اشاره هاي تاريخي مندرج درمتون و بعضي شواهد باستان شناختي و معماري موجود در داخل و خارج شهر كنوني، راه عبور قافله ها و كاروان هايي كه بزرگ راه باختري – خاوري جاده ابريشم را طي مي كردند، از آبادي يا روستاي بزرگ شاهرود مي گذشته است. موقعيت ممتاز طبيعي و جغرافيايي و وجود چندين قلعه و دژ در اين مكان و اطراف آن جواب گوي اطراق و پناه ساكنان و كاروانيان درهنگام بروز خطر بود. درعين حال وجود كاروان سرا و چاپار خانه دراين منطقه، آن را به يكي از مراكز مهم يك جا نشيني در منطقه تبديل كرد. علاوه بر آن استعداد خاك و وفور آب، ، موقعيت هاي ويژه اي را براي آبادي شاهرود فراهم كرد كه همگي منجر به تشكيل شهر شاهرود در قرن هاي هفتم و هشتم هجري قمري شد و درنهايت پس از گسترش آبادي هاي اطراف و اضافه شدن شهرهاي ديگر اين منطقه نام شهرستان به خود گرفت.
شاهرود به خاطر موقعيت نظامي خود، در زمان فتحعلي شاه قاجار رونق اساسي يافت. چند كاروان سراي بزرگ درآن ساخته شد و چندين كمپاني روسي در اين شهر تأسيس شد. يكي از نقاط تاريخي و باستاني اين شهرستان, بسطام است. بسطام دردوره سلجوقي بيش تر مورد توجه قرار گرفت ودردوره ايل خانان از زمان غازان خان به بعد، رونقي تازه يافت. رشد منطقه شاهرود در چند سال اخير به علت قرار گرفتن در مسير جاده اصلي تهران - مشهد قابل توجه و چشم گير بوده است.
مشخصات جغرافيايي
شاهرود يكي از شهرستان هاي استان سمنان است كه از شمال به شهرستان هاي بجنورد، گرگان، از خاور به شهرستان هاي سبزوار، كاشمر، از جنوب به شهرستان طبس و خور و بيابانك (شهرستان نايين) و از باختر به شهرستان دامغان محدود مي ‌شود. مركز اين شهرستان از نظر جغرافيايي در 54 درجه و 58 دقيقه ي درازاي خاوري و 36 درجه و 25 دقيقه ي پهناي شمالي واقع شده است. رشته كوه هاي البرز كه از حوالي آستارا شروع مي شود با پوشاندن سرتاسر نواحي شمالي شهرستان شاهرود به انتهاي خود مي رسد. براساس آخرين آمار جمعيتي در سال 1375 جمعيت اين شهرستان 212512 نفر بوده كه از اين رقم 104765 نفر جمعيت شهر شاهرود (مركز شهرستان) بر آورد شده است. مردم شهرستان شاهرود آريايي نژادند و به زبان فارسي با گويش محلي سخن مي گويند. شهرستان شاهرود داراي راه هاي زميني و خط آهن است. مهم ترين راه هاي ارتباطي شهرستان شاهرود عبارتند از: راه اصلي شاهرود – مشهد به درازاي 480 كيلومتر, راه اصلي شاهرود– تهران به درازاي 412 كيلومتر, راه فرعي به سوي جنوب به درازاي 116 كيلومتر به طرود, راه فرعي به سوي شمال باختري به درازاي 50 كيلومتري تا شاه كوه, راهي به سوي شمال خاوري به درازاي 130 كيلومتر تا آزادشهر. اين شهرستان و شهرهاي آن فاقد خط هوايي هستند.

مسجد جامع بسطام شاهرود
مسجد جامع بسطام در جنوب بسطام و در فاصله دويست متري جنوب آرامگاه بايزيد بسطامي واقع شده است. اين مسجد در سال 706 هجري قمري ساخته شده است. صحن مسجد داراي محرابي است كه با گچ بري‌هاي بسيار زيبا و هنرمندانه تزيين شده است. صحن مسجد مربع و فضاي آن باز است. محراب ياد شده نيز داراي سه حاشيه گچ بري شده از آيات قرآن است. اين مسجد داراي دو كتيبه است كه در يكي زمان احداث بنا و نام باني آن نوشته شده و در ديگري نيز تاريخ تعمير آن در زمان فتح علي ‌شاه قاجار نوشته شده است
مسجد بايزيد بسطامي شاهرود
مسجد با يزيد بسطامي در شهر بسطام واقع شده و از بناهاي قابل توجه اين شهر است. اين مسجد شامل دو قسمت يكي براي نيايش مردان و ديگري مختص نماز و عبادت زنان بوده است. محراب مسجد بايزيد بسطامي داراي سه حاشيه گچ‌بري شده است و مطالبي بر روي آن نوشته شده است. ورودي صحن اين مسجد, وسيع بوده و درب ورودي آن سه لنگه است كه دو لنگه آن به هم چسبيده و درب سوم مجزا است. بر روي سه لنگه درب مذكور, منبت‌كاري بسيار هنرمندانه و ظريفي به چشم مي‌خورد و بالاي سر اين درب با آجرهاي مخصوص مطالبي به خط كوفي نوشته شده است. در داخل مسجد؛ گچ‌بري‌هاي بسيار زيبايي به چشم مي‌خورد. چند حاشيه گچ‌بري روي ستون‌هاي مسجد باقي مانده و چنين به نظر مي‌رسد كه سقف سابق اين مسجد خراب شده و بعد سقف ديگري براي آن ساخته‌اند. در جلوي مسجد بايزيد دالان سرپوشيده‌اي هست كه دو راه به بيرون دارد: يكي به كوچه پشت مسجد و ديگري به رواق حرم امام‌زاده محمد. بر روي درب طرف كوچه منبت‌كاري زيبايي به چشم مي‌خورد ولي ظرافت آن به منبت‌كاري درب سه لنگه‌اي مسجد نمي‌رسد.
مسجد جامع شاهرود
مؤلف مطلع الشمس مسجد جامع شاهرود را اين طور تعريف مي‌كند« مسجد جامع شاهرود كه در خارج شهر است در ميان باغات و بساتين كه در سفح جبال شمالي واقع شده و آن بنايي معتبر است و هر چند از خشت خام برآورده‌اند. اما در اهميت كمتر از ابنيه آجري نيست، شكل آن مربع مستطيل است، هشت استوانه ضخيم در وسط است كه دو به دو موازي يكديگرند و روي آن‌ها طاق‌هاي محكم زده‌اند، قسمت مقابل محراب را پوشش از تير و تخته است و اين اختلاف سقف و طاق طاري و جديد است. قديم همه طاق خشتي بوده، در سال 1242 اهالي شاهرود اين مسجد را مرمت كرده‌اند و اين يك قسمت به طور مخالف پوشانده شده كف قسمت خاوري اين مسجد به قدر يك ذرع بلندتر است و زير آن آب انبار مي‌باشد و راه پله از خارج و ميان شارع است و روي اين قسمت خاوري هم با تير و تخته پوشيده شده و در وسط يك قطار ستون‌هاي تيربست و روي تيرها چند حمال بزرگ بر هم چفت كرده‌ انداخته و سرتيرهاي سقف را روي آنها قرار داده‌اند و تقريباً بطور تسنيم پوشانيده و مي‌توان آن جا را مسجد علي حده محسوب داشت، چه محراب مخصوص و مدخل ممتاز و وضع جداگانه دارد»
مسجد حضرت مجتبي شاهرود
مسجد قديمي حضرت مجتبي (ع) در ميان بازار واقع شده است. درازاي اين مسجد 27 قدم و پهناي آن 17 قدم و ساختمان آن از خشت خام است. سقف مسجد با تير و تخته پوشيده شده، چهارده ستون از تير در دو رديف ميان مسجد كار گذاشته شده است. قبل از آباداني جديد شهر شاهرود اين مسجد و حمامي كه در كنار آن است، داير بوده كه افغان‌ها آن را خراب كرده‌اند
مسجد جامع فرومد (فريومد) شاهرود
تاريخ بناي مسجد جامع فرومد مربوط به قرن هفتم هجري است. اين مسجد كه در 165 كيلومتري شمال خاوري شهرستان شاهرود واقع شده به لحاظ شيوه معماري قديمي خود جذاب بوده است. درحال حاضر فقط ستون‌هاي ايوان و شبستان آن كه به تازگي ترميم شده؛ پابرجاست.
