بندر ديلم يكي از شهرستان هاي استان بوشهر است. اهالي بندر ديلم آريايي نژادند و زبان فارسي‌را ‌با گويش لري و بندري صحبت مي‌كنند. مردم اين شهرستان مسلمان و شيعه مذهبند. ازآن جايي كه شهرستان ديلم بندري است در كنار آب هاي خليج فارس بيش ترين صنايع دستي اين منطقه، صنايع دستي ساحلي است كه مهم ترين آن لنج سازي و قايق ‏سازي است. لنج سازي و قايق سازي از قديمي ترين و مهم ترين صنايع دستي اين شهرستان بندري است و كه از قدمت زيادي برخوردار است. اين صنعت در سال هاي اخير به واسطه افزايش مبادلات دريايي و صيد ماهي از رونق زيادي برخوردار شده است نيروي شاغل اين صنعت منحصر به همان گلافان(سازندگان لنج و قايق) قديمي است. مصالح اوليه مورد نياز، چوب هاي جنگلي مقاوم در مقابل رطوبت براي اسكلت و تخته‏هاي مرغوب هندي به نام ساي براي بدنه است. بقيه مصالح مورد نياز از محل تهيه مي شود. هنوز وسيله كار گلافان بسيار ابتدايي است كه سبب كندي كار و كمي توليد ساليانه مي ‏شود.
مكان هاي ديدني و تاريخي
بندر قديمي مهروبان در 24 كيلومتري شمال بندر ديلم قرار داشت. آثار خرابه هاي اين بندر هم اكنون درمحلي به نام تل امام زاده مشهود است. حدود 20 كيلومتري بندر ديلم در حوالي خور امام حسين كه امروزه يكي از مراكز تاسيسات نفتي جنوب است آثار خرابنه هاي بندر سي نيز باقي مانده است.
كشاورزي و دام داري
كشاورزي در اين منطقه از رونق چنداني برخوردار نيست و علت آن هم كمبود آب و وجود زمين هاي نامساعد و سست شني است. تنها قسمت هاي كمي از اين بخش زير كشت گندم و جو قرار گرفته كه به صورت ديم كاشته مي شود. تنها معادن اين بخش را يك معدن شن و ماسه در 20 كيلومتري غرب بندر ديلم و دو معدن سنگ در 30 و 35 كيلومتري شمال شرقي بندر ديلم تشكيل مي دهند. اساس اقتصاد ديلم در درجه اول بر تجارت و در درجه دوم بر ماهي گيري و كشاورزي و دام داري استوار شده است. ديلم از ديرباز بندري بوده كه اهالي آن به كار تجارت مي پرداختند و از طريق خليج فارس با كشورهاي همسايه جنوبي به داد و ستد مشغول بودند. از اين بندر بيش ترين داد و ستد با كشورهاي امارات متحده عربي و كويت صورت مي گرفته است. علاوه بر آن ماهي گيري از مشاغل عمده اهالي است كه مقاديري از ماهي هاي صيد شده به ساير نقاط صادر مي شود.
مشخصات جغرافيايي
بندر ديلم در طول جغرافيايي 50 درجه و 9 دقيقه و عرض جغرافيايي 30 درجه و 3 دقيقه و ارتفاع 10 متري از سطح دريا قرار دارد. اين بندر در 232 كيلومتري شمال غربي بندر بوشهر و در 72 كيلومتري جنوب شهرستان بهبهان (در استان خوزستان) در ساحل خليج فارس قرار دارد. همسايه گان اين شهرستان از شمال شهرستان بهبهان و بندر ماهشهر (‌ از استان خوزستان ) از شرق استان كهگيلويه و بوير احمد، از جنوب بندر گناوه و از غرب آب هاي خليج فارس هستند. آب و هواي ديلم گرم و مرطوب است.
وجه تسميه و پيشينه تاريخي
مهروبان، مهرويان، ماهي رويان و يا ماهي روان كه بعضي از جغرافي نويسان و مورخان در محل و موضع آن دچار ترديد و اشتباه شده اند، در حقيقت در چهار فرسخي يا 24 كيلومتري شمال بندر ديلم امروز قرار داشته است. اين بندر بندري پر رونق و معروف بود. پس از ويراني بندر مهروبان، كه گويا در عصر مغول يا كمي قبل از آن روي داده است، بر رونق بندر ديلم افزوده شده است. اگر چه نام بندر ديلم را در نوشته هاي 150 سال اخير مي بينيم اما از چند قرن قبل از اين نيز داراي رونق بوده است. اين بندر در 12 فرسخي جنوب شهرستان بهبهان در استان خوزستان، و در 36 فرسخي شمال غربي بندر بوشهر در ساحل دريا قرار گرفته است. آثار بازمانده بندر استخر و بندر ابوالهوا در فاصله هجده كيلومتري بين بندر ديلم و بهبهان ديده مي شود. امروزه بندر ديلم مرواريدي كوچك بر تارك خليج بزرگ فارس است. مسيرهاي ارتباطي به اين شهرستان عبارت اند از:
راه اصلي بندر ديلم – گناوه به سمت جنوب شرقي به طول 67 كيلومتر
راه فرعي بنيلم – هنديجان – بندر ماهشهر به سمت شمال غربي
راه فرعي بندر ديلم – سردشت – بهبهان

رودخانه زهره ديلم
به علت آب و هواي گرم اين منطقه؛ رود قابل توجهي در سطح اين شهرستان وجود ندارد و تنها رودخانه آن يعني زهره، مرز شمالي اين شهرستان را با شهرستان بهبهان تشكيل مي دهد.
رودخانه زهره با طول 490 كيلومتر و ارتفاع سرچشمه 2850 متر در شهرستان هاي بهبهان، بندر ماهشهر، ممسني و گچساران و در استان هاي خوزستان، فارس و كهكيلويه و بوير احمد جاري است. اين رودخانه از كوه كنه دوده سه واقع در تنگ گوش موره در فاصله 14 كيلومتري شمال باختري اردكان سرچشمه گرفته و با نام رودخانه اردكان به طرف جنوب سرازير مي شود و از كنار شهر اردكان و سپيدان گذشته و به دهستان همايجان وارد مي شود.
در اين دهستان با ريزابه هايي چون رود چهل چشمه، رود شير و رود سعلكي مخلوط شده و پس از تنگ روديان به نام رود شش پير متوجه باختر شده و به دهستان دشمن زياري شهرستان ممسني وارد مي شود. پس از عبور از روستاهاي حسني و دره شور پايين و مخلوط شدن با رودخانه توكل آباد به رود شور ممسني تغيير نام مي دهد و به سوي شمال باختري جريان مي يابد.
پس از مخلوط شدن با رودخانه فهليان وارد دهستان جاويد ماهوري از شهرستان ممسني مي شود. پس از عبور از دره هاي پرپيچ و خم و مخلوط شدن با ريزابه هاي فراوان ديگري چون رودخانه دروغ نزن و گلگان و دلوار كوه سياه، از استان فارس خارج شده و از طريق دهستان باشت وارد شهرستان گچساران مي شود. در اين محدوده به زهره تغيير نام داده و پس از ادغام با رودخانه هاي بابا منير و هفت قنات و عبور از نواحي جنوبي گچساران وارد سر دشت بهبهان مي شود. در اين دهستان با رودخانه خيرآباد مخلوط شده و داخل دهستان قلعه كعبي مي شود و پس از سيراب نمودن تعدادي از روستاهاي اين دهستان، در روستاي سويره يا سورين تغيير مسير داده و به سمت جنوب مي رود. سرانجام در باختر روستاي چتله و در جنوب باختري هنديجان به خليج فارس مي ريزد.

قلعه حصار (آقا خان ليرادي) ديلم
اين قلعه در روستاي حصار شهرستان ديلم قرار دارد. حدود 110 سال توسط آقا خان ليرادي و حاكم دهقان ليرادي ساخته شده است. مساحت قلعه 4000 متر مربع است و داراي چهار برج است كه محل نگهباني تفنگ چيان خارك بوده است. قلعه داراي 15 اتاق و يك حمام است كه حمام داراي خزينه بوده و هميشه آب گرم داشته است.
پوشش سقف از بوريا و چوب بسيار محكمي به نام چندل جهت تيرپوش استفاده شده است. اتاق ها از چوب ساج بوده و از ملاطي محلي به نام چاري نيز استفاده شده است. در قسمت پايين ساختمان زير زمين هايي درست شده كه مخصوص مرغ و خروس و قسمتي مربوط به نگهداري گندم و جو براي سال آينده بوده است. اين ساختمان كه در حقيقت حياط اندرون خان بوده، داراي چندين قسمت مختلف مي باشد. قسمت آشپزخانه، نان پختن، خدمت گزاران، قسمت مخصوص تهيه ماست و جمع آوري روغن و كره و قسمتي نيز مخصوص زندگي سپاهيان بوده است. ارتفاع ساختمان بيش از 7 متر است. اين بنا از قلاع زيباي حاشيه خليج فارس است كه در بزرگي و وسعت چشم گير است.

