معرفی وبلاگ
سلام ،‌ خوش آمديد . در اين وبلاگ موضوعات زير مطرح مي شوند : اطلاعات ايران شناسي (معرفي شهرهاي ايران به تفكيك هر استان) - تاريخ ايران - ادبيات ايران زمين - جغرافياي ايران - گالري تصاوير و ... منابع وبلاگ => نرم افزار مرز پر گهر - سايت هاي : نماي ايران ، كتاب اول ، ساجد ، سازمان ميراث فرهنگي استان اصفهان ، پارست ، مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران ، گنجور دات نت
لينك دوستان
دسته
آرشیو
آمار وبلاگ
تعداد بازدید : 1471628
تعداد نوشته ها : 1100
تعداد نظرات : 27
Rss
طراح قالب

موسسه تبيان - ايران شناسي

Translate
لينك دوستان تبياني
پيج رنك

آشتيان از مناطق بسيار كهن ايران بوده ودر گذشته جزو ماد سفلي يا ماد بزرگ بوده است كه آثار دژهاي مادي در اين منطقه به چشم مي‌خورد. اين منطقه يكي از شهرستان‌هاي استان مركزي است كه در دامنه ارتفاعات كوه‌هاي مركزي استان واقع شده است. آشتيان به علت وجود خاك‌هاي قهوه‌اي و آب كافي از نظر كشاورزي وضع بسيار مطلوبي دارد. اساس اقتصاد اين منطقه را كشاورزي وباغ‌داري تشكيل مي‌دهدو انواع محصولات در اين ناحيه به عمل مي‌آيد. بازرگاني‌ در اين شهرستان در راستاي فعاليت‌هاي كشاورزي و دام‌داري قرار دارد.
از مهم‌ترين صادرات اين شهرستان مي‌توان صابون، محصولات كشاورزي، انواع‌ميوه‌هاي باغي و انواع فرآورده هاي دامي (پوست، پشم، گوشت) و خشكبار را نام برد. صابون‌سازي آشتيان يكي از صنايع معروف دستي اين منطقه به شمار مي‌آيد. باغ‌هاي متعدد‌درشهرستان آشتيان از مهم ‌ترين ديدني هاي ‌اين منطقه بوده و رودخانه آسياب جفتي و سردرمنزل‌هاي قديمي از ديگر ديدني‌هاي اين منطقه محسوب مي‌شوند. آشتيان مهد پرورش مردان نامي ايران هم‌چون ميزاحسن آشتياني و اقبال آشتياني است.
صنايع و معادن
مهم‌ترين صنايع در اين شهرستان كارخانه‌هاي مربوط به تهيه خشكبار و كارخانه صابون سازي است. معادن سرب و روي در حوالي آشتيان وجود دارد. بازرگاني در اين شهرستان در راستاي فعاليت‌هاي كشاورزي و دام‌داري قرار دارد. از مهم‌ترين صادرات اين شهرستان مي‌توان صابون، محصولات كشاورزي، انواع‌ميوه‌هاي باغي و انواع فرآورده هاي دامي (پوست، پشم، گوشت) و خشكبار را نام برد.
كشاورزي و دام داري
آشتيان در اثر وجود خاك هاي قهوه اي و آب كافي از نظر كشاورزي وضع بسيار مطلوبي دارد. منابع آب كشاورزي اين شهرستان رودخانه و چاه‌ژرف بوده اما نوع كشت بيش تر ديمي است. مهم ترين اقلام كشاورزي و باغداري آشتيان گندم، جو، بنشن، تره بار، نباتات علوفه اي و انواع ميوه از قبيل انگور، بادام، گردو، سيب، زرد آلو، آلبالو، گيلاس و گلابي است كه بيش تر صادر مي شوند.

بادام و گردوي اين منطقه به صورت خشكبار به ساير نواحي ارسال مي شود. دام‌داري و دام‌پروري از فعاليت هاي مهم شهرستان آشتيان محسوب مي شود. پرورش دام در اين شهرستان بيش تر شامل گوسفند، بز، گاو بوده كه توسط عشاير و روستاييان صورت مي گيرد. علاوه بر آن پرورش طيور به دو شيوه سنتي و صنعتي شامل پرورش مرغ و خروس، اردك، غاز و بوقلمون مي‌شود كه علاوه بر رفع نيازمندي هاي محلي مقاديري نيز صادر مي‌شود.
مشخصات جغرافيايي
آشتيان يكي از شهرستان هاي استان مركزي از يك بخش مركزي تشكيل شده و از شمال و باختر به شهرستان تفرش، از جنوب به شهرستان اراك و از شمال خاوري و خاور به شهرستان قم محدود مي‌شود. مركز شهرستان آشتيان از نظر جغرافيايي در 50 درجه درازاي خاوري و 34 درجه و 31 دقيقه ي پهناي شمالي و ارتفاع 2090 متري از سطح دريا واقع شده است. آب وهواي شهرستان آشتيان نسبتا سرد و خشك بوده و رودخانه آشتيان مهم ترين رودخانه اين شهرستان است. دو راه آسفالت به ترتيب زير از شهر آشتيان منشعب مي شود.
راه آسفالت به سمت جنوب خاور يا راهجرد (در مسير راه سراسري قم – اراك) به درازاي 35 كيلومتر
راه آسفالت به سمت شمال باختري تا شهر آب (در مسير راه تفرش – اراك) به درازاي 14 كيلومتر
وجه تسميه و پيشينه تاريخي
آشتيان يكي ازمناطق‌قديمي استان مركزي در شمال خاوري اراك و در دامنه ارتفاعات كوه هاي مركزي استان واقع شده است. آشتيان را «ابرشتيجان» نوشته و آن را از متعلقات همدان ذكر كرده اند كه «ابرشتجان» بعد ها به «آشتيجان» تبديل شده و چون حرف (ج) را اهالي به صورت حفيف به كار مي برند در حال حاضر آشتيان ناميده مي شود. برخي ديگر مي‌گويند نام قديم اين شهر«شتيان» به معني «محل آتشكده» بوده است. طبق اظهارات مولف‌كتاب تاريخ قم، اين شهر را كيخسرو آباد كرده است. برخي از جغرافي نويسان و مورخين نيز عقيده‌دارندكه «سجاران» و «ابر شتجان» را فيران بن ويسان (پيران و يسه وزير افراسياب) بنا كرده است. مردم اين شهر قبل از فتح اسلام زرتشتي بوده و 16 آتشكده داشته اند كه مهم ترين آن ها «آتشكده وره» بوده است. اين منطقه تا قرن ششم هجري جزيي از ايلات جبال بود كه «عراق عجم» ناميده مي شد و در زمان عمر توسط مالك بن عامر اشعري فتح و مردم آن مسلمان شدند. آشتيان قبل از حمله اعراب به قم و تصرف و تملك آن آباد و پر جمعيت و داراي مردمي ثروتمند بوده است.

تفرش در مركز استان مركزي قرار گرفته است و از مناطق مهم اين استان به شمار مي‌آيد. اين شهرستان از شهرستان‌هاي استان مركزي بوده و از شمال و شمال باختري به شهرستان ساوه، از خاور به شهرستان قم، از جنوب به شهرستان آشتيان و از باختر به شهرستان اراك (بخش وفس) محدود مي‌شود.br> گفته مي‌شود در سده هاي پيش از اسلام گبرها يا زرتشتي‌ها در اين ناحيه سكونت داشته‌اند.ازهمين‌رو پيش‌از اين به طبرس و گبرش معرف بوده است. اين شهرستان از لحاظ كشاورزي و صنايع غني بوده و در اين رشته ها داراي اهميت است. داراي آب وهواي بسيار مطلوبي است. قالي‌بافي، جاجيم‌بافي‌و گليم‌بافي مهم‌ترين صنايع دستي اين منطقه را تشكيل مي‌دهد. br>آرامگاه پروفسور حسابي، امام‌زاده حسين در نظام آباد، امام‌زاده احمد كوهين، مناره مسجد جامع شش ناو به همراه ديگر ديدني‌ها؛ مهم‌ترين جاذبه هاي تاريخي و ديدني اين شهرستان‌را تشكيل‌مي‌دهند.اين‌منطقه‌هم‌چنين‌مهدپرورش دانشمند معاصر «پروفسور حسابي» و ده‌ها چهره‌ي علمي ديگر نيز است.
صنايع و معادن
شهرستان تفرش شامل دو رشته صنايع كارخانه اي و دستي است. كارگاه‌هاي يخ‌سازي، آسفالت سازي، ريخته‌گري، پرسكاري، مبل سازي، گوني بافي و موزاييك سازي ازجمله مهم ترين صنايع اين شهرستان به شمار مي روند. تعداد 9 معدن از نوع گچ، سنگ، ساختماني، ‌خاك نسوز، شاهدانه اي خاك چيني، سنگ نمك، سنگ تراورتن، گل سرشور و سنگ آهگ با استخراج محدود در نقاط مختلف اين شهرستان مورد بهره برداري قرار مي گيرد.
بازرگاني شهرستان تفرش در راستاي فعاليت هاي غالب شهر صورت مي گيرد. انگور، كشمش، گردو، بادام، قالي، فرآورده هاي دامي (‌گوشت، پوست و پشم ) گندم، ‌جو، الوار، توتون، ‌برگه زردآلو و لواشك صادرات عمده اين شهرستان را تشكيل مي دهند.
كشاورزي و دام داري
كشاورزي شهرستان تفرش نيز مانند ساير نقاط استان مركزي، از رونق خاصي برخوردار است. نوع كشت بيش تر به صورت ديم و آبي مي باشد. از فرآورده هاي كشاورزي و باغي اين منطقه مي توان گندم، جو، بنشن، نباتات علوفه اي، تره بار، انگور، گردو، بادام، سيب، زردآلو، ‌آلبالو، گلابي، آلو و گيلاس را نام برد كه علاوه بر نيازمندي هاي داخلي مقاديري نيز صادر مي شود. پرورش دام و طيور در اين شهرستان بيش تر شامل گاو، گوسفند، مرغ، بوقلمون، اردك و غاز مي باشد.

مشخصات جغرافيايي
تفرش از شهرستان هاي استان مركزي از شمال و شمال باختري به شهرستان ساوه، از خاور به شهرستان قم، از جنوب به شهرستان آشتيان و از باختر به شهرستان اراك (بخش وفس) محدود مي‌شود. شهر تفرش مركز شهرستان تفرش از نظر جغرافيايي در 50 درجه و 1 دقيقه ي درازاي خاوري و 34 درجه و 42 دقيقه ي پهناي شمالي و ارتفاع 1878 متري از سطح دريا واقع شده است.br> شهرستان تفرش از دو بخش مركزي و فراهان تشكيل شده و رودخانه‌هاي آب‌كمر، فرمهين و قره‌چاي از مهم ترين رودهاي اين منطقه است. آب و هواي اين شهرستان معتدل و خشك است. راه تفرش – اراك به سمت جنوب باختري به درازاي 85 كيلومتر و تفرش – جاده سراسري ( تهران - اصفهان) به سمت جنوب خاوري به درازاي 55 كيلومتر مهم‌ترين مسيرهاي دسترسي به اين منطقه راتشكيل مي‌دهند.
وجه تسميه و پيشينه تاريخي
شهرستان تفرش واقع در شمال شهرستان اراك پيش از اين به «طبرس» و «گبرش» معروف بوده است. فراهان يكي از بخش هاي آن در دشت كاملا مسطح قرار گرفته و قدمتي ديرينه دارد، چنان كه زماني آتشكده آذرگشسب (يكي از سه آتشكده معروف ساسانيان) در روستاي فردجان فراهان قرار داشته و «تل ماستر» در نزديك آن از مناطق سيزده گانه قباد ساساني بوده است. br>فراهان، زادگاه مردان نامور تاريخ ايران و شاعران معروف فخرالافضل مولانا جلال الدين جعفر فراهاني (شاعر عارف)، ميرزا عيسي قائم فراهاني (وزيرشاعر)، ميرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهاني (صدر اعظم محمد شاه)، ميرزا تقي خان فراهاني (امير كبير)، اديب الممالك فراهاني (شاعر) و محمد حسين فراهاني (نويسنده و شاعر) مي باشد

 

مساجد و مدارس مذهبي درشهرستان تفرش

مسجد جامع ششنا و تفرش
مسجد جامع ششنا و در مركز بافت قديمي محله فم شهرستان تفرش واقع شده و نسبت به ساير بناهاي اين محل و تكيه زاعزم آب انبار بلور، گرمابه فم و امامزاده محمد فم از قدمت بيشتري برخوردار مي باشد از نام باني و تاريخ احداث اوليه بناي مذكور اطلاع چنداني در دست نيست و اما اسم مسجد الهام گرفته از نام كهريز و قنات بسيار كهن شهر است. مجموعه بناي مسجد در محوطه مظهر قنات ششنا و واقع شده است.

اجزاي فعلي مسجد از نظر سبك شناسي معماري متعلق به يك دوره نبوده بلكه هر قسمت در دوره خاصي ساخته شده اند: تك منار مسجد مربوط به قرن 5 و 6 هجري گنبد خانه منسوب به قرن 6 و 7 ه.ق. شبستانهاي شرقي و غربي مربوط به اواخر دوره صفويه و تكيه آن مربوط به دوره قاجاريه مي باشد .
بناي مسجد ششنا و امروزه مشتمل است بر گنبد خانه ، منار شبستان، حياط، كاريزششناو و چنار كهنسال كنار مسجد بنظر مي رسد كه وسعت حريم و حياط مسجد در گذشته بسي بزرگتر از ميزان فعلي آن بوده است در حالي كه بسياري از گنبد خانه هاي اصلي مساجد جامع ايوان داراي پلاني چهار ضلعي مي باشند اما گنبد خانه ششنا و تفرش به شيوه هشت ضلعي ساخته شده است. اين صفت، مشخصه اصلي اين بنا مي باشد. ساقه هاي هشت گانه بناي مورد بحث بلند و بر قرار آنها دو پوش منفصل استوار گرديده كه پايه هاي آن توسط تيرهاي چوبي مستحكم كلاف كشي شده اند. اين بنا فقط داراي يك ايوان بلند ولي كم عمق مي باشد كه رابط بين فضاي داخل گنبد خانه و حياط است با فاصله از بناي هشت ضلعي و در سمت شمال غرب حياط، تك مناره مسجد قرار دارد كه آجر كاريهاي مختلف نماي آنرا متنوع كرده است. اين تك مناره قطري معادل سه متر و ارتفاعي به حدود بيست متر دارد. در راس كلاهك اين منار بر روي آجر به صورت بر جسته اسامي « ا.. و لا » ديده مي شود. سر در ورودي به حياط مسجد بنظر مي رسد قديمي تر از دوران صفويه باشد در اين قسمت مقرنسهاي گچي اي است كه بر آن چند خط به شيوه نستعليق در ستايش باني اين بخش و ماده تاريخ 1277 ه.ق. و يك سنگ نوشته مربوط به تزئينات دوره قاجار قرار دارد. مصالح ساختماني اثر ياد شده شامل: آجر، سنگ، گچ، جوك، خاك و آهك مي باشند.
نكته جالب توجه اينكه انجام مراسم مختلف مذهبي در اين مجموعه از ابتداي ساخت تا عصر حاضر تداوم داشته و هنوز رونق خود را حفظ نموده است.
مسجد وقف محله تفرش
مسجد وقف محله دربافت قديمي محله فم شهر تفرش ودر مجاورت بناهايي چون امامزاده محمد فم مسجد ششنا و تكيه زاعزم در خيابان شهيد ميز شريفي و روبروي مدرسه فيائيه قرار دارد

. از باني و تاريخ احداث اثر مذكور اطلاع چنداني در دست نيست ولي در پاي قوس طاق ايوان جنوبي كتيبه اي گچي به خط نستعليق حك شده كه مربوط به دوره احمد شاه قاجار بوده كه در آن به تاريخ 1333 ه.ق. اشاره شده است. با توجه به اين كتيبه و فرم كلي مسجد و سبك و سياق آن بناي فوق مربوط به دوره قاجاريه مي باشد.
بناي فوق از مساجد ديواني بوده و در يك طبقه بنا شده است به طور كلي شبستان ستوندار در ضلع شمالي وحياط اصلي و حجره ها اطراف حياط را شامل مي گردد. ورودي اصلي اين مسجد در ضلع جنوبي قرار داشته و شامل هشتي با طاق گنبدي است كه خروجي در اين قسمت حياط و از طرف شرق هشتي مي باشد دو ضلع شرقي و غربي داخل حياط به قرينه شامل دو حجره مي باشند. شبستان مسجد مهمترين بخش اين مجموعه بوده و شامل محراب اصلي مسجد كه آجريست و جملهاي لاجوردي دارد. در طرفين و بالاي محراب روزنه هايي با كاشي فيروزه اي مسدود شده اند كه تامين بخشي از نور و روشنايي شبستان را بر عهده داشته اند كف شبستن مذكور سه پله پائين تر از كف فعلي بنظر مي رسد يكي از وروديها ويژه اقايان و ديگري ويژه بانوان بوده است.
تعداد هشت ستون شامل دو رديف چهار تايي فضاي مياني شبستان را تشكيل داده ورودي ستونهاي نامبرده گنبدهاي كم خيز متناسب با طرحهاي خفته و راسته و ساده پوشيده شده است. و به وسيله تيرهاي چوبي با طاقها را به يكديگر كلاف كشي كرده اند مسجد مذكور فاقد عناصر تزئيني عمده مي باشد در سر در ورودي اصلي يك كتيبه بر روي كاشي خشتي آبي رنگ كار شده كه مضمون آن شام آياتي از قرآن مجيد و تاريخ نصب كتيبه و نام كاشي ساز مي باشد. همچنين درب ورودي دو لنگه چوبي داراي تزئينات گل ميخ ، كوبه و غيره است. مصالح ساختماني شبستان مسجد مذكور شامل : آجر، ملاط ، چوب غيره مي باشد. در غرب مسجد يك درخت كهنسال چنار نيز قرار دارد.
تكيه زاغرم تفرش
تكيه زاغرم در محله زاغرم شهر تفرش واقع شده كه در حال حاضر هر چهار طرف آن بازمي باشد. كتيبه سنگي كه بر روي جرز سمت راست ايوان ورودي اصلي بنا قرار گرفته مويد دوران سلطنت ناصر الدينشاه قاجار مي باشد اما قديمي ترين بخش تكيه زاغرم، ايوان ورودي ضلع جنوب شرقي مي باشد قوس جناقي كند بوده و اسم معمار آن بر داخل رسم بنديهاي مركزي ايوان ورودي نقر شده است مقرنس كاري ظريف داخل رسم بنديهاي ايوان شباهت زيادي به شيوه مقرنس كاري دورانصفوي دارد بناي فوق از جمله بناهاي دو ايواني مي باشد كه در ضلع هاي شمالي غربي و جنوب شرقي قرار گرفته اند .