منار بسطام شاهرود
در سمت خاوري مسجد بايزيد و متصل به مسجد,مناري وجود دارد كه تاريخ بناي منار بسطام مربوط به دوره سلجوقيان است. بر روي منار دوحاشيه خطي وجود دارد كه يكي آيه‌الكرسي است و نوشته حاشيه ديگر به وضوح خوانده نمي‌شود.
تكيه و مسجد ميامي
در روستاي ميامي شاهرود تكيه و مسجدي در كنار هم قرار گرفته اند. بالاي درب مسجد 12 بيت شعر به خط خوش بر سنگي نوشته شده است. تكيه حسينيه نيز اگرچه با خشت و گل ساخته شده از استحكام زيادي برخوردار است

عمارت شهرستان (تل شهرستان)
عمارت شهرستان در روستاي فرومد در منطقه شاهرود واقع شده و داراي كتاب خانه و بيمارستاني بوده كه گفته مي شود توسط خواجه علاءالدين محمد وزير سلطان ابوسعيد ساخته شده است. عمارت شهرستان، تحت نظر حكيم‌الدين طبيب و دانشمند معروف در سال 732 هجري بنا شده و تا قرن نهم نيز پابرجا بوده است. اين بنا در حال حاضر از بين رفته و تنها باقي مانده هاي آن در كنار روستاي فرومد ديده مي شود كه مردم از آن با عنوان تل شهرستان ياد مي كنند.
ساختمان بلديه (موزه)
ساختمان قديمي بلديه در ضلع شمالي شهرداري شاهرود واقع شده و معماري آن به دوره قاجاريه مربوط مي شود. اين ساختمان در دو طبقه با مساحت 306 متر مربع زيربنا؛ ساخته شده كه پس از بازسازي كلي و بنيادي به «موزه شاهرود» تبديل شده است. اين موزه در حال حاضر داراي دو بخش: باستان‌شناسي و مردم‌شناسي است. اشياء كشف شده مربوط به منطقه و اشياء نمودار زندگي مردم در اين موزه به نمايش گذاشته شده و از قسمت‌هاي مختلف: كشاورزي، دام داري، پوشاك، ابزار تدخين، اسناد، قباله‌ها، پرده‌داري و تعزيه‌خواني تشكيل شده است.
تپه تاريخي قله شاهرود
تپه تاريخي قله در شهرستان شاهرود؛ از مناطقي است كه نشان از قدمت طولاني اين منطقه دارد. بر اساس بررسي‌هايي كه در طول سال هاي گذشته در شاهرود و دامنه‌هاي كوه موسوم به قله انجام شده؛ وجود بعضي آثار مربوط به تمدن پيش از اسلام تا حدودي قطعي به نظر مي‌رسد. چندي پيش هنگام انجام عمليات عمراني در شاهرود؛ خمره‌هاي سفالي بزرگ ديده شد و برهمين اساس عمليات كاوش آغاز شد.
كارشناسان با ايجاد هفت كارگاه آزمايش؛ به آثار قابل توجهي مربوط به هزاره اول قبل از ميلاد برخورد كردند كه شامل: گورستان، انبارهاي آذوقه، معماري خشتي، سنگي و كوره‌هاي سفال‌پزي است.
پژوهش‌هاي انجام شده؛ تاكنون بيش تر بر روي گورستان كشف شده متمركز بوده است. در طي اين عمليات تعداد زيادي ظروف سفالي خاكستري در داخل خمره‌هاي بزرگ, كه به جاي تابوت از آن ها استفاده شده بود همراه با بقاياي اسكلت كودكان به دست آمد. اين نحوه تدفين نشان مي‌دهد كه در اين محل اقوامي مربوط به هزاره اول زندگي مي‌كردند. در نزديك قبرستان بقاياي كوره‌هاي سفال‌پزي ديده مي‌شود كه به دليل فراواني اشياي سفالي در داخل قبرها ايجاد چنين كوره‌هايي در محل ضرورت داشته است. علاوه بر اين‌ها خمره‌هاي بزرگ كار گذاشته شده در اين محوطه باستاني و نزديك محل گورستان، دلالت بر جود انبارهاي آذوقه در اين منطقه دارد. حضور اين انبارها دليل بر استقرار دايم، سكونت طولاني و مدنيت اين اقوام بوده است. آثار به دست آمده در اين محوطه از جهت نوع سفال, شكل ظرف‌ها و تاريخ زمان با آثار كشف شده در تپه حصار دامغان، تورنگ تپه گرگان پيشواي ورامين، نمكه دامغان، و تپه قيطريه و كهريزك تهران قابل مقايسه است. در اين محوطه سه نوع ظرف از جهت كاربردي به دست آمده است:
1- ظروف سفالي سفره‌اي مثل: كاسه، بشقاب و جام‌ها.
2- ظروف آشپزخانه‌اي مثل قوري، ظرف‌هاي نوك دراز.
3- خمره‌هاي آذوقه در ابعاد به نسبت بزرگ.
تپه خوريان
تپه خوريان در ده كيلومتري جنوب خاوري شاهرود قرار گرفته و آثار و بقايايي از استقرار بشر در هزاره پنجم قبل از ميلاد در آن به دست آمده است. دفن مردگان و اجساد در منازل مسكوني به شيوه مناطقي مانند سيلك كاشان و تپه زاغه قزوين در اين منطقه مرسوم بوده است. در جريان حفاري‌هاي انجام شده در اين محوطه‌ها آثاري از ابزار و ظروف سنگي، درفش‌هاي استخواني، مهره‌هاي سفالي و تيغه‌هاي چخماق از جنس مرغوب در گمانه‌هاي مختلف به دست آمده است. در يكي از گمانه‌ها نيز يك ظرف سفال منقوش به دست آمده است كه در موزه شاهرود نگه داري مي‌شود.

حمام بسطام شاهرود
تاريخ بناي حمام بسطام به زمان قاجاريه بازمي گردد. بناي اين حمام در شهر بسطام منطقه شاهرود واقع شده است.
آب انبار مدرسه قلعه شاهرود
آب انبار مدرسه قلعه شهر شاهرود در دوره قاجاريه و در سال 1205 هجري قمري ساخته شده است. اين بنا در مدخل ورودي محله قديمي «قلعه ولووا» واقع شده است. بناي آب انبار با نقشه مستطيل شكل و پوشش‌هاي طاقي ساخته شده و يكي از مهم ترين و عميق‌ترين آب انبارهاي شاهرود به شمار مي‌رود. مساحت مفيد اين آب انبار از داخل 8 × 11 × 12 متر است. از زمان ساخت بنا تا 30 سال اخير اين آب انبار, مهم ترين و بهترين منبع آب شرب اهالي محل بوده است. امروزه مخزن و راه ‌پله سالم برجاي مانده ولي سر درب و هواكش آن خراب شده است
حمام چهارسوق شاهرود
حمام چهارسوق به روايتي قديمي ترين بناي حمام هاي منطقه شاهرود به شمار مي رود. اين طور كه پيداست اين حمام هم زمان با بناي مسجد امام حسن(ع) ساخته شده و چندين بار تعمير و بازسازي شده است. اين بنا در محله چهار سوق و مجاور مسجد امام حسن(ع) واقع شده و قدمت آن به دوره صفويه بازمي گردد. ورودي حمام در جانب خاوري واز گذر چهار سوق است. بناي حمام؛ متشكل از دو قسمت اصلي سربينه (رخت‌كن), گرم خانه و فضاهاي وابسته به آن ها است. با توجه به نقشه بنا، فضاهاي اصلي حمام از نظم و طرح خاص و منظمي برخوردار نيست كه بخشي از آن مي‌تواند مربوط به بازسازي‌هاي مكرر بنا باشد. حمام با پوشش‌هاي طاق و گنبد مسقف شده و روزنه ‌هايي با جام‌هاي شيشه‌اي در بالاي گنبد آن براي تأمين روشنايي فضاي داخل تعبيه شده است. اين بنا برخلاف ديگر حمام‌هاي تاريخي شاهرود كه در عمق زمين ساخته شده، تنها 1 متر با سطح گذر اختلاف دارد.