گناوه يكي از شهرستان هاي ساحلي استان بوشهر است. چرخ اقتصاد گناوه بر مدار‌ ماهي‌گيري، كشاورزي و دام‌داري در گردش است. بر اساس سرشماري سال 1375 جمعيت گناوه 72331 نفر و جمعيت شهر گناوه (مركز شهرستان) 40252 نفر و شامل 8489 خانوار بوده است. نژاد بيش تر مردم آريايي است. اما گروه نسبتا كمي از اهالي داراي نژاد سامي و از اعراب بين اسدي هستند. در ضمن گروه كوچكي نيز كه موسوم به انكاري هستند مربوط به پرتغالي هايي مي شوند كه سابقا در جزيره خارك سكنا گزيده بودند. مردم گناوه به زبان هاي فارسي، محلي و عربي صحبت كرده و مسلمان و شيعه مذهبند. شهرستان گناوه از بنادر مهم استان بوشهر است كه صنايع دستي آن منحصر به صنايع دستي ساحلي است. مهم ترين صنايع دستي اين شهرستان را قايق سازي، حصير بافي و عبا بافي تشكيل مي دهد. علاوه بر آن قالي بافي نيز از صنايع دستي مهم اين شهرستان محسوب مي شود.
لنج سازي و قايق سازي از قديمي ترين و مهم ترين صنايع دستي استان بوشهر است كه داراي قدمت زيادي بوده و در بيش تر بنادر اين استان به عنوان صنعتي دستي به توليد آن مي پردازند. اين صنعت در سال هاي اخير به واسطه افزايش مبادلات دريايي و صيد ماهي از رونق زيادي برخوردار شده است نيروي شاغل اين صنعت منحصر به همان گلافان(سازندگان لنج و قايق) قديمي است مصالح اوليه مورد نياز چوب هاي جنگلي مقاوم در مقابل رطوبت براي اسكلت و تخته‏هاي مرغوب هندي به نام ساي براي بدنه است. بقيه مصالح مورد نياز از محل تهيه مي شود. هنوز وسيله كار گلافان بسيار ابتدايي است كه سبب كندي كار و كمي توليد ساليانه مي ‏شود. حصير در روستاي دالكي از توابع شهرستان گناوه، ‌روستاي چشمه دو راهي، كه در جاده گناوه به برازجان قرار گرفته نيز در روستاهاي خيرآباد، سربست، تپه چاموشي، مزارع بهرحاج و جم از الياف خرما بافته مي شود.
نوعي فرش حصيري به نام « تك» است كه معمولا با عرض 10 سانتي متر و طول 30 متر بافته مي شود. بعد به نسبت اندازه فرش كه توليد آن مورد نظر است چيده و در كنار يكديگر دوخته مي شود. فرش هاي حصيري معمولا داراي ابعاد 200× 200 سانتي متر است و بافت هر قطعه آن حدود هشت وقت لازم دارد. از اين نوع حصير به عنوان پوشش سقف كپرهاي روستايي نيز استفاده مي شود. نوع ديگري از توليدات حصيري كه نقش موثر در اقتصاد روستاها دارد نوعي فرش حصيري شبيه گليم است كه با ساقه گياهان خودرويي همانند ساقه گندم ، بافته مي شود . اين گياهان كه به گويش محلي «خامه» ناميده مي شوند معمولا در اراضي شور مي رويند و شيوه استفاده از آن چنين است : پس از دروكردن ساقه و خشكاندن در آفتاب آن را به وسيله رنگ هاي جوهري ( قرمز ، سبز ، بنفش ، آبي ) رنگرزي كرده سپس چند ساقه را به يكديگر تابيده و از آن ها به عنوان چله استفاده نموده و بر روي دارهاي مخصوص كه داراي عرض 80 سانتي متر است عمل چله كشي را انجام مي دهند آنگاه رشته تار خام را از لابه لاي الياف چله عبور داده و با شاخه هاي فلزي بدان فر مي زنند تا درگيري الياف مستحكم شود. محصول اين دار، عرضي حدود 5/1 سانتي متر و به طول حدود 6 متر دارد كه در پايان كار از وسط نصف شده و با دوختن قطعات آن در كنار هم فرشي به ابعاد 15× 300 سانتي متر به دست مي آيد.
مكان هاي ديدني و تاريخي
سواحل زيباي خليح فارس و غروب هاي سحر انگيز آن مهم ترين مكان هاي ديدني استان بوشهر را تشكيل مي دهند. جزيره خارك كه در شهرستان گناوه واقع شده است از مهم ترين جاذبه هاي طبيعي منطقه و يكي از جزاير زيباي خليج فارس به شمار مي آيد. اين جزيره از مناطق بسيار قديمي منطقه بوده و داراي آثار تاريخي متعددي است.
صنايع و معادن
بيش تر صنايع شهرستان گناوه را صنايع دستي تشكيل مي دهند و صنايع ماشيني كمي در اين منطقه وجود دارند.
كشاورزي و دام داري
چرخ اقتصاد گناوه بر مدار ماهي گيري، كشاورزي و دامداري در گردش است. ماهي گيري كه مهم ترين درآمد بيش تر اهالي اين بخش را تشكيل مي دهد، مهم ترين رشته اقتصادي بخش گناوه را به وجود آورده است. ماهي هاي صيد شده كه بيشتر شامل ماهي شوريده، حلوا، و شير مي شود، علاوه بر تأمين مصارف داخلي به ساير نقاط نيز صادر مي شود. كشاورزي به علت كمبود آب كشاورزي، منحصر به هرس و نگه داري درختان خرما و كشت ديمي گندم و جو بوده است و به زحمت تكاپوي احتياجات محلي را مي نمايد. اما خرما مانند بيش تر نواحي ساحلي خليج فارس بازده خوبي داشته و جزواقلام صادراتي اين بخش محسوب مي شود. دام داري نيز با بهره اندك در بعضي نقاط رايج بوده و شامل گاو و بز مي گردد. بر روي هم بندر گناوه هم از جهت كشاورزي و هم از نظر تجاري و عمليات بندري و ترخيص كالا و نيز از نظر توسعه صنايع كوچك داراي استعداد بسيار است.
مشخصات جغرافيايي
شهر بندري گناوه در طول جغرافيايي 50 درجه و 31 دقيقه و عرض جغرافيايي 20 درجه و 34 دقيقه قرار دارد. بندر‌گناوه مركز شهرستان گناوه در160 كيلومتري شمال باختري بوشهر و در كرانه خليج فارس واقع است. بندر گناوه از شمال به ديلم از جنوب به بوشهر از شرق به نورآباد در استان فارس و از غرب به آب هاي خليج فارس محدود است. آب و هواي گناوه گرم و مرطوب است و ميزان بارندگي سالانه به طور متوسط 150 ميلي متر است. راهي به طول 88 كيلومتر به سمت جنوب شرقي كه تا برازجان امتداد دارد.
راه فرعي به طول 213 كيلومتر به سمت شمال شرقي كه بندر گناوه را به مركز شهرستان ممسني پيوند مي دهد. راه اصلي به طول 67 كيلومتر به سمت شمال غربي كه تا بندر ديلم كشيده شده است.
وجه تسميه و پيشينه تاريخي
نام اين بندر در كتاب هاي قديمي به صورت گنابا، گنفه، گناوه، جنابه و جنابا آمده است. بندر گناوه در ساحل خليج فارس بين بندر بوشهر و بندر ديلم واقع شده است. شهر گناوه كنوني در جنوب گناوه قديم بنا شده است. از گناوه قديم نقاطي باقي مانده است كه امروزه به نام هاي تيرسول ( شن فشرده )، تل گنبد، تل گوري، تل مناره، و بالاخره تل امام زاده خوانده مي شود. در ويرانه هاي اطراف گناوه، گوپال ( گل پخته استوانه اي شكل به صورت سفال زرد يا سرخ رنگ كه آن را به عنوان گلوله با منجنيق بر سر دشمن مي ريختند) فراوان به چشم مي خورد. درحال حاضر از گناوه قديم جز آثار سنگ ها و پي هاي مدفون در زير خاك و بازمانده تاق نماهاي سنگي آثاري مشهود نيست. گاه و بي گاه در درون گودال ها و حفره ها و در زير پي هاي عمارت هاي ويرانه، سكه ها و دست افزارها و مصنوعات سنگي و سفالي يافت مي شود.