كف ايوانها، از كف اصلي تكيه 5/1 متر بالاتر مي باشد در مجاورت ايوان شمال غربي يك حجره در طرفين ايوان قرار دارد . در اضلاع شمالي و جنوبي تكيه هشت حجره وجود دارد كه داراي طاقهاي گنبدي مي باشند داخل صحن شش ستون استقرار يافته كه در دو رديف سه تايي مي باشندبناي فوق داراي چهار ورودي در زواياي اصلي مي باشد. تزئينات بناي مذكور شامل مقرنسكاريهاي ظريف و ريم بنديهاي واقع در ضلع جنوب شرقي ايوان ورودي اصلي است ضمنا" درب دو لنگه چوبي قديمي اين تكيه داراي تزئينات گل ميخ كولون و تسمه هاي بسيار زيبايي است كه به احتمال زياد مربوط به دوره صفويه مي باشد.
مصالح اصلي به كار رفته در بناي تكيه زاغرم شامل سنگ درپي ها، خشت در سازه اصلي آجر در سازه و نماها، چوب در ستونها و پوشش سقف و آهك گل و گچ كه در تزئينات نيز به كار رفته است مي باشد تكيه زاعزم محل برگزاري مراسم مذهبي بويژه دهه محرم و صفر بوده وهيئتهاي عزاداري سالار شهيدان به سوگواري و اجراي تعزيه خواني مي پردازند. نكته جالب توجه درمورد اين بنا تداوم انجام مراسم مختلف مذهبي در اين تكيه از دوران صفويه تا عصر حاضر مي باشد كه هنوز رونق اوليه خود را بر خوردار مي باشند. تكيه زاعزم تفرش قديمي ترين تكيه باقيمانده در استان مركزي مي باشد كه پوشش چوبي بناي تكيه زاغرم تفرش بتاريخ 9/1/1378 به شماره 2281 در فهرست آثار ملي ايران به ثبت رسيده است.

 

آرامگاه ها ،امامزاده ها و زيارتگاه ها درشهرستان تفرش

بقعه ابوالعلاء تفرش
بقعه ابوالعلاء در خيابان شهيد بهشتي شهرستان تفرش واقع شده است.

از معماري گنبد بنظر مي رسد كه اين بنا از ساخته هاي قرن هشتم ه.ق. باشد دوره ايلخاني . ولي ايوانها ورواقهاي اطراف آن از الحاقات عصر صفوي مي باشند.
بقعه مذكور بر روي صفه اي از سنگ و آجر بنا گرديده و طرح آن از داخل با الهام از معماري كهن ايراني به صورت چهار طاق ساخته شده است. به طور كلي اين بنا مشتمل است برگنبدي رفيع چهار ايوان چهار حجره يا غرفه كه مجموعا" به صورت هشت ضلعي قرار گرفته است اين بقعه داراي گنبدي دو پوشه با ساقي نسبتا" بلند مي باشد كه پوش اول آنرابه شيوه مقرنس و رسم بندي كار كرده اند.
در برابر ايوان غربي در گذشته بركه اي پرآب وجود داشته كه در حال حاضر از ميان رفته است. در مدخل ورودي همين ايوانچهلوح مرمري وجود داشته كه تاريخ الحاق ايوانها تعميرات گنبد و بناي بركه را به سال 1073 ه.ق. و به عنوان امير فصيح الدين حجاري شده كه اين لوح به سرقت رفته است.
در چهار جانب بقعه رواقهايي است كه سطح آنها يك متر از كف زمين بلند تر مي باشد ايوان ورودي بقعه داراي مقرنسكاري زيبايي است كه قسمتي از آن فرو ريخته است.
سواي مقرنسكاريها بر سر در هشت ايوان ( چهار حجره و چهار ايوان ) آثار كاشيكاري نيز قابل مشاهده است. دراطراف ايوانها پنجره هاي چوبي مشبكي نيز نصب شده است . اين بقعه داراي درب چوبي منبت كاري شده اي است كه داراي كتيبه هاي افقي و عمودي زيبايي مي باشد.
گنبد اين بنا تماما" از آجر كار شده و فاقد تزئينات مي باشد و ساق آن به حدود 5 متر مي رسد. در جوار اين بقعه چنار كهنسالي با شاخه هاي سترگ قرار دارد كه شايد بتوان قدمت آن را فراتز از قدمت بقعه دانست
امامزادگان عبدا.. و رقيه خاتون روستاي تبركه
مجموعه تاريخي فوق در حاشيه روستاي تبربه قرار دارد كه در 16 كيلومتري غرب شهر فرمهين واقع شده است. از سبك بنا و قدمت سازه هاي مي توان چنين برداشت كرد كه امامزاده هاي مذكور در اواخر دوره سلجوقيان ساخته شده اند ولي احتمالا" در دوره صفوي تعميرات و الحاقاتي در آن صورت گرفته است.

اين بنا شامل ايواني است كه در دو ضلع شرق و غرب آن گنبد خانه هاي شاهزاده عبدا.. و رقيه خاتون قرار گرفته اند پلام گنبد خانه سمت راست چهار ضلعي بوده كه به هشت شانزده ترك تبديل شده و داراي يك سردابه چليپايي نيز مي باشد.
پلان بناي سمت چپ نيز شش ضلعي مي باشد پوسته گنبدها به صورت مخروطي شانزده ترك بوده و دو پوشه مي باشند زير سقف زيرين گنبد خانه احتمالا" منقوش بوده ولي در حال حاضر با پلاستر گچ پوشانده شده اند اين بنا امروزه از درونو بيرون فاقد هر گونه تزئينات مي باشد ولي بقاياي كاشيكاري بسيار اندكي در بعضي از نقاط سطوح بيروني گنبدها باقي مانده است. مصالح عمده اين بنا شامل: آجر، سنگ، چوب و خشت مي باشد.
امامزاده محمد فم
اين بناي تاريخي در مركز شهر تفرش واقع شده و داراي گنبدي دوپوش بوده كه نماي پوسته بيروني از كاشيهاي نره رنگي و خطوط نوشته اي تشكيل يافته و زير سقف گنبدخانه داراي مقرنس كاري و تزئينات نقاشي مي باشد سقف ايوان ورودي به زير گنبدخانه نيز داراي مقرنس كاري بوده كه تزئينات كاشي با رنگهاي مختلف آنرا تزئين داده است

در طرف ضلع شمال و جنوب آن ورودي به ايوان است و در سمت شرق و غرب ايوان بدون ورودي احداث شده , اصل بنا مربوط به دوره ايلخاني مي باشد و تزئينات و نقوش روي سقف در دوره صفوي انجام گرفته است.

 

عمارتها و محوطه هاي باستاني درشهرستان تفرش

منزل ميرفخرائي تفرش
در يكي از كوچه باغهاي محله آب دكان تفرش بقاياي خانه اي متعلق به دوره قاجار وجود دارد كه به نام خانه ميرفخرائي معروف مي باشد. در روي تو فالهاي اتاق مجاور ايوان علاوه بر سوره توحيد نام اشخاص بعلاوه تاريخ 1278 ه.ق. با مركب مشكي به ثبت رسيده است. منزل فوق از سه بخش حياط واحدهاي معماري پيرامون حياط و قطعه باغي تشكيل يافته و داراي دو درب اصلي در دو جهت شمال و غرب مي باشد.
از در شمالي ميتوان به طور مستقيم به حياط وارد شد كه در سه سوي شرق غرب و جنوب آن واحدهاي مسكوني و خدماتي قرار گرفته اند هيچ يك از ساختمانها و واحدهاي مذكور از نظر طرح نقشه و نماي دروني وبيروني نسبت به يكديگر تشابه ندارند طبقات همكف و اول ظرف شرق بنا از اتاقها و حجره هايي تشكيل شده است.
از در سمت غرب بنا مي توان وارد دالاني شد كه مسير اصلي ورود به داخل منزل مي باشد. از همين مكان و از طريق يك گذر به درون باغ گام گذاشت محوطه باغ در ضلع جنوبي منزل قرار داشته و توسط ديوارهاي خشتي و گلي محصور شده است.
در ضلع جنوب و جنوب شرقي بقاياي اتاقهاي نشيمني يك برج و در كنار آن اتاق پذيرايي مشاهده مي شود راه ورود به برج و اتاق پذيرايي از طريق دالاني كوتاه و راه پله اي ميسر مي شود. در سمت غرب حياط بقاياي ايواني وجود دارد كه رابط بين اتاقهاي مجاور مي بوده است سقف اين قسمت با تيرو پرتو و به شيوه توفال كوبي ساخته شده اند كه در روي توفالهاي اتاق مجاور ايوان سوره توحيد و تعدادي نام اشخاص و همچنين تاريخ 1278 با مركب مشكي به رشته تحرير در آمده است.
تزئينات بناي فوق شامل گچبري نماي داخلي تعدادي از اتاقها شامل دور طاقچه ها دور بخاريها و جرزها مي باشد. همچنين از چوب نيز به عنوان آرايه به روش توفال كوبي در سقفها استفاده شده و از آجر به شيوه خفته و راسته در نماي بروني ساختمان واقع در شرق حياط بهره برده اند. بناي فوق منتسب به جد پدري مقام معظم رهبري مي باشند.

 

حمام ها و آب انبارها درشهرستان تفرش

آب انبار بلور محله فم تفرش
آب انبار بلور در كوچه بلور محله فم تفرش واقع مي باشد. اين انبار در نزديكي تكيه زاغرم، مسجد ششنا و گرمابه فم و همچنين امامزاده محمد فم قرار دارد. به سبب ثبود سندي دال بر تاريخ بناي اين آب انبارنمي توان تاريخ دقيقي براي بناي آن در نظر گرفت، ولي با توجه به سبك و سياق ساخت و بناي اطراف آن به احتمال بسيار و بناي مورد نظر دردروه قاجار ساخته شده و تا دهه 1340 خورشيدي از آن استفاده مي شده و پس اط انجام لوله كشي آب آشاميدني در شهر مذكور به تدريج از رونق افتاده است بنا به قول اهالي سازنده بنا و باني آن حلاج ميرزا حسين و زير تفرش ملقلب به بلور بوده است.

سر درب و راه پله پا شير ( پاشير) اب انبار مذكور دره ضلع شمال شرقي بنا تعبيه شده و در حد وسط هر يك از اضلاع غرب و شرق نيز يك بادگير بنا گرديده است. به جهت جلوگيري از ورود حيوانات و افراد متفرقه به محوطه آب انبار در سه سمت بام بناي فوق ديواري خشتي و گلي بنا شده است. دوازده ستون هيجده جرز و بيست گنبد و همچنين دو غلام گردش مخصوص هوا اسكلت و فضاي اصلي مخزن آب انبار را تشكيل مي دهند تمام جرزها و ستونها با تيرهاي چوبي به يكديگر كلاف كشي شده اند يك راه پله جهت تشخيص ميزان آب و نيز در مواقع ضروري جهت لايروبي و انتقال تفاله و رسوبات به بيرون استفاده مي كرده اند عمده مصالح به كار رفته در اين بنا شامل : خاك ، خشت، گچ، آهك ، چوب ، آجر و سنگ مي باشد.
تزئينات اين آب انبار شامل تزئينات آجري و نيز رسم بندي بر سر در ورودي پاشير و همچنين در بخش فوقاني دو بادگير بنا مي باشد. سه صفت عمده معماري اين بنا به ترتيب عبارتند از : 1- ساخت يك دستگاه غلام گردش با پنج دهانه با فاصله هاي معين نسبت به هم در هر سمت شرق و غرب مخزن كه رابط بين ساقه بادگير و فضاي مخزن به منظور هدايت و تقسيم برودت هوا و تهويه مي بوده اند. 2- استحكام گنبدهاي بيست گانه سنگي و كلاف كشي ستونها و جرزها بوسيله تيرهاي چوبي 3- ساخت قسمتهاي راه پله پاشير« پاشويه» و پله هاي بيست و يك گانه همراه با ديوار طرفين ونيز سقف كه همه از سنگ ساخته شده اند. بناي عام المنفعه فوق براي تامين آب اهالي محل بويژه در تابستان مي بوده است.

با توجه به نام ديليگان و گويش مردم آن جا باور بر اين است كه اين شهر و يا شهرك در زمان ساسانيان نيز وجود داشته و از جمله شهرهاي ماد بزرگ بوده است شهر دليجان پس از اسلام گاهي جزو اصفهان و گاهي در قلمرو حاكم قم قرار داشته و تابع منطقه ي جبال و يا عراق عجم بوده است، در زمان صفويان جزء قلمرو و عراق عجم بوده زيرا شاه عباس ايان را به 5 ايالت اصلي تقسيم كرده بود: فارس ، خراسان، آذربايجان، گيلان، مازندران و ايالت عراق عجم، در روزگار قاجاريه ايران به4 ايالت و 23 ولايت تقسيم شده بود كه دليجان جزء ولايت كمره، گلپايگان و محلات قرار داشته در سال 1316 شمسي، دليجان و محلات حزو شهرستان قم، از استان دوم به حساب مي آمده است، در سال 1327 خورشيدي شهرستان محلات با 3 بخش محلات، خمين و دليجان در شمار شهرستان ها استان دوم محسوب مي شدند.
بعدا" بخش دليجان با دهستان هاي اردهال ، نراق، پشت گذر، خورهه نيز از شهرستان قم منتزع و به محلات ملحق شدند، در سال 58 دليجان تابع استان مركزي به مركزيت اراك در آمد شهر دليجان به علت موقعيت جغرافيايي و ارتباطاتي خود، چون بر سر راه بزرگ تيسفون ، خراسان، ماوراء النهار ( جاده ابريشم ) قرار داشته و هميشه در ارتباط با سه شهر بزرگ همدان، اصفهان ري بوده است و از مراكز عمده مبادلاتي اقتصادي در سر راه اصلي ايران بشمار مي رفته است. دليجان از گذشته تا كنون از كانون هاي مبادلاتي اقتصادي ايران بوده و گذشته از آن در منطقه مركز ارتباطي و محل مبادلات و خريد و فروش كالاي مناطقي نظير: خمين ، گلپايگان ، محلات، جاسب ، نراق ، و اردهال محسوب مي شده است.
اين شهر با اين كه درابتدا شهر بزرگي بوده است ولي عوامل مهمي باعث ويراني آن شدهاست اين شهر در بستر تاريخ مسيري براي تاخت و تاز آشوريان در راه هجوم اسرهدون، شاه آشوري از همدان به كاشان بوده است. همچنين اين شهر مدت زيادي در برابر حملات مغولان مقاومت كرده ولي بالاخرخ درمقابل آن ها مقعور مي گردد حمله افغان ها هم خود باعث مي شود كه عده بسياري دليجان را ترك كرده و شهر دچار ويراني گردد، و همچنين همان طور كه ذكر شده به علت اين كه در منطقه مركزي و در محل به هم پيوستن راههاي بزرگ شهرهايي مانند : ري و اصفهان قرار گرفته بود و چون حكومتهاي گذشته نسبت به تصر اين مناطق توجه داشته اند هنگام لشگر كشيها، ماندن و گذر سپاهيان مورد ستم و آسيب فراوان قرار مي گرفت واين امر باعث مي شد كه عده اي زادگاه خود را ترك گويند آخرين حمله توسط سركشاني مانند نايبحسين كاشي و رجب لر در سال 35 ه.ق. بوده است. قحطي سال 36 ه.ق. و بيماري عفوني مانند حصبه و وبا هم عاملي براي از بين رفتن مردم آن ديار بوده است .
وجه تسميه نام دليجان
بسياري نام دليجان را به معني گاري كه يك كلمه فرانسوي است مي دانند و دليل آن ها بر اين مدعا است كه چون اين شهر در مسير راهاي تباطي تهران – قم – اصفهان بوده است و چون در قديم الايام وسائل نقليه موتوري نبود، مردم با اسب و گاري والاغ و شتر طي طريق مي كردند، لذا جهت فراهم بودن آذوقه و وسايل آسايش و هم تامين امنيت بيشتر يك و يا چند روز توقف نموده و كاروانيان وسايل و بار و بنه خود راگذاشته و ضمن استراحت ارابه ها و درشكه هاي خود را تعمير مي كردند و اسبها و شترهاي تازه نفس نيز به خدمت مي گمارند. به اين ارابه ها نام دليجان اطلاق مي شد. لذا به اين محل دليجان گفته اند كه اين باور به دلايل ذيل رد مي شود

الف: جغرافيا نويسان قديم هر يك در كتب تاريخي خود از دليجان ذكري به ميان آورده اند از جمله ياقوت حمدي در المعجم البلدان نوشته شده است. دليجان شهر كوچكي است در نواحي اصفهان گفته مي شود دليجان ، حمدالله مستوفي آن را نيز به نام دليجان ثبت كرده است ابوالفدا در تقويم البلدان تاليف اوايل قرن هشتم ه.ق. از دليجان نيز نام برده و آن را به همين نام ذكر كرده است. ضمنا" در كتاب تاريخ قم تاليف حسن بن محمد بن حسن قمي نيز نام اين شهر دليجان و ديليجان عنوان شده است.
ب: آن چه سينه به سينه نقل شده اين است كه در قديم الايام در اين هشر مردمي دلير وجود داشته و به همين منظور آن را دليرگان نام نهاده اند و سپس بر اثر كثرت استعمال حرف «ر» از آن حذف شده و دليگان مبدل و سپس دليجان شده است.
ج: به لهجه و زبان محلي آن را دليگن و يا دليگان مي گويند كه به نظر مي رسد پس از حمله اعراب و معرب اسامي فارسي، نام اين شهر با تبديل « گ » به « ج » به دليجان تغيير يافته است
 با توجه به زماني كه كتب فوق نوشته شده است مي توان نتيجه گرفت كه دليجان در قرن چهارم هجري و قبل از آن نيز وجود داشته زيرا آن را معرب دليگان را مي دانند در صورتي كه دليجان به معني گاري در قرن 18 ميلادي در اروپا متداول شده است .
آن چه كه از مطالب فوق نتيجه گرفته مي شود اين است كه نام دليگون به ديليگان و سپس به دليگان و بعد ديليچان و دليجان تغيير يافته است و نام دليجان معرب ديليگان است و مفهوم سرزمين و جايگاه شجاعان را دارد.