حمام حاجي نقي شاهرود
حمام حاجي نقي از حمام هاي قديمي شهرستان شاهرود است كه در دوره قاجاريه ساخته شده و در ابتداي محله‌ي «قلعه ولي‌آباد» و مجاور خيابان شهيد صدوقي قرار دارد. ورودي حمام از خيابان شهيدصدوقي (مزار) است. اين ورودي از طريق پله‌هايي به فضاي صليبي شكل سربينه راه مي‌يابد. سربينه نيز از طريق درگاه هاي متعددي به گرم خانه و فضاهاي اطراف راه مي‌يابد. گرم خانه، فضاي صليبي شكلي است و درگاه‌هاي متعددي به اطراف و از جمله خزينه مربع شكل بنا دارد. فضاهاي مختلف حمام با پوشش طاق و گنبد مسقف شده و بر رأس پوشش‌هاي گنبدي آن، روزنه‌هاي نورگيري با جام‌هاي شيشه تعبيه كرده‌اند.
حمام بازار شاهرود
اين حمام به نام بازار نو نيز مشهور بوده و در دوره قاجاريه ساخته شده است. اين حمام در مجموعه بازار شاهرود و تا حدودي متصل به «بالا خيابان» و فلكه مركزي شهر، واقع شده است. ورودي اصلي حمام از جانب بازار بزرگ و ورودي فرعي آن كه ورودي قسمت زنانه است, از خيابان اصلي است. بناي قديمي حمام تقريباً بدون دخل و تصرف و تعميرات اساسي باقي و اصالت تاريخي بنا محفوظ مانده است. حمام بازار شاهرود چون ديگر حمام‌هاي قديمي ايران از دو بخش اصلي سربينه, گرم خانه و فضاهاي وابسته به آن ها تشكيل شده است. سربينه يا رخت‌كن حمام، فضايي به ابعاد 11 × 11 متر است كه با نه پله به راسته بازار راه مي‌يابد. پوشش طاق و گنبد سربينه بر روي 4 ستون مياني و ديوارهاي جانبي قرار گرفته است. سطح زيرين پوشش گنبدي اين بخش با كاربندي تزيين شده است. در ميانه سربينه حوضي ساخته شده و در سمت جنوبي سربينه, در امتداد ورودي اصلي، راهروي ورودي گرم خانه و فضاهاي مجاور آن قرار گرفته است. گرم خانه نيز به شكل مربع و به ابعاد 10 × 10 متر است و با طاق و گنبد، بر روي 4 ستون مياني و ديوارهاي جانبي، پوشش يافته است. در بخش شمالي گرم خانه خزينه‌هاي آب گرم و سرد قرار دارد. مصالح اصلي به كار رفته در بنا؛ آجر با ملات ساروج است. اين بنا به شماره 1942 به ثبت تاريخي رسيده است.
حمام اميريه شاهرود
حمام اميريه مربوط به دوره قاجاريه است و با سيصد و شصت متر مربع زيربنا در عمارت امير اعظم قرار گرفته است. اين حمام قديمي داراي دو سالن اصلي با ديوارهاي سنگي و سقف‌هاي گنبدي شكل آجري است كه از يكي از آن ها به عنوان رخت كن استفاده مي‌شد. در هر سالن چهار ستون با سنگ‌هاي مدور و سر ستون‌هاي حجاري شده با نقوش گل و بوته وجود دارد. در سالن اصلي حمام؛ يك حوض سنگي سفيدرنگ به چشم مي‌خورد. سر درب و دالان ورودي اين بنا با نقوش ويژه‌اي تزيين شده است.
حمام بيدآباد شاهرود
بناي حمام بيدآباد به دوره قاجاريه مربوط مي شود كه در محله قديمي بيدآباد شاهرود؛ در كنار تكيه و مدرسه بيدآباد, واقع شده و از آثار اوايل دوره قاجاريه به شمار مي‌آيد. اين حمام از دو قسمت زنانه و مردانه تشكيل مي‌شود كه يكي كوچك و ديگري بزرگ است. هر دو قسمت‌ ياد شده؛ از رخت‌كن، گرم خانه و خزينه تشكيل شده است. خزينه‌ قسمت كوچك تر، امروزه پُر شده و پوشش بخش‌هاي اصلي بنا گنبدي بوده و در وسط هر گنبد روزنه‌هاي نورگيري تعبيه شده است. مصالح اصلي بنا؛ خشت خام با ملات آهكي است و هم اكنون نيز مورد استفاده قرار مي گيرد.
حمام امام‌زاده قطري
در روستاي قطري در شهرستان شاهرود بناي حمام زيبايي وجود دارد كه به حمام امام زاده قطري مشهور است. اين حمام در دوره قاجاريه ساخته شده و از بناهاي قديمي منطقه است.
حمام امام‌زاده قطريحمام بسطام شاهرود
تاريخ بناي حمام بسطام به زمان قاجاريه بازمي گردد. بناي اين حمام در شهر بسطام منطقه شاهرود واقع شده است.
حمام خانخودي شاهرود
حمام خانخودي در روستاي خانخودي شاهرود واقع شده است
حمام بدشت
حمام بدشت واقع در 9 كيلومتري شهر شاهرود در روستاي بدشت قرار دارد.
حمام خوبيان
حمام خوبيان واقع در 84 كيلومتري شهر شاهرود در روستاي خوربيان قرار دارد.
حمام يوسفي‌آباد
حمام يوسفي‌آباد در 9 كيلومتري شهر شاهرود ، در روستاي يوسفي‌آباد واقع شده است.
حمام كلانتون
حمام كلانتون در روستاي كلانتون شهر شاهرود قرار دارد.

قلعه بيار (قلعه ملحدو)
قلعه بيار (قلعه ملحدو) در 69 كيلومتري شاهرود در وسط جاده شاهرود به سبزوار در روستاي زيدر قراردارد. سرماي اين محل مشهور است و محلي ها جاي سرد و پرباد را به «دهنه ‌ زيدر» تشبيه مي كنند. در 42 كيلومتر زيدر به طرف جنوب، يعني به طرف داخل كوير، آبادي «بيار» واقع شده است. اين نام اغلب با نام روستاي ديگر يعني «جومند» يكجا ذكر مي‌شوند. تركيب اين دو اسم به شكل‌هاي بياروجومند و «بيارجمند» ثبت شده است.
رشته كوهي با امتداد خاوري و باختري در جنوب بيار وجود دارد كه با رشته‌هاي فرعي جنوب دامغان پيوستگي دارد. در دامنه اين رشته از خاور به باختر آبادي‌هاي قلعه احمد، قلعه بالا، گيور، و دزيان قرار دارند. آبادي دزيان از شمال به خان خودي و از جنوب به كوه «تيره» منتهي مي‌شود. آبادي دزيان از روستاي «بيار» سه فرسخ فاصله دارد. دزيان در دامنه كوه «تيره» و ارتفاع محل از سطح دريا 1275 متر است. خرابه‌هاي اطراف و آثاري از قبيل سنگ عصاري و سنگ آسياب كه در دامنه شمالي ديده مي‌شود, حكايت كننده آباداني اين نقاط است. از سوي ديگر نام‌هاي «بازارو» نزديك آسياب بالا و «لشكرگاه» نزديك قلعه بالا را كه اثري از بازار و لشكر در آن جا نيست را مي‌توان دليلي بر آبادي و پيشينه اين نقاط دانست. اين قلعه از نظر موقعيت جغرافيايي جزو دژهاي رشته كوه‌هاي البرز نيست. ولي از آن جا كه آخرين قلعه‌اي است كه در اين ناحيه به دست اسماعيليان بوده؛ اهميت زيادي دارد.