رودخانه دره آبداري گناوه
اين رودخانه فصلي با طول 50 كيلومتر، ارتفاع سرچشمه 500 متر، ارتفاع ريزشگاه صفر و شيب متوسط يك درصد و با مسير كلي باختري در دهستان ليراوي و شهرستان بندر گناوه جريان دارد. حوزه اين رود، خليج فارس و درياي عمان است. اين رودخانه از ريزابه هاي فراواني كه همگي از ارتفاعات 50 كيلومتري شمال خاوري بندر گناوه سرچشمه مي گيرند، تشكيل مي يابد و گاه به نام دره گپ و زماني به اسم دره آبداري به دشت ساحلي وارد مي شود و پس از طي دامنه شمالي كوه بي كس در 8 كيلومتري باختر شمالي روستاي ليلتين به خليج فارس مي ريزد.
رودخانه دره گپ گناوه
رودخانه فصلي دره گپ به طول 65 كيلومتر، ارتفاع سرچشمه 700 متر، ارتفاع ريزشگاه صفر و شيب متوسط يك درصد در مسير كلي جنوب باختري جريان دارد. حوزه اين رود خليج فارس و درياي عمان است و از دهستان حيات داوود و شهرستان گناوه عبور مي كند. ‌اين رودخانه از كوه هاي بنه پير، چره زن و دشت كربلا در 57 كيلومتري شمال خاوري بندر گناوه از دو ريزابه اصلي كه هر دو دره گپ نام دارند، سرچشمه مي گيرد و در 7 كيلومتري شمال خاوري بندر گناوه با رود دره بدن مخلوط مي شود و پس از عبور از خاور بندر گناوه در جنوب بندر مزبور به خليج فارس مي ريزد.
رودخانه دره گچي گناوه
رودخانه فصلي دره گچي به طول 22 كيلومتر، ارتفاع سرچشمه 250 متر، ارتفاع ريزشگاه صفر و شيب متوسط 1/1 درصد در مسير كلي جنوب باختري جريان دارد. حوزه اين رود خليج فارس و درياي عمان است و از دهستان حيات داوود و شهرستان گناوه عبور مي كند. اين رودخانه كه از كوه بونه گز در 27 كيلومتري خاور شمالي بندر گناوه سرچشمه مي گيرد، پس از رسيدن به حوالي روستاي گاو سفيد به دو شاخه تقسيم مي گردد. شاخه شمالي آن به نام دره گچي با رودخانه دره گيجك مخلوط مي شود و در 6 كيلومتري جنوب خاوري بندر گناوه به دريا مي ريزد و شاخه جنوبي آن به نام خردوانه از كنار روستاي پوزه گاه مي گذرد و در 5/3 كيلومتري جنوب خاوري بندر ريگ وارد خليج فارس مي شود.
رودخانه دره گيجك گناوه
رودخانه فصلي دره گيجك به طول 32 كيلومتر، ارتفاع سرچشمه 200 متر، ارتفاع ريزشگاه صفر و شيب متوسط 6/0 درصد در مسير كلي جنوب باختري جريان دارد. حوزه اين رود خليج فارس و درياي عمان است و از دهستان حيات داوود عبور مي كند. رود دره گيجك از كوه سبز در 30 كيلومتري شمال خاوري بندر گناوه سرچشمه مي گيرد.
رودخانه چم ره ملك گناوه
رودخانه فصلي چم ره ملك به طول 8 كيلومتر، ارتفاع سرچشمه 400 متر، ارتفاع ريزشگاه 100 متر و شيب متوسط 4/3 درصد در مسير كلي جنوب خاوري جريان دارد. حوزه اين رود خليج فارس و درياي عمان است و از دهستان حيات داوود و شهرستان گناوه عبور مي كند. چم ره ملك كه از ريزابه رود شبانكاره تشكيل شده است از كوه بام بلند در 38 كيلومتري شمال خاوري بندر گناوه سرچشمه مي گيرد.
رودخانه خردوانه گناوه
اين رودخانه در مسير خود از دهستان حيات داوود، دره گچي و شهرستان گناوه عبور مي كند.
رودخانه دره بون گناوه
رودخانه فصلي دره بون به طول 22 كيلومتر، ارتفاع سرچشمه 200 متر، ارتفاع ريزشگاه 10 متر و شيب متوسط 9/0 درصد در مسير كلي جنوب باختري جريان دارد. حوزه اين رود خليج فارس و درياي عمان است و از دهستان حيات داوود و شهرستان گناوه عبور مي كند. دره بون كه از ريزابه رود گپ تشكيل شده است از كوه تا رود چال در 26 كيلومتري شمال خاوري بندر گناوه سرچشمه مي گيرد.
رودخانه شور كلاچي گناوه
رودخانه فصلي شوركلاچي به طول 12 كيلومتر، ارتفاع سرچشمه 35 متر، ارتفاع ريزشگاه 5 متر و شيب متوسط 2/0 درصد در مسير كلي جنوب باختري جريان دارد. حوزه اين رود خليج فارس و درياي عمان است و از دهستان حيات داوود و شهرستان گناوه عبور مي كند. سرچشمه اين رود در 24 كيلومتري خاور بندر گناوه است.

حسينه خان بندر ريگ گناوه
حسينه خان درمحله قديمي شهر بندر ريگ از بنادر استان بوشهر قرار دارد. قدمت بنا 200 سال و متعلق به عهد قاجاريه است. باني آن خان علي خان حيات داوودي سر سلسله خانين حيات داوودي است كه در دوره صفويه از محل اصلي خود (از طايفه حيات عيني) از خرم آباد لرستان جدا شده و به بلوك حيات داووده آمدند، سپس نام طايفه خود را بر اين گذاشتند و بر بلوك حياتداوود حكمراني مي كردند.
خان علي خان، حسينيه كنوني را بنا نهاد كه به عنوان مجلسي از آن استفاده كند، ولي عمر وي كفاف نكرد و مراسم ختم وي را در حسينيه گرفتند. بعد از وي حيدر خان حيات داوودي حاكم بود. او كه شيعه بود و علاقه وافري به خاندان عصمت و طهارت داشت روضه امام حسين را در اين مكان برگزار مي كرد و اين محل را به حسينيه تبديل نمود. اين حسينيه زيبا به سبك ساختمان هاي رايج در حاشيه ساحل خليج فارس مخصوصا بوشهر بنا شده است. ساختمان روبه روي دريا است و سيستم برودت آن توسط درها صورت مي گيرد. اتاق نشيمن كه در وسط قرار گرفته و طرفين آن با راهرويي به اتاق هاي كناري وصل مي شود. (از اين اتاق ها به عنوان انباري و قهوه خانه استفاده مي شود). روبه روي اتاق نشيمن نيز طارمه اي وسيع قرار گرفته كه با ستون هايي سقف را نگه داشته است. وجود درب ها از دو طرف ساختمان كه روبه روي هم قرار دارد باد را از ساحل به داخل ساختمان كشيده و از درب هاي مقابل خارج مي شود كه باعث خنكي هوا مي شود و در تابستان ها كه برق نبوده، هوايي خنك به وجود مي آورده است. تيرهاي سقف از چوب صندل يا چندل است و با پوشش بوريا كاه گل تكميل شده است. ستون هاي سنگي كه به شكل سرسره هستند، جهت استحكام و حفاظت پشت ساختمان تعبيه شده اند. در و پنجره ها از جنس چوب ساج با اشكال هندسي و طرح حيوانات و پرندگان، زيبايي خاصي به ساختمان بخشيده است. هلال هاي رنگي با گره چيني زيبا كه شكل خورشيد مي باشد، الوان زيبايي را از تلالو نور موجب شده است.

تل گوري گناوه
تل گوري، تپه كوچكي بازمانده از بقاياي محله اي زردتشتي نشين است كه پيش از اسلام در گناوه به «تل گوري» يا «تل گبري» معروف بوده است. احتمالا جاي تولد ابوسعيد گناوه اي در سال 254 ق در اين محل بوده است.

برج خان بندر ريگ گناوه
برج خان در شهر بندر ريگ از بنادر استان بوشهر واقع شده است. بناي برج خان متعلق به خانعلي حيات داوودي است كه قدمتي 230 ساله دارد و به اسم مالك برج معروف است.
سبك معماري بنا؛ بيت ميلاني است. نمونه اين ساختمان در كشور هاي خليج و ساختمان هاي بافت قديم شهر وجود دارد. ساختمان داراي دو بخش اندروني و بيروني بوده و از نوع حياط مركزي است كه اتاق ها اطراف و حوض در وسط حياط تعبيه شده است. بناي برج دو طبقه است كه در هر طبقه داراي دو اتاق به ابعاد 5×5 است و بين آن ها راهرو وجود دارد. جلو اتاق ها طارمه يا بالكن واقع است كه با 14 ستون از نماي روبه رو نگه داشته شده است.