 

طبيعت در شهرستان دليجان

غار چال نخجير
در فاصله 8 كيلومتري شمال دليجان و در منطقه اي به نام چال نخجير قرار دارد . درون غار عموماً كريستاليزه بوده و از سنگ هاي تزئيني و زيبا تشكيل شده است . كف و ديوارهاي غار پوشيده از اسفنجهاي بلورين است كه از اين جهت يكي از غارهاي زيباي كشوري است .

 

مساجد و مدارس مذهبي درشهرستان دليجان

مسجد جامع بيجگان
بناي فوق در مركز روستاي بيجگان يكي از روستاهاي هفت گانه دهستان جاسب شهرستان دليجان قرار دارد . در روستاي بيجگان 9 بنا به عنوان مسجد وجود دارد كه دو تاي آنها يعني مسجد جامع و مسجد امام حسن داراي قدمت بيشتري مي باشند. در جنوب غربي مسجد دو كتيبه وجود دارد كه بر روي يكي از آنها ماده تاريخ 719 ه.ق. حك شده است. بناي فعلي مسجد جامع با قدمتي بيش از 150 سال در مركز روستا و در كنار چنار كهنسالي كه داراي قدمتي بيش از صد سال است قرار دارد.
مسجد داراي پلاني مستطيل شكل و در جهت جنوب غربي – شمال شرقي است كه داراي دوورودي يكي در سمت غرب ويژه آقايان و ديگري در گوشه شمال كه كوچكتر مي باشد و ويژه بانوان مي باشد. مسجد به صورت دو اشكوب كه از اشكوب فوقاني كه ارتفاع زيادي هم دارد فضايي خنك و دلپذير در تابستانها به وجود مي آيد در طبقه تحتاني ده حجره كه در بالاي هر حجره يك حجره ديگر هم رديف حجره پائين قرار دارد كه در مراسم و اعياد مذهبي خانمها در حجرات بالايي تجمع مي كنند. سقف مسجد مسطح از جنس چوب بوده و از سطح داخلي به خارج شامل پنج تنه درخت است كه تيز حمال وسط قطور وچهار تيرحمال با قطر كمتري در طرفين آن وجود دارند.
در دو ضلع شمالي شرقي و غربي ارسيهاي چوبي وجود داشته كه بجز يكي بقيه را حذف و بجاي آنها پنجره هاي آلومينيومي كار گذاشته اند. در جنوب غربي مسجد نيز دو كتيبه وجود دارد كه كتيبه پائين صحرايي بي شكل مي باشد داخل مسجد داراي تزئينات زيبايي از نقوش گياهي به رنگ سفيد و قرمز به صورت گچ كاري بر روي اندودهاي سفيد داخلي است.مصالح استفاده شده در اين بنا شامل : چوب ، سنگ، خشت، و گل مي باشد.
مسجد امام حسن بيجگان
بناي مسجد امام حسن واقع در روستاي بيجگان از توابع دهستان جاسب شهرستان دليجان باشد. اين بنا در داخل روستا و در 200 متري شمال شرق مسجد جامع در سه راه چمران روستاي فوق قرار دارد. در داخل محراب مسجد كتيبه اي سنگي وجود دارد كه تاريخ بناي مسجد امام شعبان سال 962 ه.ق. نشان مي دهد. بدين شكل متعلق بنا به دوره صفويه محرز مي گردد با اين حال در دوره هاي بعدي ديوارها وبويژه سقف بنا مرمت وبازسازي شده و در دوره معاصر نيز قسمت كفش كن و آبدارخانه مسجد را با مصالح امروزي بازسازي كرده اند.

اين مسجد يكي از مساجد قديمي روستا بيجگان بوده كه همانند مسجد جامع داراي پلاني مستطيل شكل ولي كوچكتر مي باشد كه در جهت شرقي- غربي بنا شده است. دو رديف ستون سه تايي به اضافه دوستون باريك ديگر سقف نيز پوش اين مسجد را نگه داشته اند ستونها با سهم همخواني نداشته وبه صورت باريك و قطور مي باشند.
در سمت شرق، مسجد داراي ايواني بوده كه زير آن اتاقي كوچك جهت نمازگزاردن كهنسالان كه توانايي بالا رفتن از پله هاي مسجد را گذارند وجود دارد. در دوره معاصر ايوان مذكور را تخريب وآنرا به مسجد افزوده اند.
مسجد داراي دو ورودي بوده كه ورودي جنوب غربي كه چند پله نيز دارد ويژه مردان و ورودي كوچك شمالي ويژه زنان مي باشد و بخش غربي مسجد به صورت دو طبقه بوده كه طبقه بالا كوچك و ورودي آن از شمال غرب مسجد مي باشد.
مسجد ساده و بدون آرايه هاي معماري است كه گچ اندود شده است.در ديوار جنوب غربي و در داخل محراب ساده مسجد كتيبه اي سنگي وجود دارد كه بر روي آن با خط ثلث اسماء الهي و امامان و مدحي از حضرت علي ( ع ) همراه با نام شاه طهماسب صفوي و معمار بنا وتاريخ 962 ه.ق. آمده است. مصالح به كار رفته در اين بنا شامل خشت، گل، چوب و گچ مي باشد.
مسجد جامع راوه
مسجد جامع راوه واقع است در روستاي دودهك از توابع دهستان دودهك كه در س17 كيلومتري شهرستان دليجان قرار دارد. مسجد جامع راوه در مركز روستا واقع شده و از بناهاي عام المنفعه ساخته شده در دروه قاجاريه مي باشد. اين مسجد در جهت شمال – جنوبي ساخته شده و داراي حياطي با حوضه كوچك جهت وضو گرفتن در مركز آن مي باشد. مسجد از نوع شبستان و داراي دو فرش انداز در جهت شرقي – غربي است. ورودي اصلي بنا در سمت جنوب از داخل ايواني كوچك ميسر مي گردد. سقف اين ايوان ازدو گنبد كوچك تشكيل شده كه بر ستوني چهار گوش استوار شده اند.

در سالهاي اخير در گوشه جنوب شرقي مسجد اتاقي جهت آبدار خانه نباشد كه تقربيا" شبيه بافت اصلي بناست. ستونهاي مسجد چهارگوش و به ارتفاع 145 سانتيمتر تا زير طاق بنا شده گنبدهاي شش گانه بناي فوق را نگه مي دارند.
ارتفاع گنبد تا كف مسجد 10/4 متر و محراب آن ساده و به صورت طاقنمايي عميق مي باشد مسجد داراي تزئينات خاصي نبوده و فقط در ديوارهاي آن طاقچه هاي كوچك و طاقنماهايي تعبيه شده است. روي بدنه گچي مسجد را با رنگ سبزي پوشانده اند. مصالح استفاده شده دربنا گل و گچ مي باشد.

 

آرامگاه ها ،امامزاده ها و زيارتگاه ها درشهرستان دليجان

امامزاده سليمان راونج
امامزاده سليمان راونج در ابتداي روستاي راونج از توابع دهستان دودهك و در 36 كيلومتري شمال شهرستان دليجان قرار دارد. اين امامزاده كه از بناهاي دوره قاجاريه مي باشد در شمال قبرستان عمومي روستا مي باشد. بناي فوق داراي يك اتاق و صحن اصلي و ايواني به صورت مستطيلي در جهت شرقي – غربي است.
صحن اصلي امامزاده بشكل مربع با سقف گنبدي است كه در وسط آن قبري بدون سنگ قبر قرار دارد. ورودي اصلي بنا از قسمت جنوبي و از طريق يك ايوان بوده و براي ورود به سطح ايوان چهار پله سنگي وجود دارد. ايوان داراي دو جرز سنگي چهار گوش است كه در وسط جرزها يك ستون با روكش گچي وجود دارد اين ستونها بر پايه اي مكعبي شكل قرار گرفته و داراي سر ستون گرفتي دوره قاجار مي باشد ستون و دو جرز سنگي تير چوبي حمال و 11 تير فرعي روي تير را نگهداري مي كنند ايوان از الحاقات دوره جديد مي باشد. بالاي ورودي به صحن يك شيير بر جسته از گچ نقش شده است صحن اصلي از خشت و گل ساخته شده و پوشش آن را با گچ سفيد كاري كرده اند.
در شرق صحن اصلي امامزاده اتاقي مستطيل شكل از سنگ و گل ساخته شده كه داراي سقف چوبي مسطحي مي باشد اين اتاق دو ورودي از شرق و غرب دارد . ورودي غربي آن از داخل صحن و ورويد شرقي آن توسط درب چوبي قديمي بزرگي كه تمام ضلع شرقي اتاق را در بر گرفته پوشانده شده است. اين درب چوبي دو لنگه داراي تزئينات مشبكي مي باشد.
امامزاده ابوالفضل مهدي آباد
بناي امامزاده ابوالفضل در يك كيلومتري غرب روستاي مهدي آباد از توابع دهستان جوشق و در 35 كيلومتري شرق شهرستان دليجان واقع شده است. بناي اين امامزاده در جبهه غربي قبرستان عمومي روستا قرار دارد با توجه به تاريخ كتيبه قسمت شرقي ضريح چوبي امامزاده كه متعلق به سنه 1075 ه.ق. و دو سنگ نوشته ديوار آستانه ورودي به صحن با تاريخ 1098 ه.ق. تعلق اين بنا به دوره صفويه محرز مي باشد.
بنا فوق به شكل مستطيل و در جهت شمالي جنوبي است در بخش شمال غربي بشكل نيم دايره و در شمال شرقي ديواري به عنوان پشتيباني و به منظور جلوگيري از ريزش ديوارهاي آن ساخته شده است. صحن اصلي بنا به صورت هشت ضلعي و ورودي آن از قسمت شرقي و از طريق ايواني ميسر مي گردد.
سقف ايوان با دو طاق جناقي كه با گچ سفيد كاري شده پوشانده و با گل و بوته نقاشي شده است ورودي اين بنا داراي درب چوبي زيبايي است كه پس از گذر از آن صحن اصلي امامزاده با سقفي گنبدي شكل قرار دارد. نماي بيروني آن داراي يك ساقه و گنبدي مخروطي شكل مي باشد كه در داخل دور ساقه گنبد سيزده طاقنماي كوچك و چهار نورگير بين آنها وجود دارد كه با گچ سفيد شده است در هر ضلع صحن طاقنمايي به ارتفاع 4 متر و عرض 60/1 متر بنا شده است. در ضلع جنوبي صحن ورودي فضاي جنوبي صحن قرار داشته كه بعد از تخريب شدن بناي جنوبي آن را مسدود كرده اند در ضلع شمالي ورودي به اتاق آرامگاهي و در قسمت غربي نيز ورودي به اتاقي مستطيل شكل و كوچك قرار دارد. در اين اتاق سه سنگ قبر وجود دارد كف صحن اصلي با كشايهاي مربع شكل كه لعابي فيروزه اي دارند مفروش شده است.
در وسط صحن صندوقي چوبي روي قبر قرار گرفته كه بلندي آن يك متر بوده ضريح چوبي مشبكي به بلندي 5/1 متر بر روي آن قرار گرفته است. اين ضريح داراي كتيبه هايي نيم برجسته به فارسي و عربي مي باشد كه بر قسمتي از آن ماده تاريخ 1075 ه.ق. و نام واقف ضريح مشهود مي باشد.
در بخش شرقي صحن اصلي شبستان شمالي – جنوبي با آجر ساخته شده كه قسمتهايي از آن دوباره سازي شده و داراي سه درب آهني است. داخل شبستان داراي طاقنماهايي به صورت دو طبقه بوده و داراي سه گنبد مركزي و گنبدهاي كوچكي دراطراف مي باشد.
عمده تزئينات بنا شامل تزئينات سردر ورودي آن مي باشد كه با نقاشي روي گچ كار شده و شامل نقاشي انواع حيوانات همچون روباه طاووس شير و انواع پرندگان با رنگهاي قرمز، زرد، قهوه اي و سفيد مي باشد در دو سمت درب ورودي دو سنگ نوشته به صورت عمودي بر ديوار نصب شده كه سمتي چپي سنگ قبر و سمت راستي آن داراي كتيبه اي به خط نسخ با مضمون نام واقف سنگ نوشته و تاريخ وقف ( 1098 ه.ق. ) مي باشد
مصالح به كار رفته دراين بنا شامل سنگ ، گل ، گچ ، خشت و آجر مي باشد. بناي فوق بتاريخ 10/10/1381 به شماره 6967 در فهرست آثار ملي ايران به ثبت رسيده است.

 

كاروانسراها ،دروازها و بازارها درشهرستان دليجان

كاروانسراي دودهك
كاروانسراي دودهك در روستايي به همين نام و در هفده كيلومتري شهرستان دليجان بين قم و اصفهان واقع شده است. كاروانسراي فوق در 300 متري جنوب غربي روستا قرار دارد. كاروانسراي مذكور فاقد كتيبه و از تاريخ دقيق ساخت بنا اطلاع درستي در دست نيست . اما با توجه به دروازه بلند وبزرگ و سر در مرتفع وهمچنين ضخامت ديوارها و چهار گوشواره زير گنبد نماز خانه مي توان تاريخ بناي فوق را به دوره ايلخاني نسبت داد هر چند ته آنرا به دوره صفويه نيز نسبت مي دهند. اين كاروانسرا در دوره قاجاريه نيز داراي رونق بوده است.
بناي فوق از كاروانسراهاي چهار ايواني با يك حياط مركزي است كه داراي پلاني تقريبا" مربع شكل مي باشد ورودي كاروانسراي از سمت شمال بنا مي باشد نماي دو سوي ورودي پيش آمده كاروانسرا به طاقنماهايي تقسيم شده ودر اصلي در دوطرف ايوان ورويد داراي دو طاقنماست ديوارهاي ورودي ايوان مانند نيز از طاقنماهاي مستطيل و قوسهاي جناقي تركيب شده است. در دو طرف ورودي بنا سكويي نيز براي استراحت مسافران تعبيه شده است. در قسمت غربي راهروي ورودي اتاقي مربع شكل مي باشد كه در ضلع جنوبي آن يك محراب ساده وجود داشته كه سقف آن با استفاده از چهار گوشواره به صورت گنبد ساخته شده است.
در هر ضلع حياط يك ايوان موجود بوده كه اطراف دو ايوان شرقي و غربي داراي حجره هاي متعددي است هر يك از حجره هاي با اختلاف سطح نسبت به كف حياط بنا شده اند و در درون آنها تنوري جهت طبخ و گرمايش تعبيه شده است. قسمتهاي اصطبل و انبار از دو ضلع شمال و جنوب در نظر گرفته شده است. آب انبار مجموعه در زير زميت ايوان شرقي مي باشد بناهاي اطراف حياط همانند نبوده و داراي طرحهاي متفاوتند در هرگوشه بيروني و وسط ديوارها بنا داراي يك برج مدور ( چهار برج ) و پشت بامها نيز داراي ديوار جان پناه مي باشند.
سازه اصلي اين بناسنگ و آجر و آهك و گچ بوده و در پي از قلوه سنگهاي رودخانه اي استفاده شده و بر روي پي ها ديوارهاي آجري بنا شده است. تنها تزئينات بناآجر خفته راسته مي باشد. كاروانسراي دودهك از يكسو بر سر راه و شمال به جنوب بين مراكزي همچون ساوه ، قم و سلقچگان به اصفهان وار سويي ديگر مناطق غرب ( خورهه ) به شرق ( كاشان ) واقع است.
كاروانسراي شاه عباسي كهك
كاروانسراي شاه عباسي كهك واقع در 200 متري شمال غرب روستاي كهك و در صد متري مقبره آقاخان محلاتي قرار دارد. همانطور كه از نام اين كاروانسرا بيد است اين كاروانسرا از بناهاي باز مانده از دوره صفويه مي باشد. اين كاروانسراي همچون كاروانسراي ديگر روستاي مذكور به شيوه چهار ايواني با يك حياط مركزي و با پلاني تقريبا" مربع شكل بنا شده است.
ورودي اصلي كاروانسراي از جبهه جنوبي بوده و داراي سر در بزرگي است كه نسبت به ديوار جنوبي كاروانسرا 5/1 متر پيش آمده است. در دو طرف ورودي طاقنماي تقريبا" مربع مانندي با طاق جناقي و خيز كم و كف سنگي تخت كه نسبت به زمين 20/1 متر ازتفاع دارد و وجود دارد. هر طرف ورودي داراي پخي ايست كه بر بالاي آن طاقنمايي قرار دارد . بر سر در ورودي جاي كتيبه اي است كه احتمالا" به سرقت رفته است.
ورودي بنا به شكل هشتي بود و در هر طرف آن پلكاني براي دسترسي به پشت بام تعبيه شده است. در اطراف ايوانهاي چهار گانه، حجره ها، اتاقهاي مسكوني ، اصطبلها و ساير بناها بت سقف گنبدي و طاق و تويزه ساخته شده اند.
در هر چهار گوشه كاروانسرا برجي مدور وسنگي وجود دارد كه برجهاي شمال غربي و جنوب غربي تخريب شده اند پشت بامها داراي جان پناه بوده كه به مرور زمان بر اثر عوامل جوي از ارتفاع آن كاسته شده است. مصالح به كار رفته در بنا بيشتر آجر، سنگ، و گچ و ساروج مي باشد. كاروانسراي شاه عباسي كهك بر سر راه قديمي قرار گرفته كه از يك طرف به اراك، از يك سمت به محلات و از طرف ديگر به دليجان ختم مي شده است.

 

بندها وپلهاي تاريخي درشهرستان دليجان

سد خاوه
بناي عام المنفعه فوق در يك كيلومتري شمال غرب روستاي خاوه و در دهستان جوشق شهرستان دليجاني واقع شده است. اصل بنا در دوره صفويه بنا شده و در دوره قاجاريه تعميرات و الحاقاتي بر آن صورت گرفته است. سد خاوه كه به سد ارجن آبادنيز معروف است در دره اي در شمال غربي روستا و بين كوه ساخته شده كه دسترسي به آن از طريق جاده خاكي كناره كوه امكان پذير مي باشد.

تاج سد در جهت شرقي – غربي بوده و طول آن 53 متر و عرض آن بين 12 تا 14 متر مي باشد . ارتفاع داخل سد از سطح تا كف دهانه خروجي آب 5/9 متر و ارتفاع بيروني آن 18 متر است در وسط طول تاج چاهي و راه پله اي بشكل نيم دايره به طرف پائين وجود دارد كه دهانه چاه به قطر 90 سانتيمتر بوده و داراي دور چين سنگي ايست كه تا كف سده عمق دارد در كنار چاه راه پله اي مارپيچ وجود دارد كه پله آن بطور كامل تخريب گرديده ولي سقف قوسي شكل آن تقريبا" سالم باقي مانده است سقف قوسي شكل آن با آجر و ديوارهاي دو طرف پله از قلوه سنگ و گچ ساخته شده اند را پله در پائين بداخل چاه منتهي مي گردد قسمتي كه دريچه آب در آن قرار گرفته است اين دريچه در مواقع لازم براي آبياري مزارع وباغات روستا و يا موقع پر شدن آن باز مي شده است. سطح داخلي سد بر اثر سيلابها با گل و لاي پر شده است.