قلعه پارت‌ها
بناي قلعه پارت‌ها در 60 كيلومتري روستاي شاهرود واقع شده است كه در درون اين قلعه بقاياي كوره آجرپزي و سفالينه‌هاي مربوط به آن دوران وجود دارد. پيشينه اين قلعه به عهده پارت‌ها و ساسانيان مربوط مي شود و آثار مربوط به به بيش از دو هزار سال قبل در شاهرود كشف و شناسايي شده است. قلعه ياد شده كه مستطيل شكل است، 15 متر از سطح زمين ارتفاع دارد و در چهار طرف آن تاق‌هاي فرو ريخته قوسي شكل مشاهده مي‌شود. اين قلعه كه احتمال مي‌رود در ابتدا سه طبقه بوده، از ويژگي‌هاي معماري دوران پارت‌ها برخوردار است.
برج كاشانه بسطام
در جنوب شهر بسطام شاهرود و هم چنين در جنوب خاوري مسجد جامع، برجي بلند و زيبا وجود دارد كه به نام كاشانه معروف است. ارتفاع اين برج از داخل 24 متر و از بيرون به ارتفاع تقريبي 20 متر و شكل خارجي ان چند ضلعي منتظم سي ضلعي است. در بالاي برج، دو حاشيه از آجرهاي بزرگ وجود دارد كه روي آن مطالبي نوشته شده است. در ضلع جنوب خاوري اين برج روي يك آجر كلمه بسم‌الله الرحمن الرحيم با خط ثلث بسيار زيبايي خوانده مي‌شود.
از تاريخ بناي اين برج اطلاع صحيحي در دست نيست. به عقيده اهالي بسطام، اين برج قبل از اسلام آتشكده زرتشتيان بوده است. برخي از خاورشناسان از جمله گدار بر اين عقيده‌اند كه اين بنا از آثار غازان خان مغول است و اسم اصلي آن غازانه بوده و به مرور زمان و بدون توجه به اصل آن كاشانه ناميده شده است. گويا در دوره‌هاي بعد از اسلام، از اين برج براي ديده‌باني بسطام استفاده مي‌شد. با توجه به اسلوب ساختمان و عوامل ديگر به نظر مي‌رسد؛ اين بنا به رصدخانه بسيار شبيه است. اين ساختمان كه نماي خارجي آن داراي جلوه و شكوه خاصي است, از بناهاي در خور اهميت خطه قومس بوده و نماي خارجي آن نيز داراي جلوه و شكوه خاصي است.
قلعه ميامي
در جنوب ميامي خرابه‌اي هست كه طبق عقيده اهالي اين خرابه در گذشته مركز قصبه ميامي بود و در زمان فتنه مغول خراب شد. قلعه اراكي چهاربرجي نيز در قصبه ميامي در بالاي كوه ميامي است كه دروازه آن را از آجر ساخته‌اند و يك آب انبار بزرگ در ميان آن است. درجلو اين قلعه كه نزديك به يكي از قله‌ها است، آثار حدود دويست خانه ديده مي‌شود. همه راه‌هاي بين اين قلعه و كوه مذكور را با سنگ بسته‌اند كه كسي نتواند خود را به آن محل برساند.
برج خشتي مزج
پيشينه برج خشتي مزج به دوره قاجاريه باز مي‌گردد كه در كنار راه آسفالته مزج به كلاته خيج در شهر شاهرود واقع شده است. فضاي دروني برج خشتي مزج تا حدود زيادي ويران شده است.
قلاع بدشت
قلاع بدشت در روستاي بدشت – 8 كيلومتري شمال خاوري شهر شاهرود قرار دارد.
قلعه ده ملا
قلعه ده ملا در روستاي ده ملا شهر شاهرود واقع شده است
قلعه نوخرقان
قلعه نوخرقان در 20 كيلومتري خاور شاهرود قرار گرفته است.
قلعه گبري (كافر قلعه)
قلعه گبري (كافر قلعه) در ارتفاعات مشرف بر گردنه خوش ييلاق شاهرود واقع شده است.
قلعه نك
قلعه نك در دوره قاجاريه ساخته شده و در 3 كيلومتري خاور جاده شاهرود – گرگان قرار گرفته است.
قلعه كهنه
قلعه كهنه در روستاي نوخرقان شاهرود در سمت شمال خاوري مقبره شيخ ابوالحسن خرقاني واقع شده است.
قلعه سه برج
قلعه سه برج در 5 كيلومتري شهر شاهرود و در روستاي ارديان واقع شده است.
قلعه قديمي
قلعه قديمي علي‌آباد در 24 كيلومتري شاهرود واقع شده است.
قلعه زيدر
قلعه زيدر در 12 كيلومتري خاور ميامي واقع شده است.

آرامگاه شيخ ابوالحسن خرقاني
«هر كه در اين سرا درآيد نانش دهيد و از ايمانش مپرسيد چه آن كس كه به درگاه باري تعالي به جان ارزد البته بر خوان بوالحسن به نان ارزد» آرامگاه عارف نامي شيخ ابوالحسن خرقاني در 24 كيلومتري شاهرود در شمال روستاي خرقان روي تپه‌اي قرار گرفته و فضاي سبز اطراف آن به آرامگاه؛ قداست خاصي بخشيده است. روي قبر شيخ خرقاني، يك قطعه سنگ مرمر قرار گرفته كه اشعاري روي آن حك شده است. در كنار اين مقبره؛ مسجدي وجود داشت كه گنبدي مخروطي شكل و مزين به كاشي كاري‌هاي زيبا داشت. در حال حاضر از مسجد و گنبد ياد شده فقط محراب آن باقي مانده كه برخلاف مسجدهاي ديگر اين نواحي رو به باختر است. محراب ياد شده داراي گچ بري‌هاي زيبا و استادانه است. اخيراً براي حفاظت بيش تر اين محراب قاب بزرگ شيشه‌دار، مانند ويترين نصب شده است.
آرامگاه بايزيد بسطامي
آرامگاه عارف شهير؛ بايزيد بسطامي در منطقه بسطام و شمال آرامگاه امام‌زاده محمد(ع) واقع است. آرامگاه اين عارف نامي، هيچ گونه تزييني ندارد و گفته مي شود كه اين مسئه نمادي از بي‌اعتنايي اين به ماديات و گريز از تجمل به نظر مي‌رسد. وارستگي و بي‌نيازي بايزيد بسطامي حتي بعد از مرگ وي و گذشت يازده قرن، در مرقدش نيز ديده مي‌شود. آرامگاه بايزيد بسطامي داراي يك پنجره مسقف آهني است. روي قبر، يك سنگ مرمر قرار دارد كه كلماتي از مناجات مشهور حضرت علي بن ابي طالب(ع) بر آن حك شده است. به طوري كه از مفاد اين سنگ نبشته برمي‌آيد، اين سنگ متعلق به شخصي به نام قاضي ملك است كه احتمال مي‌رود يكي از حكام ايالت قومس بوده باشد، ولي معلوم نيست به چه علت آن را روي آرامگاه بايزيد نصب كرده‌اند.
طيفور ابن عيسي ابن آدم ابن سروشان، مشهور به بايزيد بسطامي، از مشايخ بزرگ صوفيه و از مشهورترين عرفاي ايران است. زندگي نامه وي با افسانه‌‌ها درآميخته است. جدش گبر و از بزرگان بسطام بوده و بعد ها مسلمان شده است. بايزيد بعد از مدت‌ها سياحت و رياضت كشيدن، به بسطام بازآمد، بيش تر عمر خود را در آن جا گذرانيد و در همان جا در گذشت. مقبره‌اش زيارت گاه صوفيان و مردان خدا است. وي شخصاً اثري از خود به جا نگذاشت، اما سخنان او را پيروان و مريدانش گرد آورده‌اند كه در مراجع مختلف: طبقات الصوفيه و تذكره الاولياء نقل است. در تذكره الاولياء شيخ فريدالدين عطار، فصلي درباره بايزيد بسطامي و نقل سخنان او هست.