پشت بام داراي سرستون هايي با گل ميخ گلوله اي است كه چون نگهباني به نظر مي رسند كه روبه روي خليج فارس به مراقبت از برج ايستاده اند. مصالح به كار رفته در ساختمان، سنگ هاي اسفنجي است كه شامل فسيل ها، مرجان، گوش ماهي و صدف هاي دريايي است. ملاط به كار رفته ساروج و پوشش ساروج و پوشش سقف از چوب صندل(چندل) و بوريا است. تزيينات روي آن حكاكي شده است. هم چنين بنا داراي پرده كركره هاي چوبي از پشت يعني بيرون اتاق هاست. هلال هاي رنگي، زيبايي خاصي به ساختمان بخشيده است و نيز گره چيني هاي زيباي درها و پنجره ها و گنجه هاي ديواري جالب توجه است. گچ بري هاي زيبايي داخل بنا و در سر درها به كار رفته كه شكل خاصي به ساختمان بخشيده است. قاب چوبي آيينه هاي نصب شده در اتاق ها و چوب لباسي و تزيينات چوبي كه به شكل دم حيوانات و سربز كوهي مي باشد، بر زيبايي ساختمان افزوده است.

مكان هاي ديدني و تاريخي
منطقه حفاظت شده ناي بند كه در شهرستان بوشهر واقع شده، از نظر تنوع جانوران وحشي منحصر به فرد است. مسجد توحيد (مسجد برازجاني ها) از قديمي ترين مساجد بوشهر است. امام زاده عبدالمهيمن در شهر بوشهر واقع شده و كليساي بوشهر نيز متعلق به ارامنه گريگوري است. قدمت آثار كشف شده در برخي از مناطق قديمي استان به هزاره اول تا سوم پيش از ميلاد مي رسد. وجود تپه هاي تاريخي قديمي مانند تل خندق و تل مرو حاكي از قدمت طولاني منطقه است.
صنايع و معادن
صنايع‌بوشهر‌به‌دو‌‌دسته‌ماشيني‌و‌دستي‌تقسيم‌مي‌شوند. صنايع‌ماشيني اين شهرستان‌عبارتند از: موزاييك سازي، ساخت سكوي دريايي، ساخت و تعمير كشتي، ريسندگي و بافندگي. صنايع دستي شهرستان بندر بوشهر عبارتند از : بافت عبا، حصير، جاجيم و گليم و نيز ساختن ظروف گلي و سفالي. در بعضي نقاط اين شهرستان به خصوص بخش حومه ذخاير نفتي قابل توجهي وجود دارد كه بيش تر مورد بهره برداري قرار مي گيرد،‌ هم چنين معدن سنگي در نزديكي بوشهر قرار دارد.
كشاورزي و دام داري
اقتصاد‌شهرستان بوشهر بر كشاورزي و ماهي‌گيري استوار است. كشاورزي داراي اعتبار خاص بوده و با وجود عدم تنوع محصولات كشاورزي از اهميت حياتي برخوردار مي باشد. نوع كشت آبي و آب كشاورزي بيشتر از چاه معمولي و رودخانه تامين مي شود. فرآورده هاي كشاورزي بوشهر عبارتند از : ليمو، خرما، گندم، جو و تره بار. از نظر ماهي گيري وضع اين شهرستان نسبتا خوب بوده و بعلت موقعيت ساحلي بخش هاي آن، ماهي گيري از مشاغل عمده و رايج اهالي و ماهي جزء صادرات بندر بوشهر بشمار مي رود.
مشخصات جغرافيايي
شهرستان بوشهر مركز استان بوشهر است كه در طول جغرافيايي 50 درجه و 51 دقيقه و عرض جغرافيايي 28 درجه و 59 دقيقه و ارتفاع 5 متري از سطح دريا قرار دارد. بندر بوشهر بصورت شبه جزيره‌اي بر كرانه خليج فارس است. در اطراف اين شبه جزيره خورهاي سلطاني، لشكري و پودر اهميت دارد. شهرستان بوشهر از شمال و شمال خاوري به شهرستان دشتستان، از شمال باختري به شهرستان بندرگناوه، از شرق به شهرستان تنگستان و از غرب و جنوب به آب هاي خليج فارس محدود است. آب و هواي بوشهر بطور كلي گرم و مرطوب است. مسيرهاي دسترسي به اين منطقه عبارت اند از:
راه بندر بوشهر – كازرون به سمت شمال شرقي و به طول 162 كيلومتر.
راه بندر بوشهر – بندر گناوه 72 كيلومتر.
راه بندر بوشهر – اهرم به سمت شرق 52 كيلومتر.
راه بندر بوشهر – اهرم – خورموج به طول 82 كيلومتر.
فرودگاه بوشهر كه پروازهاي داخلي در آن وجود دارد.
وجه تسميه و پيشينه تاريخي
به نظر مي رسد كه بوشهر تحريف شده ريشهر ـ همان شهر قديمي ـ است. بناي بوشهر را به اردشير ساساني نسبت داده اند كه نام اصلي آن ‹‹رام اردشير›› بود. گفته مي شود كه ‹‹رام اردشير›› به مرور زمان به ‹‹ريشهر›› تبديل شد. در سال 1150 هـ. ق ‹‹ابومهيري›› پسر شيخ ناصر خان، ناخدا باشي كشتي هاي نادر شاه، طرح اصلي بوشهر را پي ريزي كرد و اين شهر را مقر نيروي دريايي نادر شاه قرار داد. از اين زمان به بعد بوشهر به عنوان يكي از بنادر مهم خليج فارس مطرح شد. در زمان كريم خان زند بوشهر چنان اهميت يافت كه رقيب قدرتمندي براي بندر بصره در عراق شد. اين بندر در زمان اوج خود از مراكز عمده تجارت خليج فارس به حساب مي آمد و تجار بوشهر قسمت عمده بازرگاني خليج فارس و اقيانوس هند را به عهده داشتند. حتي ‹‹حاج محمد شفيع›› اجازه چاپ و نشر اسكناس رايج بوشهر را به دست آورد و اين امتياز تا برقراري بانك شاهي، در بوشهر به قوت خود باقي بود. بوشهر يكي از نخستين شهرهايي است كه در آن چاپخانه چاپ سنگي داير شد و پيش از بسياري از شهرهاي مهم ايراني، صنايع جديدي چون يخ سازي و برق در آن ايجاد شد. مردم بوشهر از اولين ايرانياني بودند كه با مجله و روزنامه آشنا شدند. روزنامه هاي زيادي دراوايل ظهور اين پديده در بوشهر چاپ و نشر مي شد كه از جمله روزنامه هاي مظفري، خليج ايران و نداي جنوب را مي توان نام برد. هم چنين به علت موقعيت خاص اين بندر در تجارت و كسب ثروت فراوان، نماينده گي شركت هاي خارجي و نيز كنسولگري دولت هاي بيگانه از جمله بريتانيا، آلمان و روسيه و امپراطوري عثماني در اين شهر وجود داشتند كه ساختمان بعضي از آن ها هنوز پابرجاست. با ايجاد راه آهن سراسري، امور تجاري اين بندر به خرمشهر انتقال يافت و به تدريج از رونق آن كاسته شد. بوشهر امروزي شهري توسعه يافته و نوسازي شده و يكي از شهرهاي مهم ساحلي با اقتصاد دريايي و صنايع تبديلي است.

رودخانه مند بوشهر
اين رودخانه كه از كوه هاي انار و ارجنك واقع در شمال باختري دشت ارژن از استان فارس سرچشمه گرفته، ابتدا به رودخانه قره آحاج معروف است، در منطقه قير و كارزين رودخانه كارزين ناميده شده و در طي مسير پر پيچ و خم خود به نام هاي مختلفي از قبيل رودخانه باز و دزگاه نيز خوانده مي شود و در نهايت در شهرستان دشتي نام آن به رودخانه مند تغيير مي يابد. در طول مسير رودخانه هاي كوچك ديگري از جمله رودخانه شور به آن مي پيوندند و در آخر از قسمت جنوب كوه مند (جنوب روستاي كبكان) به خليج فارس مي ريزد.
رودخانه اهرم بوشهر
آب رودخانه اهرم شيرين است. اين رودخانه از چشمه سارهاي دو روستاي تنگ زرد و فارياب سرچشمه مي گيرد و پس از عبور از جنوب شهر اهرم سرانجام در شمال باختري شهر بوشهر به خليج فارس مي ريزد. اين رودخانه در مسير عبور خود از شهرستان هاي برازجان و بندر بوشهر مي گذرد.
رودخانه دره كره بوشهر
دره كره يك رودخانه فصلي است به طول 50 كيلومتر كه حوزه آن درياي عمان و خليج فارس مي باشد و در مسير خود از دهستان هاي سمل و باغك و شهرستان بوشهر مي گذرد. ارتفاع سرچشمه اين رود 500 متر، ارتفاع ريزشگاه آن صفر و شيب متوسط آن 1 درصد است. مسير كلي رودخانه دره كره باختري بوده و سرچشمه آن از ارتفاعات 53 كيلومتري شمال خاوري بوشهر است.