 

حمام ها و آب انبارها درشهرستان دليجان

آب انبار مهدي آباد
آب انبار مذكور در روستايي بنام مهدي آباد از دهستان جوشق شهرستان دليجان واقع شده است. بناي فوق از ساخته هاي دوره قاجاريان مي باشد. اين بنا در مركز روستاي مهدي آباد و در كنار مسجد جامع روستا واقع شده است.

بخشهاي مختلف اين آب انبار مشتمل است بر منبع ذخيره آب ، راه پله، پاشير و سر در آب انبار اين آب انبار در جهت شمال شرقي ، جنوب غربي شاخته شده و منبع ذخيره آب آن به صورت مكعب مستطيل و به ارتفاع داخلي 6 متر بنا گرديده است. منبع ذخيره آب داراي سقفي گنبدي است كه داراي دو بادگير كوتاه بوده كه هر دو را بسته اند. راه پله اي كه به پاشير منتهي مي گردد از سنگ ساخته شده و 14 پله دراد سقف پله هاي هلالي و با آجر كار شده است. سقف پاشير نيز با همان آجرهايي كه رد سقف راه پله كار شده بنا گرديده و داراي كار بنديهاي اجري نيز مي باشد سقف امروزه بنا را كاهگل وبدنه ديوارها را با سيمان پوشانده اند در دوره معارصر تمامي ديوارهاي بيروني آب انبار را سيمان كرده اند.
سر در ورودي بنا ساده وبدون هيچگونه ارايه هاي معماري است و در هر دو طرف آن سكوهايي جهت استراحت بنا شده است. مصالح به كار رفته در بنا فوق آجر، ساروج، گچ، آهك و سنگ مي باشد . از اين آب انبار در حال حاضر نيز استفاده مي گردد.

 

قلعه ها ،برجها و آتشكده ها درشهرستان دليجان

قلعه تخت كوه
قلعه تخت كوه بر بالاي صخره اي آهكي در دامنه كوهي به همين نام و در شمال غرب روستاي رباط ترك 6 كيلوكتر يجاده هواصلاتي اصفهان – تهران و اقع شده است. اين بنا از ساخته هاي دوره اسلامي مي باشد قلعه تخت كوه داراي پلاني مستطيل شكل و در جهت جنوب غربي – شمال غربي بنا شده است.
. قلعه با سنگهاي نامنظم آهكي همان كوه و با ملات ساخته شده است. ارتفاع باقيمانده ديوارها بين 1 تا 5 متر و ضخامت ديوارها 1 تا 5/1 متر مي باشد ديوار جنوب غربي و غربي تقريبا" سالم مانده وديوارهاي شمال شرق و شرق قلعه تخريب شده اند.
قلعه داراي چهار برج توخالي بوده كه بجز برج جنوب غربي بقيه تقريبا" سالم مانده اند بالاي برجها با چينه ساخته شده كه در حال حاضر بين نيم تا يك متر از چينه باقي مانده است در داخل قلعه آثاري از ديوارهاي بناهاي داخلي به چشم مي خورد كه محدوده سه اتاق در جنوب غربي قلعه مشاهده مي گردد. همچنين در قسمت جنوب غربي قلعه خارج از بنا آثاري از ديواري به طول س70/5 متر و ضخامت 1 متر و ارتفاع 20 سانتي متر باقي مانده كه ساخت و سازهايي در خارج از قلعه است . در قسمت شمال و غربي صخره سنگي زير قلعه كنده شده كه در حال حاضر گله داران از آن به عنوان پناهگاه گوسفندان استفاده مي كنند.
قلعه ريزه سينقان
قلعه ريزه سينقان در 2 كيلوكتر شمال روستاي سينقان از توابع دهستان هستيجان شهرستان دليجان واقع شده است بناي قلعه زيره بر بالاي قرار داشته كه تمامي منطقه هستيجان، از بالاي آ ن قابل مشاهده است. بناي فوق از ساخته هاي دوره تاريخي پارت و ساماني در منطقه مي باشد.

قلعه بناي مستطيل شكل بوده و جهت شرقي- غربي ساخته شده و ورودي آن از جانب شرقي كوه كه داراي شيبي ملايم است كه از طريق ايواني خشتي كه بنظر مي رسد سقفي هلالي داشته امكان پذيربوده است سطح بالاي كوه را با چيدن لاشه سنگهاي ستخت به صورت يك سكو در آورده و سپس قلعه را بر روي آن ساخته اند.
در ساخت خشتهاي به كار رفته در ايوان از كاه بهره گرفته اند ارتفاع باقي مانده ديوارهاي ايوان بين 3 تا 4 متر مي باشد در ديوار خشتي ايوان روزنه هايي نيز وجود دارد. سقف بنا به سمت داخل تخريب شده و محوطه قلعه را پر كرده است در ديوار جنوبي 4 روزنه جهت ديده باني و تيره اندازي به فاصله هاي 2 تا 20/2 متري از هم قرار دارند به گوشه شمال غربي برجي نيم دايره متصل بوده و ساير برجهاي قلعه تخريب شده اند.
ديوار بناي اصلي قلعه تا ارتفاع 5/3 – 3 متري از سنگ لاشه ها و گل بوده و بعد از آن ازخشت استفاده شده است. نزديكترين منبع آب به قلعه قنات، ريزه در غرب آن مي باشد.
قلعه مرد
بناي قلعه مرد واقع است در 14 كيلومتري شمال غربي شهر دليجان اين بنا بر بالاي كوهي در نزديكي كوه موسوم به آقا شاه بلبل در غرب درياچه پانزده خرداد قرار دارد.
به واسطه سفالهاي يافت شده در سطح قلعه قلعه به دوره تاريخي ( پارت – ساساني )محرز گرديده و همچنين نشان دهنده باز استفاده از آن در قرن هفتم هجري مي باشد.
اين قلعه از سه طرف شمال، غرب و جنوب به پرتگاه منتهي و دسترسي به آن از دره شمالي و از سمت غربي قلعه ميسر شده كه عبور از آن به سختي انجام مي گيرد.
در سمت شرق در دل صخره اي كانالي به قطر 3 تا 4 متر و طول برابر با پهناي كوه كند اند و وسط كانال را به صورت پشته در آورده اند تا مسيري براي دسترسي به قلعه ايجاد شود. امروزه نيز براي دسترسي به قلعه از اين كانال بايد عبور نمود.
در سمت شرق همين كانال اتاقي در دل صخره كنده شده كه داراي روزن هايي كوچك و بزرگ بوده و جهت ديده باني طراحي شده است.
در بخش جنوبي قلعه و نزديك پرتگاه ديوارها و بقاياي بناهايي از سنگ و ساروج به ضخامت 90 تا 120 سانتيمتر به ارتفاع 70 تا 160 سانتيمتر وجود دارد. در مركز قلعه گودالهايي بشكل مربع مستطيل و گرد تا عمق 10/3 متري ديده مي شودكه جهت ذخيره آب و يا ذخيره آذوقه در صخره كنده شده اند.
قلعه شش برجي رانج
قلعه شش برجي راونج در جنوب شرقي روستاي راونج از توابع دهستان دودهك شهرستان دليجان واقع شده است. اين بنا روي تپه اي بين دو دره پر از دارو درخت قرار دارد.
اين قلعه كه از بناهاي قاجاريه مي باشد به خاطر دارا بودن شش برج به قلعه شش برجي معروف مي باشد. قلعه داراي پلاني مستطيلي و در جهت شرقي – غربي بنا شده است. ديوار شرقي و برج جنوب شرقي به طور كامل تخريب شده و در آن قسمت مدرسه ابتدايي روستا و در جنوب قلعه دستشويي مدرسه ساخته شده است.
برجها به صورت نيم دايره اي شكل بوده و ارتفاع باقي مانده آنها بين 6 تا7 متر مي باشد برجها در وسط ديوار طولي قرار گرفته از بيرون به صورت نيم دايره و در داخل مواز ديوار قلعه ( چهار گوش) مي باشند. از اضلاع داخلي برجها يك ورودي به داخل برج وجود دارد. همه برجها در داخل داراي طاقنما و طاقچه هستند.
ارتفاع باقي مانده از ديوارهاي اين قلعه 3 تا 5/5 متر مي باشد. از بناهاي داخل قلعه هيچ اثري باقي نمانده است. برجها تا ارتفاع يك تا يك و نيم متر از لاشه سنگ و ملات گل و بالاي آن از خشت و گل ساخته شده اند. ديوارهاي قلعه نيز همانند برجها تا 5/1 متري از لاشه سنگ و گل و بالاي آن از چينه و گل ساخته شده اند. تنها تزئينات اين بنا شامل تزئيناتي بشكل مثلثي، لوزي و زيگزاگي بر روي برجهاست كه به صورت سورخهاي كوچك كنار هم كار شده اند.
قلعه قوقا
قلعه فوقا در يك كيلومتري شرق روستاي درب جوقا ( قوقا) از روستاهاي دهستان هستيجان در جنوب شرقي شهرستان دليجان و در بالاي كوهي بلند قراردارد. با توجه به برررسيهاي باستانشناسي محل و سفالهاي يافت شده در آن بنا مربوط به دوره تاريخي ( پارت و ساساني ) و نشان دهند باز استفاده از آن در دوره اسلامي بويژه در دوره صفويه مي باشد. قلعه قوقا داراي پلاني مربع شكل به ابعاد 20*20 متر بر روي صخره سنگي كوه بنا شده كه بخش شمالي و شمال غرب و شرقي آن به پرتگاه و بخش غربي به كوه منتهي و در شرق نيز با يك شيب تند به طرف پايين كوه مي رود .ديوار شمالي و غربي قلعه به طور كامل تخريب شده و همانند ساير قلعه هاي اين منطقه داراي چهار برج بوده كه در حال حاضر برج جنوب غربي آن تقريبا" سالم و بقيه از بين رفته اند.

در ديوار جنوبي چهار تيركش عمودي وجود دارد. ضخامت ديوارها بين 90 تا 100 سانتي متر بوده و بر اساس وضعيت طبيعي كوه بنا شده اند ديوارها در بعضي قسمتها داراي انحنا مي باشد.
بخش داخلي قلعه نيز همانند ساير قسمتها از شيب كوه پيروي مي كند. در قسمت جنوبي داخل قلعه آثاري از ديوارهاي سنگي چهار اتاق قابل مشاهده مي باشد. نزديكترين منبع آبي به قلعه قنات يغما مي باشد. كه تقريبا" در دو كيلومتري شمال شرقي قلعه واقع است. ديوارهاي قلعه از مصالح سنگ لاشه و ملات گل سرخ ساخته شده و ارتفاعي بين 3 تا 4 متر از آنها باقي مانده است.
قلعه دز دور
قلعه دز دور در يك كيلومتري جنوب غربي روستاي مزوش از توابع دهستان هستيجان شهرستان دليجان واقع شده است. بناي فوق در دوره تاريخي ساخته شده و در دوره اسلامي از آن دوباره استفاده شده است. قلعه دزدور بر بالاي كوهي بلند در فاصله يك كيلومتري جنوب غربي روستاي مزوش قرار گرفته است. اين قلعه داراي پلاني مربع شكل بوده و داراي چهار برج نيم دايره است كه به كلي تخريب شده اند.

ديوارها و تمامي بناهاي داخل تخريب شده و از ديوارهاي اطراف قلعه يك تا يك و نيم متر باقيمانده است. ديوارها و بناهاي قلعه از سنگ و ملات گل ساخته شده اند.
قلعه نشست آباد دليجان
قلعه نشست آباد در 3 كيلومتري شهر دليجان و در 300 متري شرق جاده آسفالته تهران اصفهان قرار دارد. اين قلعه در داخل دشت و در ميان مزارع و باغات قرار دارد. بنظر مي رسد اين قلعه از بناهاي دوره تاريخي بوده باشد كه در دوره اسلامي نيز از آن استفاده شده است. اين بنا داراي پلاني مربع شكل مي باشد كه هر چهار ديوار آن تقريبا" سالم باقي مانده اند . ارتفاعموجود ديوارها بين 8 تا 10 و ضخامت آنها بين 2 تا 5/2 متر مي رسد . بنظر مي رسد ديوارها داراي ضخامت بيشتري بوده اند ولي به واسطه بارندگيهاي مكرر از ضخامت آنها كاستهشده است ضخامت ديوارها به حدي بوده كه بنا به گفته كهنسالان ده دو گاو با هم از روي آن عبور مي كرده است.

قلعه داراي دو ورودي بوده كه يكي در بخش شمالي كه در دوره هاي بعدي با خشت مسدود شده و ديگري در بخش غربي مي باشد در كنار اين ورودي اتاقي براي نگهباني ديده باني و كنترل ورود و خروج افراد به داخل قلعه وجود دارد. اين بنا در هر چهار گوشه داراي برجي نيم دايره اي شكل بوده است . در ديوار جنوبي علاوه بر برج نيم دايره اي برجي مستطيل شكل نيز در بين دو برج كناري وجود دارد.
در داخل قلعه ساختمانهاي مسكوني بسياري وجود داشته كه همگي از خشت و گل ساخته شده و داراي سقوف گنبدي و طاقي شكل بوده اند در داخل اين اتاقها طاقنما و طاقچه هايي نيز وجود داشته است. بناهاي داخل قلعه تقريبا" به طور كامل تخريب شده اند اطراف قلعه بخصوص در بخش شرقي و جنوبي آن آثاري از يك خندق وجود دارد. مصالح به كار رفته در بناي ديوارهاي قلعه از خشت و چينه مي باشد.

مكان هاي ديدني و تاريخي
باغ هاي سرسبز و پررونق انار، قزقلعه ساوه، مسجدانقلاب، مسجدجامع ساوه، كاروان‌سراي باغ شيخ، امام‌زاده سيداسحاق ساوه برخي از مهم‌ترين ديدني‌هاي شهرستان ساوه را تشكيل مي‌دهند.

كشاورزي و دام داري
اساس اقتصاد شهرستان ساوه بر پايه كشاورزي و دام‌داري استوار است. سيستم كشاورزي منطقه در سال هاي اخير از حالت سنتي به صورت نيمه مكانيزه در آمده به طوري كه حدود 80 درصد درآمد مردم از راه كشاورزي و 20 درصد از راه صنعت تامين مي‌شود. منابع آب جهت آبياري زمين هاي زراعي و باغ‌ةاي ميوه از رودخانه قره چاي و چاه هاي ژرف و كاريزها تامين شده و از عمده‌ترين فرآورده ها اين منطقه گندم، جو، تره بار، پنبه، علوفه دامي، بنشن، ميوه هاي سر درختي مانند انار، انجير، انگور، زردآلو، گيلاس، بادام و گردو را مي توان نام برد. دام‌داري بر اساس و روش سنتي و پرواري انجام مي شود كه شامل پرورش گاو، گوسفند و طيور است كه نيازهاي داخلي مردم را تامين مي‌كند. صنايع دستي اين شهرستان از قديم شامل قالي‌بافي، جاجيم بافي و گيوه دوزي است. بازرگاني در زمينه محصولات كشاورزي و دامي رواج دارد. عمده ترين صادرات اين شهرستان گندم، ذرت، بنشن، انار و انجير است.
مشخصات جغرافيايي
ساوه يكي از شهرستان هاي استان مركزي از خاور به شهرستان تهران و قم، از شمال به شهرستان كرج، از باختر به بخش هاي خرقان و نوپران از توابع شهرستان ساوه و از جنوب به شهرستان تفرش محدود مي‌شود. مركز شهرستان از نظر جغرافيايي در 50 درجه و 22 دقيقه ي درازاي خاوري و 35 درجه و 1 دقيقه ي پهناي شمالي و ارتفاع 1050 متري از سطح دريا واقع شده است. شهرستان ساوه در منطقه اي دشتي قرار گرفته و كوه هاي پراكنده در اطراف آن واقع شده اند. شهرستان ساوه از آب و هواي معتدل و خشك برخوردار است. رودخانه قره چاي از مهم ترين رودخانه‌هاي اين شهرستان به شمار مي‌آيد. مسيرهاي دسترسي به اين منطقه عبارتند از:
جاده آسفالته ساوه – تهران به درازاي 130 كيلومتر
جاده آسفالته ساوه- همدان به درازاي 170 كيلومتر
جاده آسفالته ساوه – قم به درازاي 70 كيلومتر
وجه تسميه و پيشينه تاريخي
ساوه يكي از شهرها و مناطق باستاني بازمانده از دوران ساساني است كه به معني خرده طلا آمده است. تپه باستاني ساساني آسياباد (سير آباد) در مجاورت شهر، هم چنين تپه ها و محوطه هاي تاريخي هريسان، خرم آباد، آوه نشان گر قدمت اين است. ساوه در روزگار پارتيان با نام «سواكينه»، يكي از منازل مهم ميان راهي و در سده هفتم قبل از ميلاد يكي از دژها و منازل سرزمين ماد به شمار مي رفته است. از وضعيت ساوه در روزگار پيش از اسلام اطلاع دقيق و مستندي در دست نيست، اما از قرن دوم هجري به بعد در مورد اين شهر اطلاعات و روايات مكتوب زيادي موجود مي باشد. ورود حضرت معصومه (ع) به ساوه در راه سفر خراسان و بيماري ايشان در ساوه، نخستين رويدادي است كه در تاريخ اوايل دوران اسلامي اين شهر ذكر شده است. به نظر مي رسد كه گسترش خلافت اسلامي تا مرزهاي چين، حمل و نقل كالا، كاروان هاي زيارتي حجاج و آباداني راه ابريشم، توسعه شهر ساوه را در سده هاي نخستين اسلامي فراهم آورده است.