آرامگاه شيخ عمادالدين
در شش كيلومتري شاهرود، بقعه مخروبه‌اي معروف به بقعه شيخ عمادالدين به شكل متساوي‌الاضلاع وجود دارد كه داراي هشت تاق مشتمل بر چهار تاق از خشت خام و چهار تاق ديگر از آجر است. در حوالي بقعه، آثار ساختماني ديده مي‌شود كه متعلق به بقعه بوده است. در شرق آن نيز آثار دو گنبد كوچك‌تر ديده مي‌شود كه بخشي از بدنه‌ها و تاق‌هاي آن باقي مانده است.
آرامگاه شيخ حسن جوري
آرامگاه شيخ حسن جوري در 150 كيلومتري شاهرود، واقع در روستاي كلاته ميرعلم فيروزآباد حوالي روستاي فرومد است. اين آرامگاه كه متشكل از يك اتاق 3 ? 4 و گنبد مدور روي آن است، در قسمت شمالي شهر قديمي جور قرار دارد و از خشت خام ساخته شده و عاري از هرگونه پيرايه و تشريفات ظاهري است. شيخ حسن جوري كه در زمان خود در عقل و درايت شناخته شده بود, يكي از رهبران قيام سربه داران واز شاگردان شيخ خليفه و از رهبران سياسي مذهبي قرن هفتم هجري قمري بود كه به دست وجي‌الدين مسعود در سال 745 به شهادت رسيد و در اين منطقه دفن شد. در حوالي مقبره شيخ حسن جوري، بازمانده‌هاي شهر جور قرار دارد كه آثار قلعه‌ها و برج و باروي آن ها، حكايت از عظمت گذشته اين شهر با پيشينه‌اي در حدود 700 سال دارد.
آرامگاه ابن يمين فريومدي
در روستاي فرومد، ساختمان زيبايي ديده مي شود كه آرامگاه ابن يمين (تولد: سال 685 هجري قمري و درگذشت: سال 769 هجري قمري) شاعر معروف و قطعه‌سراي زبان فارسي است. اين ساختمان كه به هيچ وجه با بافت روستا تطابق ندارد، شش گوش است و زواياي زيبايي دارد. سنگ قبر اين آرامگاه, داراي شش ضلع كوچك است كه روي آن نوشته‌هايي وجود دارد. ديوان كامل او در جنگ سربه داران از بين رفته و ديوان ديگري تنظيم كرده كه از وي به جا مانده است

منطقه سمنان در تمام دوره حكومت مادها و هخامنشيان، كوميسنه يا كوميشان ( قومس بعد از اسلام ) جزو ايالت بزرگ پارت يا پرتو به شمار مي رفت. سمنان شهر سرحدي ايالات پارت هاي پارت و ماد بوده و به همين علت برخي از مورخان، زماني اين شهر را جزو مادها و گاهي جزو پارت ها به حساب مي آورند. شهرستان سمنان مهم ترين منطقه استان سمنان است كه در درازاي جغرافيايي 53 درجه و 23 دقيقه و پهناي جغرافيايي 35 درجه و 34 دقيقه واقع شده است. باغ هاي گل نرگس سمنان كه نوع مرغوبي از گل نرگس را در سراسر ايران توليد مي كنند, از زيبايي هاي اين منطقه به شمار مي آيند. صنايع استان سمنان؛ شامل صنايع دستي و ماشيني مي شود. سمنان يكي از مهم ترين قطب هاي صنعتي استان است كه به تنهايي حدود 56 % از واحد هاي صنعتي استان را به خود اختصاص داده است. معادن زيادي نيز در اين شهرستان وجود دارند. مكان هاي طبيعي و تاريخي متعدد به همراه اقتصاد مناسب, منطقه ياد شده را به يكي از ديدني ترين مناطق استان سمنان تبديل كرده است
مكان هاي ديدني و تاريخي
شهرستان سمنان به سبب پيشينه تاريخي غني و دارا بودن معماران هنرمند, از بناهاي تاريخي و معماري قابل توجهي برخوردار است. كوه ها و غارهاي منطقه نيز در كنار دشت با اهميت كوير, رودخانه ها و چشمه هاي متعدد, به همراه پوشش گياهي خاص كويري از جمله جاذبه هاي طبيعي مهم شهرستان سمنان هستند. نيمه جنوبي شهرستان سمنان را بخشي از بزرگ ترين منطقه بياباني ايران فرا گرفته كه همواره مورد بازديد دانش پژوهان و دوست دارن طبيعت كويري قرار مي گيرد. كوهستان و كوير در شهرستان سمنان تضادي ديدني به وجود آورده كه به راستي ديدني است. دراين شهرستان مي توان از قلعه هاي قديمي تاريخي چون قلعه‌هاي سارو كه در دو طرف كلاته؛ كنار چشمه ساري زيبا واقع شده و قلعه كوشمغان كه در كهن ترين محله هاي سمنان بنا شده؛ بازديد كرد و لذت برد.
وجه تسميه و پيشينه تاريخي
درباره وجه تسميه نام سمنان كه به اين منطقه اطلاق مي شود, عقايد و نظرات متفاوتي رايج ومعمول است كه مهم ترين آن ها آورده مي شود. - در گذشته هاي دور در محل آتشكده بزرگ هريس در كومش (سمنان) شهري عظيم با بت خانه اي بزرگ با ساختماني رفيع و با شكوه وجود داشته است. به همين علت احتمال مي رود كه مردم اين سرزمين قبل از ظهور زرتشت، داراي مذهب «سمتي» يا «سمينه» بوده اند و بت خانه بزرگ آنان در محل سمنان فعلي واقع بوده است. - برخي ديگر بر اين باورند كه سمنان در اصل «سكنان» منسوب به طوايف سكه ها مي باشد و الف و نون آن نشانه نسبت و مكان است كه در واژه هاي گيلان و غيره مشاهده مي شود. - عده اي ديگر از اهالي سمنان عقيده دارند كه نام قديم سمنان (سيم لام) بوده كه بناي آن به دست دو نفر از فرزندان نوح پيغمبر به نام هاي (سيم النبي) و (لام النبي) انجام گرفته كه مقبره آنان در كوه هاي شمال خاوري سمنان در محلي موسوم به پيغمبران واقع است. بر اين اساس كلمه (سيم لام) در اثر كثرت استعمال به مرور زمان به سمنان تبديل شده است. - برخي نيز افسانه بناي اوليه را به دو هزار سال قبل از ميلاد مسيح به دستور تهمورث ديوبند نسبت داده اند. در آن زمان شهر را به سمينا نام گذاري نموده اند كه به مررو زمان به سمنان تغيير يافته است.
- روايت ديگر حاكي از اين است كه نام قديم سمنان در زبان محلي «سه مه نان» بوده و منظور ساكنان آن اين بوده است كه محصولات كشاورزي اين منطقه نان و آذوقه اهالي را بيش از سه ماه تأمين نمي كند. بعدها به مرور زمان «سه مه نان» به سمنان تغيير يافته است. به هر حال آن چنان كه از منابع و كتب تاريخي استنباط مي شود سمنان يكي از مناطق كهن و قديمي ايران است كه در درازاي تاريخ فراز و نشيب هاي زيادي را پشت سر گذاشته است.
منطقه سمنان در تمام دوره حكومت مادها و هخامنشيان، كوميسنه يا كوميشان ( قومس بعد از اسلام ) جزو ايالت بزرگ پارت يا پرتو به شمار مي رفت. در اين دوره سمنان, شهر سرحدي ايالات پارت هاي پارت و ماد به شمار مي رفت. به همين علت برخي از مورخان، زماني اين شهر را جزو مادها و گاهي جزو پارت ها به حساب مي آورند. سلوكيان بزرگ ترين عامل يوناني كردن مشرق بودند و به همين جهت، براي ادامه فرمان روايي خود نظر مساعد مردم را لازم داشتند و براي اين كار تقريبا شصت شهر در مشرق و ايالت پارت بنا كردند. يكي از اين شهرها آپاما يا لاسگرد فعلي است كه در 34 كيلومتري سمنان واقع شده و ديگري شهر هكتا پليس ( صد دورازه ) است كه عده اي آن را دامغان مي دانند. اشكانيان ايالات ايران را به هيجده بخش وسيع تقسيم كردند كه يكي از ايالت هاي مهم آن كميسن قوميس يا قومس در نواحي سمنان و دامغان كنوني بود.