رود شورخورموج بوشهر
اين رودخانه فصلي با طول 58 كيلومتر و شيب متوسط صفر درصد، از آبخيزهاي دامنه خاوري كوه موند در 45 كيلومتري جنوب خاوري بندر بوشهر سرچشمه مي گيرد و با دريافت ريزابه هاي رود مند در مسير كلي جنوبي جريان مي يابد. اين رود در مسير خود از دهستان هاي اهرم و خورموج و شهرستان بندر بوشهر مي گذرد. ارتفاع سرچشمه اين رود كه حوزه آن خليج فارس و درياي عمان است، 35 متر و ارتفاع ريزشگاه آن 15 متر است.
رود شورشبانكاره بوشهر
اين رودخانه يك رود دايمي است به طول 120 كيلومتر كه حوزه آن خليج فارس و درياي عمان است. ارتفاع سرچشمه اين كوه كه در مسير كلي جنوب باختري جاري است 1200 متر، ارتفاع ريزشگاه صفر و شيب متوسط آن يك درصد است. شور شبانكاره در مسير خود از شهرستان هاي برازجان و بوشهر مي گذرد. اين رودخانه از ارتفاعات 80 كيلومتري شمال برازجان سرچشمه گرفته، از دره جنوبي كوه بزان عبور كرده و پس از رسيدن به منطقه هفت دشت رو به سوي جنوب باختري ادامه مسير مي دهد. در ادامه مسير خود از كنار روستاي بيد كرز مي گذرد و پس از آميختن با بعضي از ريزابه ها از طريق دره شمالي كوه گچ ترش به منطقه دشت قير وارد مي شود. در 77 كيلومتري شمال باختري برازجان با آب دره تاتي مخلوط شده و مسير خود را به سوي جنوب ادامه مي دهد. پس از ادغام با رودخانه سوراخ بدر وارد دهستان مزارعي شده و با رودهاي ره ملك و دره سر برد مخلوط مي شود. اين رود در دهستان شبانكاره نيز نخست با رود گوري حاجي و سپس با رود آبداري در هم مي آميزد و سرانجام پس از عبور از كنار روستاهاي رود شور و بيدو در 37 كيلومتري شمال باختري بوشهر به خليج فارس مي ريزد.
رودخانه شيرين بوشهر
شيرين يك رود فصلي است به طول 70 كيلومتر، ارتفاع سرچشمه 900 متر، ارتفاع ريزشگاه صفر و شيب متوسط 3/1 درصد كه حوزه آن خليج فارس و درياي عمان است. مسير اين رودخانه شمال باختري است و در مسير خود از شهرستان هاي برازجان و بندر بوشهر عبور مي كند. اين رودخانه در ابتدا از كوه هاي سياه و مورتلخي واقع در دهستان بوشكان و خور موج در 90 كيلومتري جنوب خاوري بندر بوشهر سرچشمه گرفته و با نام رودخانه اهرم از طريق دره خاوري كوه خور موج به سوي شمال باختري روان مي شود. در مسير خود و در روستاهاي آشي، مندان، يخ گشي، تونل گرگو، ‌بنيان، پنبه كارو و چم مرزعه، با ريزابه هاي فراواني كه غالبا از كوه هاي خور موج سرازير شده اند مخلوط شده و با نام رود شيرين نخست از دهستان خاييز و سپس از دهستان اهرم عبور كرده و در ادامه از جنوب شهر اهرم مي گذرد و دوباره رو به سوي شمال باختري روان مي شود. رود شيرين پس از مخلوط شدن با آب دره كره به سوي جنوب باختري تغيير مسير داده و در خاور بندر بوشهر به خليج فارس مي ريزد.
رودخانه دالكي (حله) بوشهر
حله يك رودخانه دايمي است به طول 230 كيلومتر كه ارتفاع سرچشمه آن 1900 متر، ارتفاع ريزشگاه آن صفر و شيب متوسط آن 8/0 درصد است. اين رود كه حوزه آن خليج فارس و درياي عمان است در مسير كلي خود كه به سمت جنوب باختري است، از شهرستان هاي كازرون، برازجان و بوشهر در استان هاي فارس و بوشهر عبور مي كند. ميانگين آبدهي سالانه اين رودخانه كه در ايستگاه كلل اندازه گيري شده است 170 ميليون متر مكعب است. حله از ارتفاعات 40 كيلومتري جنوب خاوري كازرون و 53 كيلومتري جنوب باختري شيراز از دهستان كوهمره سرچشمه گرفته و به سوي شمال باختري روان مي شود. در 14 كيلومتري خاور كازرون با رودخانه حنا مخلوط شده و به نام رودخانه سفيد از طريق دره دوان در شمال خاوري، هم چنان به سوي شمال باختري ادامه مسير مي دهد. پس از آن كه در 17 كيلومتري شمال كازرون با رودخانه تنگ شيب مخلوط شده، با نام جديد شاهپور از طريق تنگه چوگان به دهستان شاهپور وارد مي شود. در اين دهستان با ريزابه هاي فراواني از جمله رود شكستان درهم مي آميزد و رو به سوي جنوب باختري به طرف دهستان خشت سرازير مي شود. در اين دهستان به سوي باختر تغيير جهت داده و پس از عبور از دره شمالي كوه پوزه حسن كرچال وارد دهستان مزارعي از شهرستان برازجان مي شود. در اين دهستان با ريزابه هاي فراواني كه غالبا از شمال سرازير شده اند مخلوط گشته، مرز ميان دهستان هاي مزارعي، شبانكاوه و زيرراه را تشكيل مي دهد و به نام رودخانه شيرين در 12 كيلومتري شمال باختري برازجان با رودخانه دالكي مخلوط مي شود. از اين به بعد اين رودخانه كه به سمت باختر متوجه شده و مرز ميان دهستان هاي شبانكاره و زيارت را تشكيل مي دهد، حله نام مي گيرد. سرانجام اين رودخانه در 54 كيلومتري جنوب باختري برازجان به خليج فارس مي ريزد. در طول مسير اين رودخانه نقاط مناسبي براي احداث سد وجود دارد. از جمله اين مناطق مي توان به مدخل شمالي تنگ چوگان در 20 كيلومتري شمال كازرون، دهانه خاوري پوزه حسن كرچال در 35 كيلومتري باختر كازرون و هم چنين دره شمالي كتل برنگ در 44 كيلومتري باختر شمالي كازرون اشاره كرد.
رودخانه شور بوشهر
رودخانه شور از ارتفاعات گچ ترش و كلاه فرنگي سرچشمه گرفته، از حد فاصل دهستان حيات داود و شبانكاره مي گذرد و در خور مزين وارد خليج فارس مي شود.
چشمه آب گرم نيلو بوشهر
اين چشمه در مسير جاده بوشهر - بندر عباس و در شمال خور موج قرار دارد. آب از مظهر چشمه كه در لابلاي شكاف سنگ هاي آهك آسماري قرار دارد از زمين خارج مي شود. عامل تشكيل اين چشمه گسله است. آب چشمه در رديف آب هاي سولفات كلسيم همراه با منيزيم و كلرور سديم ولرم است.
خليج فارس
خليج فارس؛ دريايي به وسعت حدود 232850 كيلومتر مربع در جنوب و ميان ايران و شبه جزيره عربستان واقع شده و با درياي عمان از طريق تنگه هرمز مربوط است. درازاي آن از دهانه اروندرود در شمال باختري تا تنگه هرمز در جنوب خاوري حدود 805 كيلومتر است و عرض آن بين 56 تا 288 كيلومتر متفاوت است. عمق آن چندان زياد نيست و بيش ترين ژرفاي آن 182 متر در رأس المسندم و كم ترين آن 30 متر در دهانه اروندرود است. سراسر ضلع شمالي آن را سواحل ايران در برگرفته و در مساحت كمي از گوشه شمال باختري آن كشورهاي كويت و عراق قرار دارند.
در كف خليج فارس برآمدگي هاي سنگي و مرجاني وجود دارد كه محل صيد مرواريد است. در فلات قاره و در اعماق آب هاي خليج فارس مخازن و ميدان هاي وسيع نفتي قرار دارد كه بر اثر استخراج نفت در پيرامون خليج فارس، از اهميت بازرگاني خاصي برخوردار شده است. خليج فارس دريايي است آزاد كه ايران را وسيله راه تنگه هرمز و از طريق آب هاي اقيانوس هند، با ساير آب ها و ممالك دنيا مربوط مي‌كند. خليج فارس از آن جا كه سر راه خطوط دريايي خاورميانه واقع شده از نظر استراتژيكي داراي اهميت زيادي است. به موازات ساحل دريا، رشته كوه هايي قرار دارند كه در بعضي نقاط اين ارتفاعات به دريا منتهي مي‌شوند و گاهي هم از دريا دور شده دشت هايي ميان دريا و ارتفاعات قرار مي‌گيرد. بخش بزرگي از صيد ماهي كشور در سواحل جنوبي ايران صورت مي‌گيرد. به عبارتي، حدود 78 درصد صيد منابع آب زي كشور در سواحل جنوبي انجام مي‌شود. مهم ترين انواع ماهيان درياهاي جنوب عبارت اند از: حلوا، شيرماهي، شوريده، فيله، سرخو، سنگسر و غيره.