ناحيه و شهر ساوه در روزگار ديالمه و سلجوقيان پيوسته مقر زمستاني سلاطين ديلمي و سلجوقي و سپاهيان آنان بوده كه معمولا ييلاق را در ناحيه خرقان و همدان مي گذرانده اند. سراي معروف ديلمان و كوشك سلطاني ساوه اقامتگاه شاهان سلجوقي بوده است. رونق و آبادي شهر ساوه در روزگار سلجوقيان به اوج خود رسيد و ساوه به مركز سران قبايل متحد سلجوقي كه لقب اتابك داشتند، تبديل شد. از اين روزگار تا دوره خوارزمشاهيان بسياري از وزراي سلجوقي و خوارزمشاهي ساوجي بوده اند كه هريك در زمان خود در آباداني و ايجاد بناهاي شهري آن كوشيدند. ساوه در جريان حمله خانمان بر انداز مغول در قرن هفتم هجري صدمه و آسيب فراواني ديد. مغولان شهر را ويران كرده و ساكنان آن را از دم تيغ گذراندند. عماد الملك ساروجي وزير با تدبير و دانشمند سلطان محمد و سلطان جلال الدين خوارزمشاهي از جمله افرادي است كه در جريان حمله مغول جان خود را از دست داد. در دروه جانشينان هلاكو (ايلخانان) قسمت عمده اي از خرابي هاي هجوم مغول مجددا بازسازي شد. در اين دوره نيز ساوجيان هم چنان در مقامات و مناصب ديواني دولت ايلخاني به خدمت در آمدند كه از آن جمله مي توان به خواجه سعد الدين ساوجي وزير غازان خان، امير نظام الدين يحيي ساوجي، خواجه ظهير الدين ساوجي، خواجه شمس الدين ساوجي و… اشاره كرد.
ساوه در دوران تيموريان و آق قويونلو از غارت هاي متعدد و رقابت هاي ميان شاهزادگان آق قويونلو صدمه فراواني ديد. ورود تركمانان چادر نشين و استقرار آنان در اطراف ساوه و دستيابي سران آن به حكومت و درگيري و رقابت داخلي آنان، صدمه و آسيب سنگيني به اقتصاد و نيروهاي توليدي شهر وارد ساخت. در دوران صفويه بلوكات ساوه يكي از قلمرو هاي استقرار ايلات وابسته به نهاد حكومت صفويه (قزلباش و شاهسون ها) شد. اينان در حقيقت به مثابه قواي نظامي حكومت در نواحي مجاور پايتخت استقرار يافتند. از جمله ايل بيات كه در دشت هاي ساوه و زرند مستقر شدند و آن جا را به عنوان قلمرو زمستانه خود برگزيد. در دوره صفويه شهر ساوه دوباره آباد شد و كاروان‌سراها، راه ها، رباط هاي ميان راهي، مساجد، بازار سرپوشيده و بناهاي متعددي در آن احداث گرديد. با اين حال خرابي هاي ناشي از هجوم و حمله تيموريان، جنگ ها و كشمش هاي زمان آق قويونلو ها به تمامي بازسازي نشد. در اواخر دوره صفويه به ويژه در زمان حكومت شاه سلطان حسين صفوي، ضعف حكومت مركزي و تاخت و تاز قبايل و ايلات، رويدادهاي ناشي از جنگ هاي ايران و عثماني و فتنه افغان، آسيب هاي جدي و فراواني به رشد و توسعه شهر وارد كرد.در روزگار زنديه با احداث بناي معروف چهار سو، در احياي مجدد بازرگاني ساوه كوشش شد. در فاصله پايان دوران صفويه تا قاجاريه، شهر در تسلط حكام وابسته به گروه هاي ايلي پر نفوذ ناحيه مانند خلج ها قرار گرفت. با پايتخت شدن تهران، اهميت ساوه كاسته شد. در حال حاضر شهر ساوه يكي از شهرهاي آباد استان مركزي است و توسعه صنعتي آن موجبات رشد روز افزوني را فراهم آورده است.

 

مساجد و مدارس مذهبي درشهرستان ساوه

مسجد بازار ساوه
مسجد بازار ساوه در ضلع شمالي تكيه بازار شهرستان واقع شده است. فرم اين بنا شباهت زيادي به بناهاي دوره زنديه دارد ولي مصالح بكار رفته بويژه آجرها كوچترها و جديدتر مي باشد لذا مي توان گفت كه اين بنا تاسيسات داخل گذر مربوط به اواخر صفوي و حدود اوائل دوره زنديه است. در واسط بازار ساوه گذري وجود دارد كه بنام تكيه معروف مي باشد اين گذر را از چند مغازه و ايوان كوچك كه هر كدام با دو درب به داخل مسجد باز مي شود تشكيل گرديده است در ايام عاشور را در اين محل عزاداري مي گردد بهمين مناسبت اين گذر بنام تكيه بازار نيز معروف مي باشد .

دوايوان نامبرده در سمت شمال تكيه قرار گرفته كه هر كدام با دو درب به داخل مسجد راه مي يابند. مسجد مذكور تنها از شبستان چهار گوش ومربع شكل تشكيل شده كه در وسط ضلع شرقي آن شاه نشيني و در وسط صلع جنوبي محرابي ساده ديده مي شود همچنين در بدنه سه ضلع شمالي، جنوبي و شرقي بنا سه پنجره و در گوشه شمال شرقي دربي ديده مي شود كه به داخل اتاقي كه در دوره معاصر جزو مسجد گرديده راه مي يابد.
پوشش اين بنا بر روي چهار ستون و نيمه ستونهاي كنار استوار گرديده به اين ترتيب كه ابتدا بر روي ستونها ونيمه ستونها قوسهائي زده اند سپس بين قوسها را با كار بندي تاتيزي قوسها پر كرده و پا كار گنبد ها را بوجود آورده اند ولي طاقهاي كنار مستقيما" از گوشه قوسها شروع شده اند. بطور كلي سقف اين بنا از يك گنبد بلند در وسط و چهار گنبد كوتاه و كوچك در گوشه ها و چهار طاق فرم ستونها هشت ضلعي و سر ستونها در زير پا كار قوسها بهصورت چهار ضلعي در آمده و بر روي هر ضلع آن يك قوس خورده است. در زير جبهه غربي اين مسجد آب انبار كوچك آن قرار دارد.
اين بنا در اصل و كلا" با آجر و ملات گچ بوجود آمده ولي بعدها تعميراي در آن ايجاد گرديده بويژه در سالهاي معاصر كه بدنه و ستونها را تا زير پا كار قوسها با گچ سفيد نموده و قسمت پائين بنا ستونها تا ارتفاع هشتاد سانتيمتر با موزائيك ازاره بندي كرده اند.
مسجد جامع ساوه
مسجد جامع ساوه بدون شك سند اصلي تاريخ، مذهب و فرهنگ شهر ساوه مي باشد كه در همه حال ديدگان نكته سنج، مورخين جغرافيا نويسان وسياحان را به خود جلب نموده است اين مسجد در خيابان سلمان ساوجي و درجنوب شهر ساوه واقع مي باشد .قديمي ترين بخش اين بنا شبستانها متعلق به دوره بيش از سلجوقي است اما در دوره سلجوقي و ايلخاني تغييرات عمده اي در ريخت معماري اين بنا صورت گرفته است.

طرح اوليه مسجد جامع ساوه مشتمل است بر يك حياط مستطيل شكل كه گرداگرد حياط را شبستانهاي ستوندار گلي و خشتي فرا گرفته ، شبستانهاي مسجد داراي حجره هاي متعددي است كه سقف آن روي ستونهاي بزرگ چهار ضلعي كه ارتفاع آنها به حدود سه متر مي رسد استوار شده اند طاقهاي خشتي روس ستونهاي هلالي شكل بوده وخشتهاي به كار رفته براي ساخت اين طاقها از نظر اندازه غير معمول مي باشند قديمي ترين بخش مسجد همانا شبستانهاي خشتي و گلي آن مي باشند كه متعلق به دروه پيش از سلجوقي مي باشند اما در دوره سلجوقي و ايلخاني تغييرات عمده اي در ريخت معماري اين مسجد صورت گرفته كه عمده آن جايگزيني عنصر خشت به جاي آجر مي باشد همچنين در اين دوره از گچ به ميزان زياد جهت ايجاد تزئينات استفاده شده كه پيدا شدن يك محراب گچي زيبا و ارزشمند در ضلع شمالي مسجد و وجود تعدادي محراب گچي در قسمت جنوبي مسجد خوگواه سليقه و ذوق هنرمندان گچبر مي باشد.
در ضلع غربي مسجد ايوان بلند و بزرگي ديده ميشود كه طول و ارتفاع آن تقريبا" با هم برابر است. در تمام سطح ديوارها و در لابلاي بلند آجرهاي اين ايوان، زينتهاي گچي فراواني به چشم مي خورد كه مشتمل بر كلمه ا.. محمد، علي، گل و برگ و نقوش هندسي مي باشند در ضلع جنوبي مسجد، گنبد خانه بزرگ آن وجود دارد اين گنبد از نوع دو پوش جدا از يكديگر مي باشد كه پوش دوم با كاشيكاريهاي رنگارنگ تزئين يافته است درون گنبد خانه يك محراب گچبري شده وجود دارد كه نقشهاي برگ، و گل و بوته زينت يافته و در حاشيه آن آيات قرآن جمله بخشي از سوره جمعه ديده مي شود بيرون از محوطه مسجد در گوشه شمال شرقي مناره آجري ديده مي شود كه از دوره سلجوقي است اين مناره تا ارتفاع 4 متر و توپر ساخته شده اما از اين ارتفاع به بالا توخالي بوده و داراي يك راه پله پيچدار است كه انتهاي مناره ختم مي شود. ارتفاع اين مناره به 30/15 متر مي رسد.
مسجد اعظم چلسبان
مسجد اعظم چلسبان در روستاي چلسبان از منطقه خرقان واقع شده است. اين روستا در 76 كيلومتري شهر ساوه قرار دارد. بنظر مي رسد بر اساس سبك و سياق معماري مسجد چلسبان اين بنا به احتمال قريب به يقين در دوره صفويه ساخته شده باشد. بناي فوق در ميان بافت كوهپايه اي روستا و در ميان مركزي اين ده بنا شده است.

مسجد چلسبان بر اساس طرحي ساخته شده كه در آن حياط به عنوان واحد معماري مركزي بنا بوده كه واحدهاي معماري تابعه آن در سه طرف شمال ، جنوب و غرب اين حياط مركزي بنا گرديده اند. حرم يعني قسمت اصلي مسجد در طرف غرب حياط ساخته شده و متشكل از يك ايوان وفضاي داخلي مسجد بخش اجتماعات مي باشد اين فضاي داراي سه ورودي از جناحين آن است. طرح حرم ، بر اساس پلاني مستطيل شكل بنا شده و از داخل داراي صفه هايي ساده مي باشد.
ويژگي و شاخصه اصلي اين بنا طرحو نقشه قسمت اصلي مسجد يعني حرم آن مي باشد كه مسطيلي شكل بنا شده و در ضلع غربي حياط ساخته شده است.

 

آرامگاه ها ،امامزاده ها و زيارتگاه ها درشهرستان ساوه

بقعه امامزاده فضل بن سليمان آوه
بقعه امامزاده فضل بن سليمان در جنوب شرقي منطقه باستاني آوه شمالشرقي دهستان آوه و در بخش جعفر آباد واقع شده كه در 35 كيلومتري جنوب شرق شهرستان ساوه قرار دارد با توجه به ملات بندي و نوع قوسها گنبد و مصالح بكار رفته در اين بنا تعلق اين بنا به دروه سلجوقي محرز مي باشد. جبهه خارجي اين بقعه برج مدوري است كه در بالا با لبه هره چين و تراس وار پاكار گنبدي سبدي شكل را در بر مي گيرد.

پا كار اين گنبد همانند بدنه بقعه استوانه متمايل به مخروط مي باشد ولي طرز كار گنبد به صورت دور چين است كه هر چه بالاتر مي رود به داخل جمع و در انتها تقريبا" نوك تيز ميگردد. ورودي فعلي بنا در مست جنوب مي باشد در حاليكه به نظر مي رسد ورودي اصلي در سمت غرب بوده كه بواسطه انباشته شدن خاك در جلو در آن درگاه ورودي اصلي را مسدود نموده اند ايواني كه در سمت جنوب واقع و ورودي فعلي را در بر مي گيرد جديدتر مي باشد كه بنظر مي رسد در اواخر دوره قاجاريه به آن افزوده باشند.
بدنه داخلي بنا بر خلاف خارج كه مدور است داراي هشت ترك مي باشد كه در وسط هر ترك طاقنمايي بلند ديده مي شود فقط جبهه جنوبي يا ورودي داراي طاقنماي دو طبقه مي باشد كه طبقه پايين تر بلندتر و طبقه بالا كوتاهتر است.
قوسها يا اضلاع هشتگانه در بالا به قرنيزي كه از چند رديف آجر چين تشكيل شده ختم مي گردد. سپس پاكار گنبد با جمع شدن به داخل به صورت دورچين گنبدي سبدي شكل را در بر مي گيرد كه در اين راه از تير وچوب نيز استفاده شده است. اطراف اين بنا را به مرور زمان خاك فرا و براي ورود بداخل امامزاده بايد از چند پله پايين رفت مصالح به كار رفته در اين بنا شامل : آجر، تير، چوب، خاك و سنگ مي باشد.
بقعه امامزاده سيد هارون
بناي فوق در 12 كيلومتري بسمت راست جاده شوسه ساوه باقرآباد قم كه بين روستاهاي رضا آباد و طراز ناهيد در بخش حومه شرقي ساوه واقع شده است.

بقعه امامزاده سيد هارون از خوش فرم ترين و جالب ترين بناهاي دوره ايلخاني موجود در شهرستان ساوه مي باشد. فرم اصلي اين بنا به صورت يك برج 12 تركي هر مي شكلي است كه بعدها در اطراف آن تاسيسات ديگري بوجود آورده اند. نماي بيروني اين بنا از سه قسمت بدنه 12 تركي هرمي شكل گنبد هرمي شكل 12 تركي و گنبدي تخم مرغي شكل مي باشد.
ارتفاع كلي اين بنا هفده و نيم متر از سطح زمين و قطر بدنه در سطح زمين ده متر مي باشد كه هر چه گنبد هرمي شكل با قر تيزي كه در حدود 5 سانتيمتر از بدنه اصلي بنا بيرونتر است و با سه رديف آجر و يك رديف كاشي فيروزه اي رنگ كار شده آغاز مي گردد در وسط هر ضلع گنبد محلي فرورفته گنبد تخم مرغي شكل آغاز مي گردد كه در وسط آن يم قبه قنديل و از فلزي ديده مي شود. .ورودي اصلي بنا در ضلع شرقي بوده كه در اواخر دوره قاجار در سال 1329 ه.ق. يك ايوان و چند اتاق جلوي آن بوجود آورده اند.
پس از ورود از تنها مدخل بنا وارد حريم هشت تركي اي مي شويم كه در وسط هر ضلع آن طاقنمايي بر پا گشته كه در بالاي اضلاع هشت گانه هشت طاقنماي كوچك ديگر در هر ضلع جلوه مي نمايد در چهار ضلع اصلي بالا چهار روزن نورگير در وسط طاقنما ديده مي شود كه در داخل به خارج تنگ شده و بيرون آنها داراي پنجره هاي مشبك گچي است.
در ضلع جنوبي بدنه پائين محراب ساده اي قرار گرفته كه در سالهاي اخير با ايجاد دو درگاه در اضلاع شمالي و غربي دو مسجد كوچك نيز بوجود آورده اند همچنين در جبهه شرقي خارج حرم با ايجاد چند اتاق جديد و ديواركشي حياط مربع شكل جديدي نيز ايجاد نموده اند كه داراي دو مدخل در شمال و جنوب مي باشد.
تزئينات اين بنا كلا" جديد و يا در سال 1329 ه.ق. و يا در دوره معاصر بوجود آمده اند تزئينات اين بنا شامل دو رديف كتيبه به خط نسخ كه با رنگ نيلي و بر روي زمينه گچي سفيد كار شده و در بالا و پائين اضلاع فوقاني داخلي حريم مي باشند و همچنين ديوار رنگاره هاي اطراف گنبد و داخل طاقنماها كه شامل ترنجها گلدانها گل و قنديل به رنگهاي قرمز و نيلي بر روي زمينه سفيد مي باشند. بناي فوق كلا" با آجر كارشده است.
بقعه امامزاده يونس هرق
بناي بقعه امامزاده يونس واقع است در يك كيلومتري جنوب غرب آبادي سرق كه يكي از روستاهاي قديمي و باستاني بخش نوبران بوده و در پنجاه كيلومتري جنوب غرب ساوه قرار دارد.
بناي فوق فاقد سندي دال بر زمان بناي آن بوده ولي با توجه به فرم چهار گوش و طاقنماهاي آن شباهت زيادي با آثار اواخر قرن نهم و اوايل قرن دهم دارد. نماي بيروني اين بنا به شكل چهار گوش مربع بوده كه در دو جبهه شمالي و جنوبي آن طاقنماي بزرگي در وسط و دو طاقنماي كوچك كم عمق در كنارين آن دارد. لبه ديواره بنا با آجر هره كاري شده و به عرض تقريبي يك متر مي باشد كه دوباره پا كار گنبد را به شكل چهار گوش در آورده و لبه آن نيز هره بندي و در وسط آن گنبدي خفته قرار گرفته كه روي آن را با آجر فرش و بندكشي نموده اند در نوك آن قنديلي فلزي نيز ديده مي شود ورووي حرم امامزاده در سمت شرق قرار دارد كه در چندين سال پيش ايواني با سنگ در جلوي آن احداث نموده اند داخل حرم نيز به صورت چهار گوش و با پلاني مربع شكل بوده كه در هر جهت آن طاقنمايي بزرگ و دو طاقنماي كوچك نيز در طرفين آن ديده مي شود در ميان طاقنماي جنوبي محرابي ساده مشاهده مي گردد.
بدنه بنا در ارتفاع تقريبا" 5/3 متر و در بالاي طاقنماها با چهار شكنج و چهار فيلگوش هم جمع شده و پاگار گنبد را بوجود آورده اند در دو جبهه شمالي و جنوبي بدنه پاكار دو پنجره نورگير قرار دارد. تمام بدنه داخلي و ايوان جلوي مدخل با گچ سفيد و فاقد تزئينات است. در ميان حرم ضريح چوبي حكاكي شده اي وجود دارد كه فاقد تاريخ بوده ولي نوع نقش و نگار و كنده كاري روي قابها و بدنه آن قابل مقايسه با آثار اوايل دوره قاجار مي باشد در محل امامزاده سنگهاي مرمر زيادي مربوط به قبور قديمي وجود دارد كه بر روي يكي از آنها تاريخ 909 ه.ق. حك شده است. مصالح به كار رفته در اين بنا شامل آجر سنگ و گچ مي باشد .