در آغاز قرن هفتم ميلادي تضادهاي داخلي در زندگي سياسي – اجتماعي ايران بيش تر شد و مبارزه اي كه به خاطر قدرت و حكومت ميان گروه هاي گوناگون درگرفت، به تضعيف ايران انجاميد. درهمين زمان يزدگرد سوم، آخرين پادشاه سلسله ساساني، سرگرم مبارزه با مهاجمان عرب بود كه به تازه گي به ايران تاخته بودند. اين مبارزه كه تا سال 651 ميلادي ادامه داشت، با فتح كامل ايران به دست اعراب خاتمه پذيرفت. اعراب نخست شهر بزرگ و آباد ري را تسخير كردند، سپس به شمال شرقي رفته و به سرزمين كومش ( شهرهاي سمنان، دامغان، بسطام ) رسيدند و آن ر ا تسخير كردند.
سمنان در دوره هاي بعد از اسلام جزو سرزمين تاريخي قومس ( كومش ) به شمار مي آمد. سمنان طي تاريخ دو هزار ساله خود شاهد فراز و نشيب ها، جنگ ها، شكست ها و پيروزي هاي بي شمار بوده است. در دوره هاي بعدي نيز منطقه سمنان مورد توجه خاص حكومت هاي مركزي قرار گرفت و منازعه ها ومناقشه هاي متعدد بر سر اين منطقه بين قدرت مندان درگرفت.
دردوران حكومت امويان و عباسيان به ويژه پس از قتل ابومسلم خراساني به دست منصور دوانيقي، شورش و بلوا سراسر ايران را در برگرفت و نهضت هاي بي شماري به وقوع پيوست كه از مهم ترين آن ها قيام سنباد زردتشتي بود. در اندك زمان، زرتشتيان طبرستان و نواحي شمال قومس يعني سنگسر (مهدي شهر)، شهميرزاد و فولاد محله، به دور رهبر اين نهضت جمع شدند و قومس و ري را به تصرف در آوردند، ولي در ساوه شكست خوردند و سنباد به قومس گريخت و پس از ضبط خزاين ابومسلم رو به طبرستان نهاد. وي پس از مدتي در دره هاي سنگسر و شهميرزاد به قتل رسيد.
ايالت كومش (قومس) از كانون هاي مهم اسماعيليان در قرن هاي ششم و هفتم هجري بود. به طوري كه در اين ايالت 150 قلعه در اختيار اين فرقه بود كه هر مجموعه از آن ها را يك كدخدا و هر قلعه مجزاي آن را يك محتشم كه به منزله فرماندار كل يا حاكم بزرگ بود، زير نظر داشت. سمنان در دوران مغول، هم چون ساير نقاط ايران از حمله و كشت و كشتار اين قوم در امان نماند و متحمل خسارات جاني و مالي بسيار شد. اين كشت و كشتار، در زمان تيمور لنگ نيز كه از سال 783 هجري حمله به ايران را شروع كرد، ادامه يافت.
پس ازظهورواستقرارحكومت صفويان، شاه اسماعيل صفوي به سركوب گردن كشان ولايت ها پرداخت. از جمله، حاكم قلعه فيروزكوه را دستگير كرد و به اين ترتيب، ولايت فيروزكوه و خوار، سمنان و سنگسر به تصرف صفويان درآمد. كريم خان زند با عنوان وكيل الرعايا مدت 29 سال در ايران سلطنت كرد، ولي در اين مدت شهرهاي سمنان، دامغان، شاهرود، بسطام، را در اختيار بزرگان خانواده قاجار قرار داد. بعد از مرگ خان زند، آغا محمد خان شيراز را ترك كرد و به طرف كومش و دامغان رفت و با گرد‌ آوردن عده اي از افراد قبيله خود، سرانجام توانست به ولايت كومش ( سمنان، دامغان و بسطام ) و ولايت جنوبي درياي خزر دست يابد. پس از آغا محمد خان، برادر زاده وي به نام فتحعلي شاه قاجار بر اريكه سلطنت تكيه زد و از همان ابتداي سلطنت، خطه قومس را كه زادگاهش بود مورد توجه قرار دارد و ذوالفقار را به عنوان حاكم سمنان برگزيد. نام جغرافيايي قومس تا اواخر دوران قاجاريه بر سر زبان ها بود، ليكن در دوران حكومت پهلوي اول، سمنان در شمار شهرهاي استان دوم، يعني مازندران در آمد.
مشخصات جغرافيايي
هرستان سمنان مهم ترين منطقه استان سمنان است كه در درازاي جغرافيايي 53 درجه و 23 دقيقه و پهناي جغرافيايي 35 درجه و 34 دقيقه واقع شده است. اين منطقه از خاور و شمال خاوري به شهرستان دامغان، از شمال به شهرستان ساري و قسمتي از شهرستان سواد كوه، ازباختر به شهرستان هاي گرمسار و دماوند و از جنوب به شهرستان هاي نايين و اردستان محدود مي شود.
شهرستان سمنان در دامنه‌هاي جنوبي سلسله جبال البرز قرار گرفته و به تدريج از شمال به جنوب از ارتفاع آن كاسته مي شود و به كوير نمك منتهي مي شود. رشته كوه البرز هم چون ديواره‌اي شهرستان سمنان را از مازندران جدا مي ‌سازد. ارتفاع متوسط شهرستان سمنان از سطح دريا 1132 متر است و در فاصله 234 كيلومتري خاور تهران و در مسير جاده اصلي (آسفالته) تهران – مشهد واقع شده است.
بر اساس آخرين آمار جمعيتي در سال 1375 جمعيت اين شهرستان 142330 نفر بوده كه از اين رقم 91045 نفر جمعيت مركز شهرستان بوده است. مردم شهرستان سمنان آريايي نژادند و به زبان فارسي با گويش سمناني سخن مي گويند. شهر سمنان مركز شهرستان سمنان وهم چنين مركز استان سمنان است. شهر سمنان درغرب گذر آهوان قرار گرفته و به گفته سياحان اين جاده محبوب ترين راه جهت رسيدن به ري در تابستان با گذشتن از ده كوهستان و دارا بودن مناظر خرم و زيباي طبيعي بوده است. شهرستان سمنان از راه هاي ارتباطي جاده اي, راه آهن و هوايي برخوردار است. مهم ترين مسيرهاي دسترسي از شهرهاي بزرگ به اين منطقه راه اصلي تهران – مشهد است كه از ميان شهر سمنان مي گذرد. دراين مسير فاصله سمنان با گرمسار 118، با تهران 234، با دامغان 110، با شاهرود 176 و با مشهد 658 كيلومتر است.
مسيرفرعي سمنان – مهدي شهر به درازاي 18 كيلومتر كه پس از طي 26 كيلومتر با گذشتن از مهدي شهر به شهميرزاد مي رسد و مسير فرعي سمنان– فيروزكوه به درازاي70 كيلومتر از جمله ديگر راه هاي مناسب اين منطقه هستند. سمنان هم چنين در مسير راه آهن سراسري تهران – مشهد قرار دارد.

عمارت شكارگاه ملاده
در روستاي سرسبز و خوش آب و هواي ملاده (در حدود 70 كيلومتري شمال سمنان) دو عمارت بزرگ و باستاني و زيبا وجود دارد كه در دو سمت شرق و غرب به فاصله حدوداً 50 متر به موازات يك ديگر قرار گرفته‌اند. معماري ساختمان‌هاي مذكور بسيار زيباست. معماري، نوع گچ‌بري روي ديوارهاي اتاق‌ها و ايوان‌ها، ساخت تاق‌نماها روي ديوار و در برخي جاها نقاشي‌هاي زيباي ديواري و نيز ايجاد شومينه‌هاي كوچك، به آن جلوه‌اي خاص داده است.