تالاب حله بوشهر
در محل تلاقي دو رودخانه دالكي و شاپور در منطقه حله تالاب بزرگي به وجود آمده است كه يكي از تالاب هاي مشهور سراسر قلمرو جنوبي ايران محسوب مي شود. آب اين تالاب از سرريز جريان رودخانه دالكي و شاپور، بارندگي زمستاني و تا حدودي جزر و مد خليج فارس تامين مي شود. اطراف اين تالاب را نيزار فرا گرفته و در داخل آن حيات گياهي و جانوري ويژه اي به وجود آمده است. از اين تالاب مي توان به عنوان يك اكوسيستم محلي بهره برداري هاي گردشگري و پژوهشي به عمل آورد. اين تالاب محل زيست هزاران پرنده آبزي مهاجر است كه از آن جمله مي توان به درنا، حواصيل، گاچي رو، پرستو، ترني، حمامي، بط، هفت رنگ، دراج و خردل اشاره كرد.
جزيره شيف بوشهر
اين جزيره در شمال بندر بوشهر قرار دارد و جزيره اي ماسه اي است.
جزيره عباسك بوشهر
اين جزيره بين بندر بوشهر و جزيره شيف قرار دارد و خالي از سكنه است.
جزيره ام الكرم و نخيلو بوشهر
اين دو جزيره خالي از سكنه در حدود ناحيه برد خون در سواحل جنوبي استان بوشهر و در فاصله كمي نسبت به يك ديگر قرار گرفته اند.

مسجد فيل (مسجد امام حسن مجتبي) بوشهر
اين مسجد از مساجد قديمي بوشهر است كه در گذشته ديوار شهر بوشهر از نزديك آن مي گذشت. آب انبار قوام در نزديكي آن قرار دارد. درباره وجه تسميه آن گفته اند مردي هندي هر روز بعد از ظهر ها با فيل خود در حوالي اين مسجد گردش مي كرد و بعد ها اين مسجد به نام «فيل» شهرت يافت. مساجد ديگري نيز در بوشهرازقديم تا امروز وجود داشته و دارند مانند مسجد قبري، نمكي، ملك، روغني ها، هيزمي ها، نو، دهدشتي، حاج بابا حاجي، براز جاني ها و از جمله مسجد سيراف در بندر طاهري كه به مسجد «بصري» معروف است.
مسجد توحيد (مسجد براز جاني ها) بوشهر
اين مسجدازمساجد قديمي بوشهر است كه در محله سنگي واقع است. اين مسجد در ابتدا به نام مسجد «برازجاني ها» شهرت داشت، زيرا حاج محمد حسن، تاجر برازجاني جد آقاي حسن برازجاني، در بناي اوليه آن پيشقدم شده بود. اما امروز اين نام به «توحيد» تبديل شده است. ساختمان هاي سنتي و قديمي آن به گنبدي عظيم و شبستان هاي بزرگ مبدل شده اند.
مدرسه سعادت بوشهر
در سال 1317 هجري قمري، احمد خان دريا بيگي حكمران وقت بوشهر و بنادر خليج فارس كه از تربيت يافتگان دارالفنون بود و علاقه وافري نسبت به تربيت جوانان داشت به فكر تاسيس مدرسه اي در بوشهر افتاد. بنا بر اين از انجمن معارف كه تازه در تهران تشكيل شده بود، تقاضاي فرستادن يك نفر مدير و آشنا به تربيت و تعليم نمود. انجمن مذكور آقاي شيخ محمد حسين سعادت فرزند شيخ محمد مجتهد كازروني را به سمت مديري و معلمي منصوب و در اوايل ذيقعده 1317 هجري قمري براي تاسيس مدرسه اي به بوشهر اعزام نمود. در آغاز دريابيگي خانه اي را در بوشهر جهت تدريس افراد فقير به سبك مكتب اختصاص داده بود.
لاجرم دريا بيگي زميني به وسعت دو هكتار را از ملك التجار يكي از 350 تاجر سرشناس بوشهري خريداري و اقدام به ساخت مدرسه اي در بوشهر نمود. به دليل نام گرفتن مدرسه به نام شاه وقت ايران يعني مظفرالدين شاه (مدرسه سعادت مظفري)، اعتباري جهت اتمام ساختمان مدرسه به گمرك وقت از طريق دربار حواله گرديد. چندين معلم از تهران جهت تدريس به بوشهر آمدند. در اين مدرسه علاوه بر دروس مختلف دو زبان فرانسوي و انگليسي نيز تدريس مي شد. تعداد كلاس هاي اوليه مدرسه بالغ بر هفت كلاس بود. به دليل وسعت فضاي مدرسه ورزش هايي از قبيل فوتبال و كريكت و مشق نظام در آن صورت مي گرفت. بودجه مدرسه از دريافت يك شاهي از واردات و نيم شاهي از صادرات كالاهاي تاجران ايراني تامين مي گرديد. در سال 1355 هجري قمري مدرسه سعادت دولتي شد و تحت رياست روساي رسمي فرهنگ بنادر اداره گرديد.
سروده اي از مرحوم فرصت الدوله شيرازي مولف كتاب آثار عجم و بحورالالحان در قاب مرمريني در سر در آن نوشته شده است. لازم به ذكر است كه خصوصيات و فرم معماري بناي ياد شده به تبعيت از بافت قديم بوشهر مي باشد كه به شيوه بيت ميلاني ساخته شده است. مصالح به كار رفته در بدنه ساختمان عمدتا سنگ هاي مرجاني و نوعي گچ است كه در اصطلاح محلي به نام «چاري» معروف است و از استحكام خاصي برخوردار مي باشد. اين نوع گچ معمولا در سطح منطقه بدست مي آمده است. پوشش سقف نيز از چوب صندل و چندل مي باشد كه روي آن را با حصيري به نام بوريا مي پوشانند. به سبب شرايط اقليمي و آب و هوايي مربوط، در و پنجره ها از چوبي محكم و مقاوم به نام ساج تهيه مي شد كه اين چوب از طريق زنگبار و هند و ساير كشورهاي اروپايي به بوشهر وارد مي شده است. به دليل اعتبار و اهميت فوق العاده اين بنا و ارزش و منزلتي كه به لحاظ كاربرد فرهنگي در بين ساير بناهاي بافت قديم بوشهر دارا مي باشد به پيشنهاد ميراث فرهنگي بوشهر در تاريخ 11/11/1378 به شماره 2578 در رديف آثار ملي كشور به ثبت درآمده است.
مدرسه گلستان بوشهر
ساختمان اصلي مدرسه گلستان با قدمتي در حدود 200 سال واقع در محله دهدشتي جزو اولين بناهاي بافت قديم بوشهر است كه توسط انگليسي ها ساخته شده و به «ارگ» معروف بوده است. اين بنا در ابتدا محل حكمراني شيخ نصر دست نشانده انگليسي ها بود و سپس تبديل به اداره پست و تلگراف مي شود. بعد از مدتي ساختمان متروك شد تا اين كه در سال 1318 مدرسه گلستان تاسيس مي شود كه بعد از انتخاب چندين مكان به عنوان مدرسه ياد شده، نهايتا در سال 1322 به همين محل انتقال مي يابد.
اين مدرسه داراي درب چوبي بسيار بزرگي از جنس ساج با ارتفاع 5/ 3 و پهناي 4 متر است و در حال حاضر سالم و پا بر جاست. عمده مصالح تشكيل دهنده بنا سنگ هاي مرجاني با ملاط گچ است. در پوشش سقف از چوب صندل و بوريا استفاده شده است. ساخت درب و پنجره ها از نوعي چوب مرغوب و محكم به نام چوب ساج كه محصول كشورهاي آفريقايي است، در جهت مقاومت هر چه بيش تر با توجه به شرايط آب و هوايي منطقه انتخاب شده است. اين بنا درجهت حفاظت هر چه بهتر و به دليل ارزش تاريخي آن با شماره 2659 در تاريخ 25/12/1378 در شمار آثار ملي كشور به ثبت درآمده است.

گورستان باستاني خارك
در قسمتي از كوهستان جزيره خارك قبرهاي زيادي وجود دارد كه با توجه به عمق كم و سطح مدور برخي از آن ها، اين قبرها را مي توان به زرتشتيان نسبت داد. بر روي بعضي از قبرها كه مدخل هاي كوتاهي دارند نقش صليب وجود دارد كه نشان مي دهد كه مسيحيان نيز مرده هاي خود را در آن ها به خاك مي سپرده اند.