 

كاروانسراها ،دروازه ها و بازارها درشهرستان ساوه

كاروانسراي تاريخي خشكه رود
كاروانسراي خشكه رود در حدود 55 كيلومتري ساوه و در بخش خرقان واقع شده است. نزديكترين آبادي امروزه بدين كاروانسراي روستاي خشكه رود مي باشد كه در حدود 7 كيلومتري آن واقع شده است.

بناي فوق فاقد سنگ نبشته و يا سندي دال بر زمان ساختش مي باشد. ولي فرم بنا و طرز كار آن به خصوص طاقنماي جناقي اين ساختمان مربوط به دوره صفويه مي باشد. اين كاروانسرا بنايي چهار گوشي است كه تنها دروازه ورودي آن درسمت شرق واقع شده و در جلوي آن يك خان وسيع و بلند وجود دارد در دو پهلوي خان دو سكو و در گوشه شمال غربي و جنوب غربي آن دو نيمه در گاه ديده مي شود. در هر جبهه خارجي جلوي خان 10 حجره وجود دارد كهچهار حجره از انتهاي جبهه شمالي و يك حجره از انتهاي جبهه جنوبي خراب شده است.
پس از گذشتن از درب ورودي بزرگ وارد يك دالان دراز شرقي غربي مي شويم. در دو پهلوي شمالي و جنوبي اين دالان دو سكو و چهار درگاه كه دو بدو قرينه و مقابل هم مي باشند و همچنين دوراه پله جهت صعود به پشت بام وجود دارد.
پس از دالان به حياط كارونسرا داخل مي شويم فرم اين حياط چهار گوش مستطيل شكل است كه طول آن شمالي جنوبي د و عرض آن شرقي غربي است ودر وسط جهات چهار گانه آن چهار قوس وجود دارد كه قوس شرقي آن سر در ورودي حياط و سه قوس ديگر را ايوانهاي بزرگ تشكيل مي دهند در هر طرف ايوانهاي بزرگ و دالان ورودي پنج ايوان كوچك و دالاني جهت ورود به اصطبلها و اطاقي كوچك و بدون ايوان در گوشه ها وجود داردو در عقب كليه ايوانهاي بزرگ و كوچك اتاقهايي جهت استراحت مسافرين تعبيه شده است .
در پشت اتاقهاي كاروانسرا هشت اصطبل وجود دارد كه از داخل حياط پشت مدخل آنها باز مي شود در ديوار خارجي اين طويله ها حجره هايي نيز جهت استراحت ساربانان طراحي شده است. سقف اصطبلها بوسيله طاقها و گنبدهاي خفته پوشيده شده است. در ديوار كليه اتاقها طاقچه و اجاق مشاهده مي گردد. روي پشت بامها و كف ايوانها و اتاقها با آجر و اطراف كاروانسرا در جلوي ايوانها به پهناي دومتر سنگ فرش شده و ديوار اتاقها داراي اندود گچ مي باشد .آب اين كاروانسرا از طريق يك چاه در مركز حياط تامين مي گشته است تزئينات اين بنا شامل نما كاري آجري سينه جنوبي جلوي خان مي باشد كه در سطحي گود كلمات يا علي مدد ديده مي شود. همچنين نيمه طاق روي اين خان بامقرنس كاري گچي و آجري تزئين گرديده است. مصالح به كار رفته در اين بنا شامل آجر ، سنگ و گچ مي باشد.
مجموعه بازار ساوه
مجموعه بازار ساوه در مركز بافت قديمي و مسكوني شهر و در مجاورت با يادمانهاي باستاني و بناهاي تاريخي اي چون ميدان مسجد ميدان انقلاب مسجد قرمز كوچه مسجد قرمز گنبد چهار سوق و بناي امامزاده سلطان سيد يحيي و سيد ابورضا قرار دارد.

بنظر مي رسد بناي بازار به دوره صفويه تعلق داشته و عصر شكوفايي آن نيز مصادف با زماني بوده كه ساوه از مرامز مهم توليد و تجارت بوده است. حد شمالي بازار به خيابان امام خميني و ضلع جنوبي آن به ميدان مسجد ميدان انقلاب ختم مي گردد اين بازار از يك راسته اصلي در جهت شمال – جنوب و دوازده گذر كوچه در اطراف آن تشكيل شده است مسير راسته اصلي بازار به صورت مستقيم نبوده بلكه در قسمت و همچنين در طرف جنوب اندكي به سوي شرق تمايل دارد. ميانگين طول بازار حدود 341 متر بوده و بلندترين ساختمان وابسته به بازار سراي نبي ( نبي زاده ) است كه حدود 11 متر ارتفاع دارد.
در حالت اوليه كف بازار بحالت طبيعي بوده يعني بدون سنگ و يا آجر فرش اما از دوره پهلوي به بعد ازاسفالته موزائيك و در بعضي نقاط از بتون براي پوشش و هموار كردن آن استفاده كرده اند. واحدهاي معماري وابسته به بازار همچون گذر مسيح سراي نبي ( نبي زاده) و گذر مسجد از منظر گاهنگاري به يك دوره مشترك تعلق ندارند به نظر مي رسد حد بازار در قسمت شمال يعني از گذر كاظمين ( كوچه شهر باني) و گذر مسيح تاتقاطع خيابان امام خميني از محدثات دروه پهلوي بوده وراسته اصلي بازار در نقطه ياد شده فاقد سقف است.
مجموعه بازار نور طبيعي خود را از گذرهاي پيرامون و همچنين از روزنه هاي موجود در سقف مي گيرد كه به شيوه تاق و تويزه ونيز گنبد ساخته شده اند.از دربهاي چوبي دو و يا چند لنگه و از حجره ها و دكانهاي بازار تعداد اندكي باقي مانده است. ويژگيهاي ساختاري و تاريخي بازار ساوه از سه منظر قابل توجه و بررسي است.
مركز كسب و كار و بازرگاني محله مسكوني و رخسارها وچهرهاي اجتماعي حضور و برگزاري جلسات مختلف مذهبي بر اين اساس در آن واحدهاي گوناگون معماري با كاربريهاي مختلف نيز شكل گرفته اند . بطوريكه ساختمانهاي بهداشتي مذهبي و آبرساني نظير اب انبار، حمام ، مسجد و تكيه به عنوان عضوهاي مهم تشكيل دهند بافت شهر در زندگي مردم دخيل و نقش اساسي داشته اند.
در سالهاي اخير به واسطه جهش بي سابقه تراز تجاري بازرگاين بازار بسيار عمومي و تريخي ونيز بسياري از خانه هاي قديمي در گذرها به پاساژ انبار و مغازه تبديل شده اند.

 

بندها و پلهاي تاريخي درشهرستان ساوه

بند يا سد شاه عباس ساوه
در 25 كيلومتري ساوه سدي وجود دارد كه در منطقه ساوه به نام بند شاه عباس معروف بوده و جاده ان از طريق راه شوسه يكي از روستاهاي جنوبي ساوه به نام پل آباد ميسر مي گردد.
در جنوب منطقه ساوه رودخانه اي از غرب به شرق جريان دارد كه در محل قره چاي معروف مي باشد. در مسير اين رودخانه و در وسط تنگه اي به نام ماهي يره در گوههاي جنوب ساوه سدي بنام سده شاه عباس بنا نموده اند.
بناي اين بند ازآثار قرن هفتم هجري مي باشد كه بوسيله خواجه شمس الدين صاحب ديوان ساخته شده و در اوائل دوره صفويه و احتمالا" در زمانشاه عباس اول آن ا مرمت نموده اند. در وسط جبهه داخلي ( سمت جنوب) اين سد برج مخروطي شكلي ديده مي شود كه در وسط آن از بالا به پائين سوراخهائي با فواصل معين تعبيه شده كه به منظور اندازه گيري مقدار آب پشت سد و كنترل آن بوده است.
در قسمت فوقاني و روي سده چاهي ديده مي شود كه دور آنرا با آجر ساخته و با يك سري پله هاي مارپيچي به انتهاي چاه راه مي يابد اين محل به منظور كنترل و كم و زياد كردن آب خروجي سد بوده است.
در شمال غربي خارجي اين سد راهي بهمنظور صعود به بالاي سد وجود دارد كه به طور مارپيچ بوجود آمده و لبه پرتگاه آنرا با ديواره اي بشكل جان پناه بالا آورده اند در انتهاي اين راه در بالاي سد اتاقهايي ديده مي شود. بعدها را شيب داري در جنوب شرقي اين سد ايجاد نموده اند كه با تلاقي با راه شمال غربي مسير صعود به بالاي سد مسير ي را براي عبور از روي رودخانه و بالاي سد بوجود آمده كه اهالي چه بصورت پياده و چه سواره از آن مي توانستند عبور كنند. بنياد اين سد با سنگهاي رودخانه و ملات بسيار سختي مانند ساروج بوده كه بعدها صطح فوقاني آن را با آجر مرمت نموده اند.

 

حمام ها و آب انبارها درشهرستان ساوه

حمام كلبعليخان خلج  ويدر
حمام كلبعليخان خلج ويدر است در غرب آبادي ويدر از بخش خرقان كه در 65 كيلوكتري شمال غرب ساوه قرار دارد. اين حمام سنگ نبشته و يا تاريخ دقيق بوده ولي با توجه به گفته اهالي و اعقاب باني بايد آنرا از ساخته هاي دوره زنديه دانست.
ورودي اين حمام در جبهه جنوب شرقي قرار گرفته و با هفت پله به داخل سر بينه درخت كن حمام راه مي يابد به طور كلي حمام فوق سواي ورودي آن از چهار بخش اصلي شكل گرفته است. رخت كن سربيته گرمخانه عمومي گرمخانه خصوصي و خزانه.
سربينه حمام چهار گوش و با پلاني مربع شكل است كه در وسط آن حوضي قرار دارد در دو جبهه شرقي و غربي دو سكو براي رخت كن تعبيه شده كه نسبت به كف حمام نيم متر ارتفاع دارد در هر گوشه سربينه از لبه سكوها چهار ستون شكلي هشت ضلعي و هرمي شكل قرار گرفته كه از ديوارها يك متر فاصله دارند ديوارهاي بدنه سربينه چهار طاق و در چهار جهت اصلي و چهار گنبد كوچك در گوشه ها و يك گنبد بزرگ در وسط اين سربينه را پوشانده است.
در وسط ضلع شمالي در گاهي است كه به راهرويي دراز و شرقي غربي راه مي يابد اين راهرو به توالت حمام ختم مي گردد. گرمخانه عمومي نيز همانند سربينه چهار گوش و با پلاني مربع شكل بوده كه در چهار گوشه آن و به فاصله يك متر از ديوار چهار ستون مخروطي شكل مارپيچي وجود دارد سقف اين قسمت نيز همانند سربينه كار شده است. در گوشه غربي گرمخانه دو راهروي سر پوشيده وجود دارد كه راهروي جنوب غربي وارد نظافتخانه شده و راهروي شمال غربي به داخل گرمخانه خصوصي راه مي يابد. در وسط ديوار شمالي گرمخانه عمومي راه پله ورودي خزانه قرار دارد كه داراي دو پله و يك لبه سنگي است. خزانه به شكل چهار گوش و با پلاني مسطيل شكل بوده كه طول آن شرقي غربي و در چهار جهت آن چهار طاق و در وسط يك گنبد خفته آن را پوشانده است. در جبهه شمال غربي خزانه را پله ورودي از گرمخانه خصوصي تعبيه شده است. گرمخانه خصوصي كوچك و با پلاني هشت ضلعي كار شده كه گنبدي خفته آنرا پوشانده است. آتشخانه اين حمام در جبهه شمال قرار گرفته كه از خارج حمام به اين محل راه مي يابد.
تزئينات عمده اين حمام شامل ستونهاي سنگي منقوش وحجاري شده موجود در سربينه و گرمخانه عمومي مي باشد كه شامل نقوش گلدان ،گل و بوته، پرنده درخت سرو و شيارهاي هلالي است ضمنا" كف و ديواره سكوها ، اطراف حوض سربينه و كف راهروها با سنگهاي صيقل خورده است.

اراك مركز و مهم‌ترين شهرستان استان مركزي است كه از شمال به شهرستان ساوه، از باختر به شهرستان‌هاي همدان و ملاير، از خاور به محلات، از شمال خاوري به شهرستان هاي تفرش، آشتيان و قم و از جنوب به شهرستان هاي خمين و سربند محدود مي‌شود. دشت فراهان در بخش قابل توجهي از تاريخ زنديه مركز سپاهيان و چريك هاي طرفدار زنديه بوده و به همين علت آن‌چه كه بعدها در زمان تاسيس حكومت نوبنياد قاجاري اهميت مي يابد تامين امنيت اين منطقه بوده است لذا در سال 1189 هجري شمسي برحسب تقاضاي سپهدار و موافقت فتح‌علي‌شاه تصميم بر ايجاد يك شهر در محل فعلي شهر اراك گرفته شد و پايه هاي تشكيل شهرستان اراك شكل گرفت. كشاورزي يكي از رشته‌هاي مهم اقتصادي شهرستان اراك است كه به علت داشتن خاك خوب، آب كافي و دشت هاي وسيع از رونق زيادي برخوردار بوده و بسياري از فرآورده هاي آن از قبيل گندم، جو، تره بار، انگور، بادام و سيب جنبه صادرات دارند. شهرستان اراك در دهه هاي گذشته براي جلوگيري از مهاجرت هاي بي رويه به تهران، تبديل به يك قطب صنعتي قوي و جاذب نيروي كار شد، به طوري كه اكنون يكي از مراكز مهم صنعتي كشور محسوب مي‌شود. آتشكده برزو، عمارت و منزل حسن‌پور و كاروان سراي شاه عباسي اراك مهم‌ترين و معروف‌ترين مكان‌هاي ديدني اين منطقه را تشكيل مي‌دهند.
صنايع و معادن
شهرستان اراك در دهه هاي گذشته براي جلوگيري از مهاجرت هاي بي رويه به تهران، تبديل به يك قطب صنعتي قوي و جاذب نيروي كار گرديد، به طوري كه اكنون يكي از مراكز مهم صنعتي كشور محسوب مي گردد. علي رغم اينكه بعضي رشته هاي آن كاملا نوپا مي باشد، بسيار فعال و از بازدهي اقتصادي خوبي برخوردار است. صنايع كارگاهي و كارخانه اي اراك در يك رده بندي كلي شامل انواع صنايع مي‌شود كه كارخانه‌هاي ماشين سازي، كمباين سازي، آلومينيوم سازي، كابل سازي، پتروشيمي و پالايشگاه بيش ترين اهميت را دارند. علاوه بر اين ها كارخانجات مواد غذايي، نساجي و پوشاك سلولزي، شيميايي، كاني غير فلزي و برق، ريخته گري، ماشين سازي، تجهيزات، خودروسازي و نيروي محركه و صنايع سنگين در اين شهرستان فعاليت دارند. به طور كلي نزديك به 700 واحد كارخانه و كارگاه صنعتي در اين شهرستان وجود دارد كه بيش تر كارخانه هاي صنعتي استان را در بر مي گيرند.

از معادن شهرستان اراك مي توان معدن آهن منگنز شمس آباد، سنگ آهك تخت زرد و سنگ لاشه قايناروق را ام برد. علاوه بر اين معادن تعدادي سنگ تراورتن، سنگ مرمر و مرمريت در نقاط مختلف شهرستان وجود دارد. رونق صنايع، معادن، كشاورزي و دام‌داري سبب رونق در امر بازرگاني منطقه شده است. گندم، جو، نباتات علوفه اي، انگور، كشمش، سيب، گردو، دام زنده، انواع فرآورده هاي لبني، پوست، پشم، مرغ، سيمان، انواع ماشين آلات كشاورزي و صنعتي، نفت تصفيه شده، ‌قند، توليدات شيميايي و فلزي، گيوه، قالي، سنگ آهن، و انواع سنگ هاي لاشه آهكي از جمله صادرات اين شهرستان مي باشند.
كشاورزي و دام داري
كشاورزي يكي از رشته‌هاي مهم اقتصادي شهرستان اراك است كه به علت داشتن خاك خوب، آب كافي و دشت هاي وسيع از رونق زيادي برخوردار بوده و بسياري از فرآورده هاي آن از قبيل گندم، جو، تره بار، انگور، بادام و سيب جنبه صادرات دارند. به طور كلي حدود 30 هزار هكتار باغ در اين شهرستان وجود دارد ومهم ترين منابع آب شهرستان چشمه ها، چاه هاي عميق ونيمه عميق، قنات ها و رودخانه ها هستند. دام‌داري و دام‌پروري از جمله فعاليت‌هاي مهم اقتصادي شهرستان اراك محسوب شده و با دو روش سنتي و صنعتي صورت مي گيرد. به طور كلي دام هاي شهرستان اراك مشتمل بر گوسفند، بز و گوساله هستند. هم چنين پرورش‌طيور از جمله مشاغلي است كه در روستاها بسيار رايج بوده و مرغ از جمله اقلام صادراتي اين شهرستان به شمار مي رود.