مصالح اصلي بنا، خشت و آجر و نماي آن آجر و گچ است. هر يك از اين دو نوع ساختمان دو طبقه و داراي تعداد زيادي اتاق و راهروي مربوط به اتاق‌ها و طبقه بالايي است.اين ساختمان كه به خانه ابراهيم خان نيز معروف است, داراي يك حياط بزرگ با درختان فراوان و متنوع است و سر در اصلي اين ساختمان‌ها از جنس چوب است. درهاي اين دو ساختمان به فاصله چند متر مقابل هم قرار دارند.
اين بناها در سال 1287 قمري به همت ابراهيم خان حاكم دودانگه و چهاردانگه براي سكونت شخصي احداث شد. پس از ابراهيم خان، پسرش اسماعيل‌خان در آن زندگي مي‌كرد و به علت كشته شدن او، بازماندگان از آن محل كوچ كردند و خانه را غيرمسكوني باقي گذاشتند. در حال حاضر سرپرستي اين ساختمان‌ها به عنوان آثار باستاني به عهده سازمان ميراث فرهنگي استان بوده و محل بازديد گردشگران است.
ساختمان دارالحكومه
ساختمان دارالحكومه سمنان يكي از آثاردوران قاجاريه است كه در جنوب شهر و در ميدان ابوذر غفاري (پاچنار) واقع شده است. بناي دارالحكومه را به دوره فتح علي شاه قاجار و پيش از زمان حكومت حاجي بهمن ميرزا بهاءالدوله پسر فتح علي شاه در سمنان نسبت مي‌دهند. قبل از اين كه ساختمان ارگ دولتي سمنان در شمال شهرساخته شود، دارالحكومه سمنان در جنوب شهر و در همين بنا كه امروز به خانه كلانتر معروف است، واقع شده بود.
تپه تاريخي ناسار (نو حصار)
تپه ناسار در سه كيلومتري شرق شهر سمنان و در پنج كيلومتري جنوب راه شوسه آن واقع شده است. در مورد وجه تسميه آن عقيده بر اين است كه نام ناسار در اصل نوحصار بوده و در اثر مرور زمان به ناسار تبديل شده است، آثار باقي مانده اين شهر به صورت تل بزرگي در شمال شرقي ناسار فعلي مشاهده مي‌شود. در حفاري‌هايي كه سال هاي قبل در اين تپه به عمل آمده اشياء فراواني كشف شد. از شواهد چنين برمي‌آيد كه بناي اين شهر در حمله‌هاي اقوام مهاجم نابود شده و روستاي ناسار كنوني در كنار خرابه‌هاي آن بنا شده و لذا به نوحصار يا حصارنو معروف شده است. اكنون در اطراف اين تپه‌ تاريخي زراعت مي‌شود. بلندي تپه مذكور به حدي است كه بر مناطق اطراف و تا قسمتي از شهر گرمسار اشراف دارد.
ساير تپه‌هاي تاريخي
تپه خرابه محمدآباد در 8 كيلومتري جنوب سمنان
تپه عيد علاء در 11 كيلومتري جنوب خاوري سمنان
تپه خرابه ركن‌آباد در پنج كيلومتري جنوب سمنان
ميدان باستاني و تپه هاي دلازيان
اين ميدان در هشت كيلومتري جنوب خاوري شهر سمنان و در پانصد متري خم رودخانه گيناب واقع شده است. در انتهاي زمين هاي كشاورزي نماي هشت تپه نزديك به هم ديده مي‌شود. هر چند جاگيري تپه‌ها در كنار هم شكل هندسي ويژه‌اي ندارد، اما از هر سو كه بدان‌ها بنگريم همواره هشت برجستگي از دور پيداست. بلندي اين تپه‌ها يكسان نيست ولي تفاوت زيادي هم ندارند. فاصله بين دامنه‌هاي پشت تپه جنوبي تا دامنه‌هاي پايين تپه شمالي بالغ بر 230 متر و فاصله مشابه تپه خاوري تا تپه باختري معادل 300 متر است. وسعت دامنه‌هاي هر يك از تپه‌ها متفاوت است و تپه‌هاي كوچك‌تر نيز بر دامنه و كنار تپه‌هاي بلند جاي دارند. با توجه به نوع معماري و ابعاد خشت‌ها، قدمت اين تپه‌ها به اوايل هزاره اول مي‌رسد. اين تپه‌ها توسط افراد سودجو مورد كند و كاو قرار گرفته و به وسيله ماشين‌هاي سنگين تخريب شده است.

حمام پهنه ( گرمابه حضرت)
حمام پهنه كه پيشينه ساخت آن به قرن نهم هجري قمري مي رسد, يكي از آثار قديمي و ارزشمند سمنان است كه در گوشه شمال باختري تكيه ‌پهنه سمنان، بين مسجد جامع, مسجد امام خميني(ره) و امام‌زاده يحيي قرار گرفته است. اين حمام قديمي در سال 856 هجري قمري در زمان سلطنت ابوالقاسم بابرخان پادشاه تيموري و به دستور وزير وي خواجه غياث‌الدين بهرام سمناني ساخته شده و به علت كم توجهي در زمان سلطنت ناصرالدين شاه قاجار، كتيبه آن ربوده شد. در سال 1312 هجري قمري در زمان سلطنت مظفرالدين شاه؛ نسبت به تعمير و تجديد بناي آن اقدام شد.
ساختمان حمام از سه قسمت تشكيل يافته است: قسمت اول رخت كن يا سربينه است كه به وسيله يك هشتي كوچك به قسمت دوم و سوم يعني گرم خانه و خزانه متصل مي‌شود. يكي از قسمت‌هاي جالب توجه اين حمام سر در زيبا و كاشي كاري شده آن است. با اين كه در انجام كاشي كاري به اندازه كافي دقت نشده باز هم از جذابيت قابل توجهي برخوردار است. در طرفين درب ورودي كه از چوب با گل ميخ‌هاي آهني ساخته شده، دو نقش از يك افسر و فرمانده قاجار با شمشير وجود دارد. حمام پهنه از موقوفات مسجد جامع است كه در حال حاضر پس از باز پيرايي به عنوان موزه مردم‌شناسي مورد استفاده قرار مي گيرد. اين حمام پهنه به جهت نزديكي به بقعه حضرت يحيي بن موسي به گرمابه حضرت نيز شهرت دارد. اين بنا با شماره 1022 به ثبت تاريخي رسيده است.
آب انبار ناسار
يكي از مهم ترين و عميق‌ترين آب انبارهاي سمنان، آب انبار ناسار است كه در دوران قاجاريه ساخته شده است. اين آب انبار داراي سر درب بزرگي است كه روي دو جرز مشتمل بر دو سپر آجري استوار شده است. بر بالاي مدخل ورودي آب انبار نيز لوحه‌اي سنگي نصب شده كه اشعاري بر آن حجاري شده است. آب انبار ناسار، داراي پله‌هاي سنگي پهن و بلند است. سقف پايين آب انبار مشتمل بر ايواني به صورت دايره است و به وسيله راهرويي كه در سمت راست آب انبار قرار دارد به قسمت اصلي راه مي‌يابد. سقف بلند آن، گنبدي و داراي سوراخي بزرگ است كه نور داخل آب انبار را تأمين مي‌كند.
حمام ناسار
حمام ناسار دربازار عمومي شهر سمنان و جنوب خاوري تكيه ناسار واقع شده است و نزديك سه قرن قدمت دارد و يكي از بناهاي دوره صفويه به شمار مي‌آيد.اين حمام از معماري قديمي و قابل توجهي برخوردار است
آب انبار قلي
بناي آب انبار قلي در خيابان امام خميني پشت هتل كومش كوچه ملاقزويني و در 50 قدمي حمام تاريخي قلي واقع شده و براساس كتيبه ‌ تاريخي آن در سال 912 هجري شمسي ساخته شده است. سردرب آب انبار هيچ گونه تزييني ندارد.