باستان شناسان حدود قبر را در گورستاني در قسمت خاوري جزيره شكافته اند كه همگي به اواخر دوره ساساني مربوط است در گور مردان شي هايي به دست نيامده ولي در قبر زنان شيشه هاي كوچكي كه احتمالا در آن عطر مي ريختند و هم چنين جواهرات كم ارزش همانند حلقه انگشتري و آينه هاي مفرغي پيدا شده است.
گورستان شغاب بوشهر
اين قبرستان در جنوب بوشهر قرار دارد و اخيرا توسط اداره ميراث فرهنگي كشف شده است. در اين قبرستان اسكلت اموات در داخل خمره هاي بزرگ و كوچك نخودي رنگ مدفون شده اند كه روي برخي از خمره ها نوشته اي نيز نقش بسته است. اشياء كشف شده ديگر اين قبرستان كه در خمره هاي بزرگ و كوچك قيراندود قرار گرفته اند مشتمل بر تابوت هاي سنگي مكعب شكل و مهره هاي عتيق تزييني است. اين قبرستان به عيلامي ها تعلق دارد.
امام زاده عبدالمهيمن بوشهر
امام زاده عبدالمهيمن در شهر بوشهر و در محله امام زاده واقع است. اطراف آن قبرستان قديمي و در محوطه محلي براي استراحت گاه زايرين بنام هشتي وجود دارد. در همان خيابان مقبره شيخ حسين چاه كوتاهي معاصر با رييس علي دلواري واقع است. طبق شجره نامه موجود، امام زاده از اولاد حضرت عباس بن علي بن ابوطالب بوده و به زمان مامون خليفه عباسي مي رسد. وفات وي در سال 312 هجري قمري ذكر شده است.
بناي اصلي اين ساختمان در اثر زلزله تخريب شده و بعدها تجديد بنا شده است. تذكره امام زاده بدين صورت آمده است «اميرالمومنين – ابوالفضل – عبدالله ابو محمد امير مدينه حسن ابو محمد امير نبيح و سپس ملك الملك مدينه و جميع نواحي مجاز گرديد ابراهيم جروقه علي ابو علي عبيد الله امام زاده عبدالمهيمن».
گنبد امام زاده خشخاش هشت ترك است كه به شكل گنبد سازي قاجاريه مي باشد. در پايين يعني كف بنا ترك هشتي ها به 3 متر مي رسد و تا ارتفاع از پهناي آن كاسته شده به 2 متر، 80 سانتي متر ، 60 سانتي متر و تا 20 سانتي متر به انتهاي سقف خاتمه مي يابد. معمار بنا مشخص نيست.
مصالح به كار رفته سنگ اسفنجي و گنبد با اندود گچ است. پوشش سقف در ايوان ها از چوب صندل است. درب ها از جنس چوب ساج و دو ورودي بزرگ با كنده كاري زيبا از چوب مي باشد. در آب انبار قديمي سنگ قبر دوران اسلامي نيز يافت مي شود. اطراف گنبد صحن رواق هايي وجود دارد كه ميله هاي بلند باعث ورود جريان هوا به داخل محوطه مي گردد و داراي طاق هاي بلندي است. در باختر حياط استراحتگاهي براي زائران درست شده و به هشتي معروف مي باشد. در وسط و طرفين هشتي سه اتاق وجود دارد كه به سبك اتاق هاي بافت قديم بوشهر بوده كه جمعا شش اتاق است. در طرفين هشتي پلكان حلزوني مانند وجود دارد. كاشي هاي توي گنبد قديمي بوده و رنگ هاي كبود سبز، قرمز، سفيد و زرد به كار رفته و اشكال گل و بوته را دارا است. ضريح امام زاده منبت بوده و هم چنين درهاي ورودي دراي كنده كاري زيبا مي باشد.
گنبد داراي گچ بري هاي زيباست و تزيينات در و پنجره و شيشه هاي رنگي هشتي بر تلطيف نور و زيبايي بنا افزوده است. جنوب خاور بقعه امام زاده عبدالمهيمن، قبور متعددي به چشم مي خورد كه تقريبا تمامي آن ها خاوري – باختري است. اين قبور به «گبه ها» معروف مي باشد. نماي بيروني گنبد توسط اداره اوقاف در حال تعمير است.

آلمان آباد بوشهر
عمارت تابستاني و مقر كنسول آلمان در بيرون شهر بوشهر و در محل حوزه عليباش سابق را عمارت «جرمني»، «آلمان آباد» مي گفته اند. آلمان آباد عمارتي است كه بنا به خواهش كنسول آلمان در خارج بوشهر ساخته شد. در مورد اتاق پذيرايي يا سالن آن چنين توضيح داده شده است:
تمام اين اتاق را كه درازايش زياده از 20 زرع و داراي سقف بسيار مرتفع و درهاي عالي است كه در آن زمان پر از اشياء نفيس بوده، دكتر زينهارت كنسول آلمان آن جا را به شكلي ترتيب داده بود كه شايد كم تر از اتاق الماس موزه لوور در پاريس نبود.
خانه قاضي بوشهر
اين خانه قديمي در موزمحله بهبهاني و شنبدي بوشهر واقع شده است. اين بنا تزيينات گچ بري در اشكال گل و بوته دارد. در ورودي اين خانه مقرنس كاري شده است و پنجره هاي نفيس منبت كاري با شيشه هاي رنگين دارد. اين خانه به خانواده قاضي تعلق دارد.
عمارت ملك بوشهر
اين عمارت كه به صورت مجموعه ساختماني متعلق به يك قرن قبل است. در هشت كيلومتري شهر قرارگرفته است. مساحت زيربناي آن 4000 متر مربع بوده و در دوره قاجاريه توسط معماران فرانسوي با مصالح محلي احداث شده و درب و پنجره آن زير نظر مهندسين فرانسوي ساخته شده است. عمارت متعلق به يكي از ثروتمندان بوشهر به نام محمد مهدي ملك التجاره بوده است. وي براي سفر تفريحي- تجاري به كشور فرانسه رفته و در آن جا كاخ يكي از وزراي قرن وسطي را مي بيند و نمونه آن را در بوشهر پياده مي كند. اين كاخ توسط متجاوزين انگليس اشغال شده و به صورت مقر نظامي آن ها در آمد.
آن ها بعد از سال ها استقرار در اين كاخ با ورشكست شدن ملك التجار(صاحب اصلي كاخ) لوازم نفيس آن را با قيمت كم خريداري كرده و با خود بردند. در اواخرسلطنت رضا شاه اين عمارت كه خوابگاه نظاميان شده بودف پس از چندين بار بازسازي رو به ويراني نهاد و متاسفانه به خاطر وسعت زياد هنوز مرمت نشده است.
عمارت گلشن بوشهر
عمارت گلشن در منتهي اليه شمال بوشهر، پشت اداره بندر در خيابان ساحلي واقع شده است. فاصله آن تا دريا 10 متر است. اين عمارت در يكي از محله هاي قديمي بوشهر به نام محله بهبهاني قرار گرفته كه اطراف آن ساختمان هاي بافت قديم وجود دارد. واقع شدن در كنار ساحل باعث وزيدن نسيم دريا و باد شمال به داخل ساختمان مي شود. قدمت اين بنا 170 سال است و مربوط به شخصي تاجر به نام آقاي گلشن بوده و كاربري مسكوني – تجاري داشته، سپس توسط آقاي مهربان خريداري شده است. عمارت متعلق به عهد قاجاريه بوده و نوع معماري بيت ميلاني است كه در نوع خود منحصربه فرد است.
ساختمان از سه طبقه تشكيل شده است. طبقه اول شامل آب انبار، حمام، دست شويي، آشپزخانه و جاي نگه داري خدمه و طبقات دوم و سوم جهت سكونت و پذيرايي و امور تجاري بوده است.
عمارت گلشن از چهارطرف با پلكان حلزوني به پشت بام راه دارد. در طبقه سوم ضلع شمالي اتاقي ساخته نشده و اين گوشه خالي است. اين عمل به دليل رساندن باد خنك شمال به داخل ساختمان بوده است. ساختمان داراي حياط مركزي و تمامي اتاق ها اطراف آن مي باشند كه همگي با درهاي دو لنگه با هم اربتاط دارند. درب و پنجره ها از جنس چوب ساج و دريايي و پوشش سقف از چوب صندل است. سيستم خنك كننده ساختمان وجود درهاي متعدد است. بيش تر اتاق ها پنج دري هستند و بين آن ها راهرو وجود دارد. اين بنا با مساحت 1230 متر، پهناي 889 مترمربع و اعيان 1041 متر مربع در حال حاضر با كاربري اداري فرهنگي مورد استفاده مي باشد و از سال 1365 تاكنون كه توسط ميراث فرهنگي خريداري شده مرتب مورد تعمير قرار مي گيرد. البته شكل اوليه ساختمان حفظ شده و فقظ مصالح پوسيده تعويض و مرمت شده و نماي بيروني آن سفيد كاري شده است.