مشخصات جغرافيايي
اراك از شهرستان هاي استان مركزي است كه از شمال به شهرستان ساوه، از باختر به شهرستان‌هاي همدان و ملاير، از خاور به محلات، از شمال خاوري به شهرستان هاي تفرش، آشتيان و قم و از جنوب به شهرستان هاي خمين و سربند محدود مي‌شود. مركز شهرستان اراك از نظر جغرافيايي بين 49 درجه و 38 دقيقه تا 49 درجه و 46 دقيقه درازاي خاوري و 34 درجه و 4 دقيقه تا 34 درجه و 7 دقيقه ي پهناي شمالي و ارتفاع 1750 متري از سطح دريا واقع است. شهرستان اراك از سه بخش وفس، خنداب و مركزي تشكيل شده است. رودخانه هاي قره‌چاي،قره‌كهريز و رود شهراب از مهم ترين رودهاي اين شهرستان محسوب مي شوند.
مسيرهاي دسترسي به اين منطقه عبارتند از:
راه آسفالته درجه يك اصلي اراك – قم به سمت شمال خاوري به درازاي 130 كيلومتر
راه آسفالته درجه يك اصلي اراك – اصفهان به سمت جنوب خاوري به درازاي 288 كيلومتركه شهرهاي مهمي چون خميني شهر(61 كيلومتري) و گلپايگان (100 كيلومتري) و نجف آباد در مسير آن قرار دارند.
راه آسفالته درجه يك اصلي اراك – خرم آباد به سمت جنوب باختري به درازاي 237 كيلومتر
راه آسفالته فرعي اراك – تفرش به سمت شمال خاوري به درازاي 85 كيلومتر
وجه تسميه و پيشينه تاريخي
بررسي‌هاي تاريخي نشان‌گر آن است كه‌تا پيش‌از پيدايش شهر «سلطان‌آباد»(اراك) در محدوده منطقه جغرافيايي اين شهرستان كه تا سال 1316«ولايت عراق» نام داشت، با وجود 680 آبادي و حدود پانصد هزار نفر جمعيت، شهر با اهميتي پديد نيامده است. كمتر از دو قرن پيش در زمان حكومت فتحعلي شاه قاجار ولايت عراق شاهد نا امني ها و شورش هاي متعدد اهالي فراهان، گلپايگان و چهار لنگ عليه حكومت قاجار بود. قشون حكومتي به فرماندهي يوسف خان گرجي قلعه «زلف آباد» را كه محل تجمع مخالفين دولت بود با خاك يكسان كرده و جمعيت آن را قلع و قمع و پراكنده ساختند و طرح ايجاد شهر جديدي را پي ريزي نمودند. بدين منظور در نقطه خوش منظره و با صفايي كه نسبت به منطقه مركزيت و به اطراف و جوانب تسلط داشت و از امكانات ارتباطي و منابع آب و قنوات بهره مند بود، مكان شهر جديد انتخاب شد.
اين نقطه كه انتهاي محال فراهان بود و سابقا دهي به نام «دسكره» يا «دستجرد» در آن وجود داشت، «سلطان آباد» نام گرفت و كانون مبادلات منطقه شده و جمعيت هشت قلعه موجود در پيرامون به شهر جديد انتقال يافتند. اين شهر ابتدا «قلعه سلطان آباد»، سپس «شهر نو» و بعد از آن شهر «سلطان آباد» نام گرفت و در سال 1316 هـ . ش با عبور راه آهن سراسري از كنار آن، به اراك تغيير نام داد. اراك از آغاز ايجاد تاكنون همواره در معرض دگرگوني بوده و تحولات فراواني يافته است.
اين شهر تا اوايل 1270 هـ . ق نقش نظامي داشت و محل سكونت سپهدار عراق بود. اولين نقطه عطف در تحولات «سلطان آباد» زماني آغاز گشت كه در دوره حكومت ميرزا حسن خان، شهر از حالت نظامي خارج و به تدريج كاركرد تجاري و صنعتي يافت و قالي بافي رونق گرفت و زمينه توسعه صنعتي آن نيز فراهم شد. در زمان فتحعلي شاه، مقارن شروع جنگ جهاني اول و فرو پاشي حكومت قاجاريه، قواي روسيه شهر هاي ساوه، سلطان آباد و مناطق اطراف آن ها را به تصرف در آورند. پس از خاتمه جنگ جهاني اول و تحولات سياسي كشور، سلطان آباد نيز در معرض دگرگوني هاي اين دوره قرار گرفت. اين روند در دهه‌هاي بعدي نيز ادامه يافت، به طوري كه امروزه شهر اراك به يكي از قطب هاي صنعتي ايران تبديل شده است.
مفاخر استان
استان مركزي بلحاظ فرهنگي و مذهبي يكي از مراكز اصلي تربيت و پرورش انديشمندان ، شعرا ، عرفا ، سياستمداران و بزرگان مذهب و شيعه محسوب مي شود . از مشاهير و علما ديني و ادب و فرهنگ اين سرزمين مي توان به امام خميني ( ره ) بنيانگذار جمهوري اسلامي ايران ، پروفسور حسابي ، ميرزا تقي خان امير كبير ، قائم مقام فراهاني ، عباس اقبال آشتياني نويسنده ، ميرزا حسن آشتياني علماي ديني ، سلمان ساوجي اديب و شاعر ، اديب الممالك فراهاني اديب و شاعر ، ميرزا ابوالقاسم قائم مقام از مردان سياست ، فخر الدين عراقي ، آيت الله العظمي اراكي ( ره) ، ملا احمد نراقي ( ره ) ، ملا مهدي نراقي ( ره ) ، آيت الله حاج آقا محسن عراقي ( ره ) ، آيت الله آقا نورالدين حسيني ( ره ) ، مصدق ، فروغ فرخزاد ، پروين اعتصامي ، ابوعبدالله آبي ، محمد رضا آشتياني ، محمد علي اراكي ، ميرزا سيد علي اكبر تفرشي ، مير فيض الله تفرشي ، مير مصطفي حسيني تفرشي ، حويزي ، ابوالقاسم دانش آشتياني ، محمد رضا دروديان ، هادي دليجاني ، شيخ محمد راستين ، كربلايي كاظم ساروقي ، آخوند حاج ملا فتحعلي سلطان ، شيخ علي نخستين ، ملا ابوطالب ، ملا محمد علي محلاتي ، ميرزا فضل الله نصير الاسلامي ، سيد عبد المجيد وفسي ، هاشمي سنجاني ، سعدالملك آبي ، محمود آستانه ، ارفيع آستانه ايي ، آقا علي آشتياني ، ميرزا موسي آشتياني ، احمد قوام ، قوام الدوله ، محيط فراهاني ، ميرزا يوسف مستوفي الممالك ، مشير الدوله ، حسن ملكي ، علي منصور ، وثوق الدوله ، ميرزا حسن خان وزير نظام ( برادر امير كبير ) ، محمد استعلامي ، محمد حسابي ، مصطفي چمران ، ابراهيم دهگان ، مرتضي ذبيحي ، حبيب الله ذوالفنون ، محمد رضا محتاط ، مير اسماعيل ميرفخرايي ، دكتر مؤسس نيسانيان ، محمد قريب ابن ساوجي ، بيدل آشتياني ، هوشنگ ترابي ، بهاء الدين ساوجي ، سلمان ساوجي ، ابوالحسن فراهاني ، ميرزا محمد حسن فراهاني ( وفا ) ، محمد علي مرداني ، ابوالحسن ملك ، سيد علي نجفي زاده ، نظامي گنجوي ، اويس وفي ، عبدالرحمن بين عيسي همداني ، نصيراهمداني ، محمد آستانه ، علي اكبر اميني ، كاظم ايرجي ، اسماعيل تفرشي ، ابوالفضل جليلي ، صابر رهبر ، علي حاتمي ، فرهاد رستم پور ، غلامرضا رمضاني ، ابوالفضل جليلي ، آقا علي اكبرخان فراهاني ، بهزاد فراهاني ، آقا غلامحسين فراهاني ، محمود فرهمند ، واروژ كريم مسيحي ، بهروز مبصري ، رضا موسوي زاده ، حاتم عسگري ، فتحعلي واشقاني فراهاني ، احمد بورقاني فراهاني ، ذبيح بهروز ، ابوتراب حلبي ، محمد خرمشاهي ، محمد باقر صدرا ، سعيد قاضي سعيدي ، محمد كوهپايه اي ، مرتضي هزاوه ايي ، باقر موسوي ، امير طوفان ( صمصام الملك ) امام خميني ره : آيت الله العظمي حاج آقا روح الله مصطفوي موسوي امام خميني ، بنيانگذار جمهوري اسلامي در بيستم جمادي الثاني سال 1320 هـ . ق در شهر خمين قدم به عرصه وجود گذاشتند . مهمترين تأليفات ايشان : شرح دعاء سمر به زبان عربي ، لقاءالله تفسير سوره حمد _ جهاد با نفس _ اربعين _ آداب الصلات _ شرح حديث جنود عقل و جهل _ سر الصلاه يا معراج السالكين _ كتاب الطهاره _ كتاب البيع رساله في التقيه _ رسال لاضرر و

 

طبيعت در شهرستان اراك

رودخانه قره چاي يا زرين رود
اين رودخانه از دو رود تشكيل مي شود و وسعت حوزه آبريز آن حدود 23921 كيلومتر مربع است . شاخه جنوب آن از كوه هاي سربند و راسوند و تالاب وعمارت و سراب هاي استان ، عباس آباد ، كله و نهرميان سرچشمه مي گيرد . اين شاخه ها در محل پل دو آب به هم پيوسته ، رود واحدي را به نام چرّا « شرا » تشكيل مي دهند ، پس از عبور از بخش چرّا با جهت جنوب به شمال با « دبي » قابل ملاحظه اي به شاخه غربي قره چاي مي پيوندد .

شاخه غربي كه از كوه هاي الوند همدان سرچشمه گرفته از بهم پيوستن شش رود كوچك به وجود مي آيد كه در دشت رزن و بهار به نام سيمينه رود ناميده مي شود ، در دشت كبودر آهنگ ، شاخه فرعي « زهتران » و « خميگان » از شمال به جنوب جريان يافته كه اين رودخانه در انتهاي بخش چرّا با رودخانه چرّا يكي شده و به طرف ساوه جريان پيدا مي كند ، در ساوه نيز دو رود كوچك به نام هاي « سامان » و « ياتان » بهم پيوسته به نام رود مزلقان يا مردقان ( مزدقان ) وارد قره چاي شده پس اط گذشتن از دشت ساوه در محل پل دلاك به قمرود پيوسته و به « مسيله » و به كوير نمك مي ريزد ، طول اين رودخانه حدود 540 كيلومتر است .
اين رودخانه بويژه شاخه هاي آن در سربند و كزاز و بخش چرّا بعلت موقعيت طبيعي ويژه ، مناظر بسيارزيبايي پديد آورده كه از جهت جاذبه هاي تور سيم و بهره برداري جهانگردي و ايرن گردي ، واجد اهميت خاص است ، تراكم اين مناظر دلنشين بويژه در منطقه سربند و كزاز كه سرچشمه ها و سرشاخه هاي متعدد رودخانه را در خود جاي داده بسيار جالب توجه است . اما اين مناظر بسيار زيبا بعلت آن كه در منطقه كوهستاني قرار گرفته و فاصله طولاني با مراكز شهرها دارند ، فاقد امكانات زير بنايي مناسب گردشگري و ايرانگردي هستند . با ايجاد تأسيسات اوليه گردشگري اين مناطق مي تواند از مركز مهم جذب و جلب گردشگر و ايرانگرد باشد و يا حداقل مي تواند مردم استان را بخود جلب كند .
رودخانه قمرود
اين رودخانه كه 288 كيلومتر طول دارد حوزه آبريز آن ، كوهستان هاي اطراف خمين و گلپايگان و خوانسار به وسعت 16050 كيلومتر مربع در جنوب شرقي استان مركزي قرار دارد ، كه مسير قابل ملاحظه اي از اين رودخانه در استان مركزي واقع است . شاخه اصلي آن از كوه هاي لرستان ، گلپايگان و خوانسار سرچشمه گرفته و در هر مكان نام ويژه اي دارد . شاخه اصلي به نام دربند يا گلپايگان ، از كوه هاي زاگرس سرچشمه گرفته و شاخه اصلي و پر آب قمرود مي باشد و در جهت شرق به غرب جريان دارد .

رودخانه خوانسار از كوه هاي اين شهرستان سرچشمه گرفته ، پس از ورود به دشت گلپايگان به آن مي پيوندد .كه در پائين گلپايگان ، خرقاب ناميده مي شود . اين دو رود به نام (( خرقاب )) در 23 كيلومتري شرق خمين در نزديكي (( گلهاگرد )) با رودخانه خمين يكي مي شوند . رودخانه خمين از كوه هاي آشناخور ، سرچشمه گرفته و جهت آن ، جنوب غربي _ شمال شرقي است .
شاخه هاي كوچكتري در خمين از كوه هاي ( نشهر ) و پشتكوه و دالايي و بيشه علي و حمزه لو سرچشمه گرفته كه در 2 كيلومتري غرب خمين نزديك روستاي ريحان و (( ارّه )) به رود خمين مي پيوندند . رودخانه قمرود پس از گذشتن از نيم ور و كنار محلات و غرب دليجان بسوي قم مي رود و در ناحيه (( پل دلاك )) در 20 كيلومتري شمال شرقي قم به قره چاي پيوسته وارد مسيله شده و به كوير نمك مي ريزد .
از ديدگاه جاذبه هاي طبيعي گردشگري ، هر چند مسير رودخانه قمرود بويژه پيش از عبور از نيمور محلات به اندازه منطقه سربند و كزاز ، چرّا ، سرسبز و زيبا نيست . اما جاذبه هاي گردشگري و ايرانگردي آن را نبايد ناديده گرفت . بويژه در منطقه خمين و محلات با ايجاد امكانات و تأسيسات به جاذبه هاي گردشگري افزوده مي گردد ، كه مي تواند در كنار جاذبه هاي طبيعي شهر زيباي محلات و پارك و سرچشمه و گلخانه ها و آب گرم معدني ، مجموعه بسيار زيبا و جذابي براي گردشگران به وجود اورد . چشمه هاي معدني
چشمه هاي دايمي فراواني در استان وجود دارد كه به مناسبت فراواني آب و سرسبزي و زيبايي طبيعي و آساني دسترسي به آنها از جاذبه هاي طبيعي بسيار مهم بشمار مي روند و مي توان محل گذران ايام فراغت و تفرجگاه اهالي استان و ايرانگردان باشد .
مهمترين آنها عبارتند از : سرچشمه محلات ، چشمه پنجه علي ، سرآب اسكان ، سرآب حك ( سراب بولاغ ) ، سراب عباس آباد شازند ، چشمه انجدان ، چشمه بالقلو در ساوه ، كه تنها در سرچشمه محلات و پارك كنار آن ، تسهيلات و امكانات جهانگردي ايجاد شده است . در دامنه كوه سفيد خاني ، چشمه چينچلي ، با آب معدني و گوارا مي تواند از جاذبه هاي خود طبيعي به حساب مي آيد .
چشمه هاي آب گرم محلات
چشمه هاي آب گرم محلات به فاصله 15 كيلومتري شمال شرقي محلات قرار دارد . اين چشمه هاي آب گرم معدني در سمت شرقي كوه خورزن در نزديكي روستاي نينه از دهستان خورهه قرار گرفته است . استفاده از چشمه هاي آب گرم معدني محلات سابقه باستاني داشته و مي توان تاريخ استفاده از آن را با آثار باستاني خورهه در يك جهت پنداشت .
از دوران باستان تاكنون از آب گرم محلات به خاطر خواص درماني آن استفاده مي كرده اند . آب اين چشمه ها از تركيب ، آبهاي سولفاته كلسيك و از ته آبهاي ، هيپبر ترمال بوده كه در درمان بيماري هاي نقرس و هم چنين بيماري هاي كبدي ، صفراوي و كليوي و دستگاه گوارش مؤثر است .
سالهاست كه مردم ايران بويژه استان مركزي و شهرهاي قم و كاشان و اصفهان براي درمان و تفريح و گردش به محلات و آبگرم روي مي آورند . فصول استفاده از چشمه هاي آب گرم محلات بهار و تابستان است به ويژه دو ماهه مرداد و شهريور مي باشد .
چشمه كيخسرو ، سراب حك يا چشمه بلاغ
اين سراي يا چشمه بزرگ در دشت كزاز و در دامنه كوه راسوند قرار دارد . به علت سرسبزي و زيبايي طبيعت قابليت آن را دارد كه از مراكز مهم جذب توريسم و جهانگردي و ايرانگردي باشد .
چشمه چيقلي
در 28 كيلومتري جنوب غربي اراك و در بالا دست روستاي رباط ميل بر سينه با صلابت رشته كوه سفيد خاني ، گردشگاه مصفاي چپقلي واقع است . كه خواص درماني چشمه آب معدني آن زبانزد خاص و عام است . آب معدني چپقلي از رديف آب هاي بي كربنات كليسم دار است و منيزيم آهن دار فاقد هرگونه آلودگي ميكروبي است و از نوع آب هاي سرد و سبك است كه آشاميدن آن اثرات درماني شگرفي در بدن دارد . اين چشمه دائمي با كيفيت مطلوب 8 دهم ليتر در ثانيه آب دهي دارد و تأثير آن در دفع سنگ كليه و مثانه در بين عموم زبان زد است .
آب معدني چشمه گراو
چشمه فوق به فاصله 5 كيلومتري شهرستان تفرش بين دو روستاي گبوران و طراران واقع گرديده است و دسترسي به ان آسان است . آب اين چشمه ، معدني و داراي خواص درماني است . گراو متشكل از چند قسمت در سطح زمين است كه از آنجا به حالت جوشش از سطح زمين خارجشده و در يك قسمت نيز آب همراه گازكربنيك فراوان از منفذي خارج مي شود .

آثار بجا مانده در اطراف چشمه يك چهار ديواري را نشان مي دهد كه بطور گسترده به عنوان حمام زنانه از آن استفاده مي شده است . آب گراو تفرش ، آب معدني بي كربناته مخلوط است كه به نسبت تقريباً مساوي يون هاي سديم و كلسيم در آن يافت مي شود . استحمام در اين آب اثر تسكيني داشته همچنين باعث باز و بسته شدن عروق مي گردد
درياچه قاسم آباد
اين درياچه طبيعي و بسيار زيبا در غرب بخش چرّا ، در غرب خنداب و در منطقه كوهستاني بين روستاهاي اوچ تپه ، كرد و خورد 7 توتل و قاسم آباد قرار دارد ، محل درياچه دشت كوچكي است كه اطراف آن را كوه ها احاطه كرده اند . نزولات آسماني آن مناطق در آن جمع شده و به صورت درياچه در آمده است .