حمام قلي
حمام قلي در خيابان امام خميني سمنان، پشت هتل كومش در كوچه معروف به ملا قزويني واقع شده است. در اين حمام كتيبه‌اي كه حاكي از تاريخ بناي اوليه آن باشد, وجود ندارد ولي عده‌اي تاريخ بناي آن را با آب انبار مقابل بنا هم زمان مي‌دانند و اگر چنين باشد مي‌توان حمام قلي را در زمره يكي از آثار قرن دهم به شمار آورد. حمام قلي شامل سه قسمت سربينه، رخت كن، گرم خانه و خزانه است. بخش اول يا سربينه به شكل مربعي است كه چهار غرفه با تاق‌هاي قوسي شكل در اطراف آن ساخته شده است. نور داخل سربينه از طريق روزنه‌هايي كه در وسط سقف و در اطراف آن ساخته شده است تأمين مي‌شود. قسمت دوم حمام گرم خانه است كه براي ورود به آن بايد از هشتي گذشت. قسمت اصلي آن داراي طرح مستطيل شكل و سقف ضربي با نورگير است.
در قسمت شمالي گرم خانه طرح هخامنشي ساخته شده كه به اندازه 20 سانتي‌متر از كف حمام بلندتر و در وسط آن حوضي قرار دارد. در قسمت باختر, گرم خانه خزانه و در بخش جنوب كه به اندازه يك متر از سطح گرم خانه پايين‌تر است، دوش‌هاي آب گرم و سرد ايجاد شده است. اين حمام، بدون در نظر گرفتن سقف گنبدي آن، به صورت بنايي جديد درآمده و تا حدودي از اصالت تاريخي خود خارج شده است.
حمام نخست
حمام نخست، در ابتداي بازار عمومي سمنان و در كنار خيابان شهدا قرار دارد كه نسبت به حمام‌هاي ديگر سمنان جديد است. اين حمام داراي سه بخش سربينه، گرم خانه و خزانه و بيش از سه متر از كف خيابان مجاور پايين‌تر است. سر در اوليه حمام، داراي كاشي‌كاري و كتيبه‌اي از كاشي قرمز است تاريخ ساخت آن را 1349 هجري قمري ذكر كرده است.
آب انبار سرخه
آب انبار باستاني سرخه كه در خيابان عاشورا در شهر سرخه قرار دارد. بزرگ‌ترين، زيباترين و مهم ترين آب انبار اين شهر است كه براساس معماري سنتي خاص ناحيه كويري با گنبد عظيم مخروطي بر بالاي منبع آن به صورت پله‌هاي مدوري ساخته شده است. بر بالاي گنبد آن بادگير كوچكي براي عبور جريان هوا به چشم مي‌خورد. از مدخل ورودي آب انبار كه اكنون بسته است، تا شيرهاي آب بيش از چهل پله وجود دارد. قدمت اين آب انبار را بيش از چهار قرن تخمين زده‌اند.
آب انبار كارخانه
يكي از زيباترين و جالب ترين آب انبارهاي حاشيه شمالي كوير را مي‌توان آب انبار كارخانه به حساب آورد. اين آب انبار كه به علت مجاورت با كارخانه ريسنده گي و بافنده گي به اين نام خوانده مي‌شود. اين آب انبار در سال 1310 هجري شمسي ساخته شده و داراي سر درب زيبا مزين به تزيينات آجري عالي است. درِب دو طرف آب انبار، اندكي به جلو متمايل شده و به اين ترتيب، طرح ذوزنقه‌اي پيش فضاي آن را به وجود آورده است. بالاي مدخل ورودي مجلسي، نيم دايره‌اي از آجر وجود دارد كه در آن نقش دو شير به چشم مي‌خورد. در اين آب انبار، كتيبه‌اي وجود ندارد. سقف آن گهواره‌اي كوتاه با تزيينات آجري ساده است. در طرفين آب انبار، دو مغازه كوچك وجود دارد.
آب انبار كهنه دژ
آب انبار كهنه دژ در محله ناسار بالا و در كوچه كهنه دژ سمنان قرار دارد و داراي سر درب و پشت بغل‌هاي آجري با تزيينات زيگزاگ شكل است كه در سال 1325 هجري قمري ساخته شد. بر بالاي مدخل ورودي اين آب انبار، لوحه‌اي به درازاي نيم متر و پهناي 30 سانتي‌متر وجود دارد و اشعاري نيز بر آن منقوش است آب انبار توكلي آب انبار توكلي در خيابان شهيد باهنر سمنان و روبه روي مدرسه قرار گرفته و سر درب آن آجري است. قسمت بالاي اين آب انبار و سرتاسر آن با قطاربندي ساده‌اي كه به كمك دو رج آجر به طور سه گوش قرار دارند, زينت داده شده است.
ديوارهاي طرفين آب انبار اندكي به جلو متمايل است و در گوشه آن، دو ستون مدور زيبا ساخته شده است. آب انبار داراي 32 پله سنگي به ارتفاع 27 سانتي‌متر است كه سقف آن را اتاق گهواره‌اي كوتاه با تزيينات آجري زيگزاگ تشكيل مي‌دهند.
آب انبار بيابانك
بناي آب انبار بيابانك در روستايي به همين نام واقع شده و مشتمل بر سردرب، راه پله، مخزن اصلي و مخزن فرعي است. سردرب بنا ساده و آجري است. مخزن اصلي بنا با گنبد مخروطي شكلي كه سطح خارجي آن به صورت پله‌اي است و در بالاي آن هواكش مكعب شكلي وجود دارد, مسقف شده و مخزن ديگر آن نيز با گنبد مدور و كوتاهي پوشيده شده است. اين بنا تا چند سال پيش مورد استفاده بوده است.
ساير آب انبارهاي تاريخي سمنان
آب انبار امام‌زاده علوي كه روبه روي درب ورودي سابق بارگاه سمنان قرار گرفته است.
آب انبار پاچنار كه در كنار دبيرستان دخترانه هاجر سمنان واقع شده است.
آب انبار صادقيه در جنوب مسجد امام خميني سمنان واقع شده است.
آب انبار كاشفي در خيابان سعدي و جنوب غربي ساختمان استان داري سمنان قرار گرفته است.
آب انبار چوب مسجد در خيابان آيت‌الله طالقاني نزديك ميدان ابوذر سمنان واقع شده است.
آب انبار شرق سمنان در شرق سمنان در مسير اصلي تهران – مشهد واقع شده است.
آب انبار امام‌زاده زين‌العابدين در خيابان امام حسن؛ مقابل امام‌زاده زين‌العابدين سمنان قرار گرفته است.
آب انبار سنادره در قبرستان سابق سنادره سمنان واقع شده است.
آب انبار بيابانك در روستاي بيابانك سمنان واقع شده است.
آب انبار جهاديه در انتهاي خيابان دكتر شريعتي سمنان واقع شده است.
آب انبار مهدي‌شهر در بخش مهدي‌شهر – حوالي حسينيه اعظم سمنان قرار گرفته است.
آب انبار علي‌بن جعفر در خيابان شهيدرجايي سمنان واقع شده است.
آب انبار حاجي شيخ در خيابان ابوذر (نيم فلكه ) سمنان واقع شده است.
آب انبار امام‌زاده علوي سمنان روبه روي درب بارگاه علويان واقع شده و در زمان فتح علي‌شاه قاجار ساخته شده است.
يخ دان‌هاي تاريخي سمنان
به طور كلي يخ دان ها ابتكارخاص كويرنشينان ايراني در گذشته بوده اند. اين بناها نوع خاصي از معماري است كه به منظور انبار آب خنك و گوارا براي مصرف اهالي به صورت خشتي – گلي و مدور به صورت استوانه‌اي, مخروطي و يا گنبدي ساخته مي شد. مهم ترين يخ دان هاي سمنان كه در حال حاضر اثري از آن ها باقي مانده عبارتند از:
- يخ دان آتشگاه در محله سابق آتشگاه سمنان.
- يخ دان بيابانك در روستاي بيابانك سمنان.
- يخ دان خزانه در روستاي گرمه مربوط به دوره قاجاريه