عمارت اميريه بوشهر
ساختمان اصلي بنا مربوط به دوره قاجاريه است كه نخست به دستور امير وقت جنوب معروف به سيد حسين بلديه در آن محل انجام وظيفه مي كرده است. بنا از دو طبقه تشكيل شده است. در جلو ايواني بزرگ وجود دارد كه داراي دو درگاه ورودي است و در طبقه بالا بالكني با جنس چوب است. وسط دو درگاه ورودي از داخل ساختمان اتاق بزرگ در دو طبقه درست شده است كه احتمالا براي پذيرايي و يا كنفرانس بوده و داراي چشم اندازي زيبا به بيرون و منظره دريا مي باشد. ساختمان داراي حياط مركزي و تمامي اتاق ها دورتا دور واقع شده اند كه در هر طبقه ده اتاق وجود دارد. در گوشه خاوري راه پله اي براي رفتن به پشت بام ساخته شده است. جنس درها و پنجره ها از چوب ساج بوده و حفاظ آن ها در جلو مي باشد. درها دو لنگه هستند و داراي نقش و نگار هستند.
ورودي عمارت داراي چشم اندازي بسيار زيباست و پوشش سقف از چوب صندل يا چندل است. ستون هاي جلو ساختمان نيز از جنس چوب ساج است. در جهت جلوگيري از نفوذ رطوبت (به دليل نزديكي به دريا) و موريانه نخست اطراف ستون ها را با بيد كنبال كه از پوست درخت نارگيل درست مي شود پيچانده و سپس روي آن را با گچ تزيين كرده اند. چوب هاي كنده كاري به كار رفته در طارمه و نقوش در و پنجره ها، گچبري سر در ها، كنده كاري و گوه هاي برنجي به كار رفته در درگاه ورودي از عوامل تزييني بنا هستند. اين بنا هم اكنون موزه مردم شناسي است. ساختمان توسط شهرداري بوشهر در سال 1378 مرمت و تعمير شده است.
عمارت دهدشتي بوشهر
اين عمارت در شهر بوشهر، خيابان انقلاب، ضلع شمال باختري مسجد امام و پشت بانك مسكن شعبه مركزي است و از لحاظ واقع شدن در بافت قديم در محله كوتي است. در عصر قاجار توسط حاج غلامحسين دهدشتي كه تاجر روغن بوده احداث گرديده و به «عمارت دهدشتي» مشهور شده است. اسناد تجاري زيادي در اين خانه پيدا شده كه هم اكنون طبقه بندي شده و در سازمان ميراث فرهنگي نگهداري مي شوند. بعضي از اسناد به خط برجسته سياق است و قدمت برخي از تمبرهاي اسناد به 200 سال پيش مي رسد. اين تمبر ها مربوط به كشور هاي بريتانيا، هندوستان، آلمان و نيز تمبرهاي عصر قاجاريه است.
اين ساختمان به لحاظ معماري از اهميت فوق العاده خاصي برخوردار بوده و چهار طبقه دارد. اكثر ساختمان هاي بافت قديم بوشهر دو طبقه و تعداد انگشت شماري سه طبقه بوده اند. عمده مصالح تشكيل دهنده آن را گچ، سنگ هاي مرجاني، آهك، چوب ساج و صندل تشكيل مي دهند. پوشش سقف از چوب صندل است. سقف اتاق پذيرايي نقاشي رنگ و روغن شده كه برگرفته از نقاشي اروپايي مي باشد. تزيينات و گچبري بسيار زيبايي در داخل اتاق ها و سيستم در و پنجره ها به كار گرفته شده است كه توجه هر بيننده اي را به خود جلب مي نمايد. هم چنين گره چيني هلال ها، درها، كنده كاري روي اتاق ها و پنجره هاي ديواري از عوامل تزيين است. شيشه هاي رنگي باعث تلطيف نور و زيبايي بيش تر ساختمان شده اند. ساختمان داراي چند ارسي زيبا با گره چيني و شيشه هاي رنگي است. عمارت دهدشتي كاربري تجاري- مسكوني داسته و اكنون نيز ممكن است به صورت موزه فرهنگ مورد استفاده قرار گيرد. اين بنا از سال 1377 توسط ميراث فرهنگي بوشهر مرمت شده است.
مجموعه حاج رييس بوشهر
اين بنا مجموعه اي از پنج ساختمان تو در تو است كه در اواسط دوره قاجاريه توسط تاجري سرشناس به نام آقاي حاج عبدالرسول طالبي معروف به حاج رييس ساخته شده است. موقعيت مكاني اين بنا به دليل انجام معاملات تجاري جهت خروج و ورود كالاهاي تجاري از كشتي ها، نزديك به دريا بنا گرديد و فاصله آن تا دريا 6 متر است.
در واقع قسمتي از اين مجموعه بزرگ محل سكونت مالك و قسمت ديگري محل كار منشي ها بوده است. به تبع بافت قديم بوشهر، مصالح به كار رفته، سنگ هاي مرجاني و گچ مي باشد و در پوشش سقف از چوب هاي صندل و حصيري به نام بوريا استفاده شده است. در ساخت در و پنجره ها نيز از چوب ساج كه محصول كشورهاي آفريقايي بوده استفاده شده است. كثرت درب و پنجره هاي اين بنا جهت كوران شدن هوا و خنكي فضاي داخلي بنا در تابستان بوده است. در ضلع جنوب باختري اين مجموعه، بنايي مرتبط با آن به نام سه كنجه وجود داشت كه مراسم عزاداري و روضه خواني و مجالس مختلف مذهبي در آن صورت مي گرفت. متاسفانه اين بنا به عللي تخريب شده است.
عمارت تنگستاني بوشهر
عمارت تنگستاني در جنوب شهر بوشهر، محله بهمني كه جاي خوش آب و هواي اين بندر است، قرار گرفته است. اين بنا متعلق به دوره قاجار بوده و از طرف ملك التجار به محمد باقر خان تنگستاني اهدا شده است. خاندان تنگستاني يكي از معدود خانواده هاي با نفوذ ومقتدر جنوب باختري ايران در چند سده پيش به شمار مي رود. اولين بار در زمان نادر شاه افشار نام يكي از بزرگان خاندان تنگستاني آورده شده است. احمد شاه، خان تنگستاني در به قدرت رساندن كريم خان زند و رساندن سپاه به وي نقش عمده اي داشته است.
مساحت بنا 20504 متر مربع كه داراي پهناي 19804 متر مربع و اعيان 700 متر مي باشد و ساختمان در وسط باغي وسيع و زيبا با پوششي از درختان نخل قرار گرفته است. آب انباري بزرگ در باغ احداث شده كه آب ساختمان ها را تامين مي كرده است. اين آب انبار در زمستان ها از آب حاصل از ريزش باران پر و براي تابستان ذخيره مي شده است. بنا از 6 اتاق پنج دري بزرگ تشكيل شده كه در بين آن ها راهرو قرار گرفته است. هم چنين چهار طرف آن طارمه احاطه كرده كه باعث گردش هوا در ساختمان شده و در تابستان هاي گرم هواي مطبوع و خنكي را باعث مي شود.
مصالح به كار رفته سنگ هاي مرجاني است كه از كنار دريا كنده شده و مقاوم در برابر گرما و رطوبت هستند. ملاط گچ و ساروج نيز در آن به كار رفته است. پوشش سقف از چوب چندل بوده است. بنا كاربرد مسكوني داشته و هم اكنون به عنوان منزل مسكوني كارمندان ميراث فرهنگي بوشهر مورد استفاده قرار مي گيرد. اين بنا به طور مداوم توسط ميراث فرهنگي تعمير و مرمت مي شود.

قلعه هلندي هاي بوشهر
قلعه هلندي ها در شمال خاوري جزيره خارك قرار دارد. اين قلعه سابقا برج و بارويي داشته كه از بين رفته است. در سال 1748 ميلادي مقارن با حكومت دوره صفوي كه ايران مورد حمله افاغنه قرار گرفت، هلندي ها پس از تعطيلي دار التجاره بندرعباس، جزيره خارك را مركز خود قرار داده و اين قلعه را احداث كردند.اين قلعه به وسيله كينپ هاوزن در سال 1747 بنا گرديده و به «قلعه هلندي ها» معروف است.

كليساي بوشهر
اين كليسا متعلق به ارامنه ي گريگوري است كه در سال 1818 م تاسيس شده است. دراين كليسا تعدادي قبور مسيحيان و انگليسي هاي كشته شده در جنگ بين الملل اول وجود دارد. گنبد اين كليسا گچي است و در زير گنبد، محراب و تالار موعظه قرار دارد.
كليساي ظهور مسيح بوشهر
اين كليسا مربوط به زمان تاسيس كمپاني هند خاوري يعني اوايل سده 19 م. است. اين كليساي كوچك در جوار ساختمان كنسولگري سابق انگليس و اداره دارايي پيشين بوشهر قرار دارد.