در سال هاي خشكسالي آب آن كم و گاهي خشك است . اما در سالهايي كه بارندگي زياد است اين درياچه حتي قابل قايق راني است وسعت آن حدود 3 كيلومتر و 2 كيلومتر است در فصل پائيز و ابتداي زمستان به علت آب و هواي مناسب ، محل تجمع پرندگان مهاجر است .
درياچه ميقان
درياچه يا كوير ميقان در شمال شرقي اراك و در دشت فراهان قرار دارد . مساحت آن از حدود 100 تا 110 كيلومتر مربع متغيير است . حدود كوير يا درياچه ميقان در سال هاي مختلف بر حسب بارندگي متغيير است و محيط آن از 16 تا 24 كيلومتر تفاوت مي كند . آب درياچه شور است . محدوده درياچه ميقان از جهت اقليمي داراي زمستان هاي معتدل است ، همين ويژگي سبب مي گردد كه در پائيز و اوايل زمستان زيستگاه پرندگان بويژه پرندگان مهاجر باشد .
پرندگان مهاجر از قبيل غاز و اردك و سرسبز در هنگام مهاجرت دسته جمعي از سرزمين هاي سردسيري در مسير مهاجرت خود به جنوب ايارن ، حدود 2 ماه از آبان تا آذر را در محدوده اين درياچه بسر مي برند .
درياچه هاي مصنوعي
در سطح استان بجز درياچه هاي پشت سرهاي دليجان و ساوه و بند نيمور ، تعدادي درياچه مصنوعي در پشت سرهاي خاكي به وجود آمده كه تمام آنها از جاذبه هاي جنوب ايرانگردي محسوب مي شوند . يكي از اين درياچه ها كه هميشه پر آب است درياچه دربند جمال آباد قره كهريز است . از اراك تا جمال آباد حدود 30 كيلومتر جاده آسفالته است .
اين درياچه از رود آب هاي كوهستان هاي قره كهريز و كوه شمس آباد و بويژه دو قنات بسيار پر گرديده كه طول آن حدود 2 كيلومتر با عرض يك كيلومتر است . درياچه هميشه پر از آب شيرين بسيار گوارا است . امكان قايق راني داشته و حتي در تابستان مي تواند از تفرجگاه هاي بسيار زيباي استان باشد .
تالاب هفته عمارت
اين تالاب در بخش كزاز ، كنار روستاي عمارت و نزديك روستاي هفته از توابع سربند است . اين درياچه يا چشمه بسيار بزرگ در ثبيت آب رودخانه چرّا جنبه حياتي داشته و گذشته از زيبايي هاي چشمگير طبيعي آن از جنبه هاي زيست محيطي و توريسم داراي اهميت فراوان است . اين تالاب يكي از زيستگاه هاي خوب پرندگان ( چه مهاجر و چه بومي ) از قبيل اردك و غاز بوده كه در حفظ اكوسيستم جانوري و گياهي نقش مهمي را دارا است . تالاب هفته عمارت گذشته از تأثير فوق در تعديل درجه حرارت و رطوبت منطقه موثر است

غار قلعه جوق
اين غار در نزديكي روستاي چهرقان از توابع بخش وفس اراك در كوهي به نام قوزي قشلاق واقع شده است . اين غار به وسيله انسان و در دل كوه حفر شده و داراي سه مدخل است .
در گذشته نردباني در پاي آن قرار داشت كه رفتن به درون آن را آسان مي نمود . ليكن امروز آن نردبان از بين رفته است و بدون وسايل كوهنوردي رفتن به درون آن ممكن نيست . برخي معتقدند كه اين غار به منظور دفن مردگان بوده است و در واقع بايد آن را آرامگاه دانست . به عقيده باستانشناسان اين مقبره ها مربوط به دوره مادها بوده است .
غار آسيلي
نزديك روستاي امان آباد است . و در مغرب انجدان قرار دارد . طول كلي غار 5/73 متر و عرض آن 8 متر مي باشد . در آن حوضچه هايي قرار دارد كه ديواره هاي آن يك پارچه از مواد آهكي و بلورهاي منشوري استالاكتيتي پوشيده شده است . مدخل آن با دو دريچه دايره شكل است كه ستوني به محيط يك متر ، ديواره وسطي اين دو دريچه را تشكيل مي دهد .
غار ميلانون يا گلوچه بالا
غار مزبور داراي دو دهانه مي باشد يكي مايل است كه راه عبور و رسيدن به انتهاي آن است و ديگر عمداي است كه در حدود 3 متر بالاتر از دهانه اولي قرار دارد .
غار طاق رچه
اين غار از غار آسيلي به انجدان نزديك تر است . دو درخت بزرگ مقابل دهانه آن روييده و منظره زيبايي به غار داده است . طول غار 22 متر عرض ميانه آن 7 متر ، عرض انتهاي آن 11 متر و ارتفاع غار 3 متر مي باشد . دهانه غار رو به جنوب مي باشد .
غار گيوه كش
گيوه كش غار كوچكي است . طول غار 9 متر و عرض آن 6 متر و ارتفاع آن 5/1 متر است . عرض دهانه نيز 4 متر است كه در قسمت شرق انجدان قرار دارد .
غار شغال دره
غار شغال دره11 متر طول ، 2 متر عرض و 3/1 متر ارتفاع دارد و در دامنه كوه كلوپ جهنم قرار دارد . ( بنابر اظهار اهالي روي اين كوه در فصل زمستان برف باقي نمي ماند كه بدان لقب جهنم داده اند
غار هين هو
از غارهاي رشته كوه سفيد خاني است . مدخل غار بسيار باز و ارتفاع آن زياد است اما عمق كمي دارد
. غار علي خورنده _ غار دربر كه در تفرش قرار دارند
. غار كهك _ غار سرجوان در دليجان واقع هستند كه غار سرجوان جنبه زيارتگاهي دارد
 غار شاه بلبل
اين غار در كوه هاي شرقي شهرستان محلات ( بين خورهه و دليجان ) واقع شده است . اين غار داراي چشمه اي كم آب است و از نظر مذهبي براي اهالي منطقه غاري مقدس است 
غار كوه ساوه
اين غار در شمال غربي شهرستان ساوه و بالاتر از مقبره اشموئيل پيغمبر واقع است
غار سوراخ گاو
در شمال غربي روستاي خورهه واقع است
. غار يكه چاه : در جنوب شرقي محلات واقع است
. غار گدار چشمه : در كوه ارده و در جنوب نيمور محلات قرار دارد
. غار سرچشمه : در شمال محلات و در كوه سرچشمه واقع است
. غار كشه ريز : در شمال غرب شهرستان محلات و در كوه فيروز كوه واقع است
 منطقه حفاظت شده هفتاد قله
كوهستان هاي مشهور به هفتاد قله به مساحت 82125 هكتار بين شهرهاي اراك و محلات و خمين واقع شده است . با توجه به ويژگي زيستگاهي و ارزش هاي مربوط به حيات وحش ، اين منطقه به عنوان نمونه اي بارز از يك اكوسيستم كوهستاني به شمار مي رود .
ارزشهاي زيستگاهي كوه هاي اين منطقه باعث شده است كه از زمان هاي قديم يكي از بهترين شكارگاه هاي كشور محسوب مي شود . در يكي از دره هاي بسيار زيباي هفتاد قله بنام دره چكاب كه اين نام به خاطر چشمه اي به همين اسم است سنگ نبشته اي موجود است كه مي رساند اين منطقه از قديم شكارگاهي معروف بوده است .
از شكارهاي بزرگ اين مناطق مي توان به : قوچ و ميش ، كل و بز ، آهو و پلنگ ، گراز كه اين نوع شكارها بيشتر در كوهستان ها بسر مي برند اشاره كرد .
شكار كوچك پرندگان از قبيل : غاز خاكستري ، اردك ، لك لك سفيد ، بلدرچين ، هوبره ، فاخته ، قمري ، كبوتر چاهي ، كبوتر كوهي ، عقاب طلايي ، كركس مصري ، هما و دال اشاره كرد .
منطقه غربي اراك شامل كوه هاي چرّا و وفس
اين كوهستان ها با پوشش گياهي بين 25 تا 60 درصد و آب فراوان از شكارگاه هاي خوب استان است . شكارگاه هاي معروف آن عبارتند از : كوه كوچك زار ، كوه خشكه ، كوه لجور ، از شكارگاه هاي مهم آن : كوه وحش ، شكار آنجا عبارتند از : قوچ و ميش _ آهو و گرگ _ روباه و خرگوش و از پرندگان كبك و تيهو و با قرقره و فاخته است .
منطقه سربند
منطقه سربند بيشتر تپه ماهور است و يكي از شكارگاه هاي خوب استان است . ارتفاعات آن عبارتند از : دواريجان ، گونه ، چوبدر عليا ، چوبدر سفلي ، دو آب ، با زمستان سرد و تابستان معتدل از بهترين شكارگاه هاي قوچ و ميش بويژه كبك است . دره ماليمر و باغ سماق لو از مناطق بسيار زيباي استان بوده و داراي دره هاي سرسبز و چشمه هاي فراوان است . شكار آنجا قوچ ، ميش و كبك و تيهو مي باشد . از چشمه هاي معروف آن سيب در است .

 

آرامگاه ها ،امامزاده ها و زيارتگاه ها درشهرستان اراك

امامزاده حوا خاتون موت آباد
بناي تاريخي امامزاده حوا خاتون واقع در قريه موت آباد در 15 كيلومتر شمال اراك و در مسير بزرگراه اين شهر به قم واقع گرديده است. بنا به سنگ نبشته موجود در امامزاده بناي اوليه اين امامزاده در سال 487ه.ق. ساخته شده است. بناي امامزاده از سه بناي مجزا تشكيل شده است. ايوان رفيع اين بنا به ارتفاع تقريبي پنج متر مي باشد. قسمتي از اين بنا نمايي شبيه به صليب يوناني داشته بازوهايش به طاقنما و تقاطع آن به گنبد آجري منتهي مي گردد. اهميت اين بنا به گنبد هرمي شكل آن است كه داراي 12 ترك بوده و تزئينات كاشيكاري زيبايي داردآرامگاه ها امامزاده ها و زيارتگاه ها
عمده تزئينات اين بنا همان كاشيكاري و آجر كاري گنبد است به ارتفاع تقريبي پنج متر مي باشد همچنين در اين امامزاده چند سنگ نبشته موجود است كه يكي از آنها تاريخ ساخت امامزاده را 487 ه.ق. نشان مي دهد عمده مصالح اين بنا شامل : كاشي، آجر، سنگ و ملات مي باشد.آرامگاه ها امامزاده ها و زيارتگاه ها
بنا به روايات و قول سالمندان آبادي شاه طهماسب در لشكركشي اي كه به منظور جنگ با عثمانيان در پيش داشته از كنار اين ابادي گذشته و دستور مرمت گنبد اين بنا را داده كه خود نشان دهند تعميرات اين بنا در دوره هاي مختلف مي باشد.
بناي امامزادگان عبدا... و آمنه خاتون اراك
اين بنا واقع است در محله عباس آباد اراك و در حاشيه خيابان شهيد بهشتي قرار گرفته و زيارتگاه عموم مي باشد اين اثر با هسته معماري اوليه شهرسلطان آباد اراك يعني مجموعه بازار و محله هاي حصار و قلعه فاصله داشته ولي به سبب توسعه و گسترش اراك اكنون با سايره محله ها پيوند دارد. بر اساس و قضنامه سنگي موجود در ديوار امامزاده دو تن از فرزندان امام موسي كاظم به نامهاي شاهزاده عبدا.. و خواهر وي آمنه خاتون در داخل بناي نامبرده آراميده اند. بر اساس و قضنامه مذكور كه متعلق به سال 255 ه.ق. مي باشد در آن زمان بناي امامزاده در جنوب شهر سلطان آباد قرار داشته و شخصي به نام يعقوب بن ابراهيم انجداني يكي از صاحب منصبان لشگري دوره قاجار قلعه باغ مشجري جهت دخل و خرج آن وقف كرده است.

هيچگونه مدرك ياسند معتبري درارتباط با سازنده اين بنا و تاريخ آن وجود نداشته و تا حال براي شناسايي تاريخ دقيق اين بناگمانه زني اي نشده است مع الوصف احتمال مي رود كه قسمت چهار تاقي شكل بنا به احتمال در دوره صفويه ساخته شده ولي درباره تاريخ احداث سردابه همچنان نمي توان تاريخي را پيشنهاد كرد فرم و نوع تاق و تويزه به سبك اصفهاني و دوره صفوي مي باشد. بناي اوليه اين اثر مربوط است به يك سردابه و نيز طرح يك معماري چهار تاقي شكل كه بر روي اين سردابه بنا شده است شكل سردابه بنا مدور و فاقد راه پله ورودي بوده و پايه و شالوده آن به ارتفاع حدود 60 سانتيمتر از سنگ ولي بقيه آن از آجر تشكيل گرديده است.
اين بنا داراي هسته اي مركزي و الحاقاتي در شرق و غرب مي باشد هسته مركزي شامل يك چهار تاقي است با پلاني چليپا شكل كه در زير آن سردابه قرار گرفته است در شرايط فعلي گنبد بنا يك پوش بوده و در هر سمت پايه گنبد يك نورگير وجود داشته كه در دوره هاي بعد آنها را تيغه كرده اند. بنيان اصلي بنا خشت بوده ستونهاي آن بسيار حجيم و اين افزايش حجم باعث شده تا دالان كوتاهي در چهار طرف زير گنبد خانه بوجود آيد در زير گنبد و در قسمت فوقاني ديوارها بقاياي نقاشي باقميمانده كه موضوعات آنها برگ، گل بوته و درخت سرو با رنگهاي سيز و زرد و قهوه اي ومشكي مي باشد.
بقاع متبركه هفتاد ودوتن ساروق
بقعه هفتاد و دو تن در فاصله 60 كيلو متري شمال غربي شهرستان اراك در روستاي ساروق قرار دارد . در مدخل ورودي روستا قبرستان عمومي است كه اين بنا در ميان آن بوسيله ديوار گلي محصور گرديده و شباهت به باغ بزرگي دارد . بر اساس شواهد و مدارك موجود بناهاي مذكور حداقل مربوط به قرن ششم هجري قمري كه علاوه بر هيئت كلي بنا وجود ضريحهاي چوبي كتيبه دار با تاريخ هاي واضح بر روي آنان مويد اين نظر است , البته تاريخ بنا قطعا بايد پيش از آن باشد كه اين مطلب نياز به پژوهش و بررسي اساسي در مجموعه دارد.

سطح دو بناي موجود از كف محوطه حداقل يك متر پائينتر گرفته شده , شكل كلي گنبدها با پلاني چهار ضلعي است كه بوسيله گوشواره ها پلان تبديل به هشت و سپس به شانزده گرديده
سطح داخلي گنبدها با گچ پوشيده شده و روي آن با خطوط كوفي منقوش گرديده است. وجود خط نوشته هائي از نوع نسخ بر روي ديواره هاي داخلي و بر روي صندوق هاي چوبي مقابر و درهاي چوبي از لحاظ تعيين قدمت و تاريخ بنا و سازندگان و مدفونين بسيار حائز اهميت مي باشد
بر روي درب يكي از گنبدهاي اين مجموعه كه دربي چوبي و ساده است در سطح بيروني چهار ضلع آن سوره مباركه آيت الكرسي منقوش است , و سپس در قاب داخل آن , صلوات كبيره با عنوان " اللهم صلي علي النبي و الوصي......." قرار گرفته , اين درب داراي تاريخ ( سنه 987 ) است
در يكي از گنبدهاي اين مجموعه گويا هفت قبر وجود دارد كه در آنها سه صندوق چوبي ديده مي شود و دو صندوق چوبي آن داراي كتيبه اي است كه در يكي از آنها متن آن چنين شروع مي شود
: " امر هذالمرينه سبحان .......". يكي از زيباترين قسمتهاي اين گنبد محراب بسيار ارزشمندي است كه بر روي ديوار جنوبي قرار دارد , سطح محراب بطور كامل داراي نقاشي است و رنگ طلائي در آن استفاده گرديده است
بقعه شاه قلندر روستاي انجدان
بقعه فوق واقع است در روستا انجدان كه در 27 كيلومتري جنوب شرقي شهر اراك قرار دارد. اين بنا مربوط به شاه عبدالاسلام معروف به شاه قلندر فرزند شاه مستنصر با ... دوم شاه غريب مي باشد كه بعد از وفات پدرش رياست فرقه اسماعيليع را به عهده داشته و به احتمال زياد مربوط به دروه ايلخاني مي باشد.

اين بنا داراي پلاني هشت ضلعي است كه در چهار ضلع آن وروديها قرار گرفته اند سه ورودي از چهار ورودي مذكور بسته و فقط ورودي ضلع جنوبي كه داراي ايوان الحاقي مي باشد و است. در چهار ضلع داخلي آرامگاه طاقنماهاي بلندي كار شده كه فضاي معماري داخلي را از يكنواختي بيرون آورده است.
گنبد بقعه دو پوش و آجري بوده و پوشش خارجي آن به شكل هرمي شانزده ترك مي باشد . ساقه گنبد داراي شانزده ضلع و چهار نورگير با پنجره هاي مشبك چوبي در چهار جهت اصلي است در بعضي از قسمتهاي بيروني پي ديوار تا ارتفاع تقريبا" 5/1 متر از سنگ لاشه ساخته شده است. تزئينات اين بنا شامل رسم بندي و گچبري سر در ايوان ورودي اصلي مي باشد لازم به ذكر است ارتباط با پشت بام با يازده پله از ضلع شرقي بر قرار مي شود مصالح عمده اين بنا شامل :آجر ، ملات گل ، گچ ، سنگ و غيره مي باشد
مقبره حاج آقا محسن اراكي
آرامگاه و مقبره حاج آقار محسن اراكي در يكي از دروازه هاي قديمي شهر اراك كه به دروازه شهرجود معروف مي باشد واقع شده است. تاريخ ساخت آرامگاه فوق در سال 1273 ه.ق. بر مي گردد زماني كه شخص حاج آقا محسن اراكي اقدام به بناي مقبره اي مناسب با گنبد و ايوان براي محل مدفن و الدين مكرمه اشت مي نمايد پس ا ز وفات خود حضرت نيز ايشان در كناره قبور پدر و مادر گراميشان بخاك سپرده مي شوند.
علت معروفيت حاج آقا محسن اراكي به واسطه خدمات علميه ايشان مي باشد كه شامل قضاوت در اراك و نواحي آن برگزاري حوزه درس و بحث و موقوفات بسيار زياد ايشان مي باشد. عمده ترين خدمت ايشان تاسيس حوزه علميه قم مي باشد كه در اين راه سهم بسياري داشته اند.
بناي مورد نظر از اثار دوره قاجاريه بوده و داراي گنبدي كوتاه و عرقچين آن شكل منظمي دارد پلان اثر فوق چند ضلعي بوده و درب ورودي اصلي از قسمت جنوب مي باشد اصل بنا از يك ايوان آجري كه رو به جنوب ساخته شده و اطاق آرامگاه و همچنين دو اطاق در دو سوي ايوان و نيز دو اطاق ديگر در دو طرف آرامگاه تشكيل شده است. داخل ايوان با كاشي معقلي در رسم بنديها كار شده كاشيها به رنگهاي زرد، آبي ، سفيد و مشكي است و نقشها شامل پنج پري، تزنجهاي تركيبي و سه پري و هفت پري مي باشند. از اراه ايوان كاشي خشتي هفت رنگ با رنگهاي متنوع بوده و زير گنبد در داخل مقبره نيز با كاشي معقلي و با رنگهاي ذكر شده فوق تزئين يافته است. ازاره نيز مانند ايوان داراي كاشي خشتي هفت رنگ مي باشد.

 

عمارات و محوطه هاي باستاني درشهرستان اراك

منزل حسن پور
در اولين گذر سمت چپ بعد از چهار سوق بازار اراك ودر مقابل گذر مدرسه سپهداري بنايي قرار گرفته كه بنام صاحب آن حسن پور معروف شده است

. اين بنا متعلق به دو دوره تقريبا" مجزا مي باشد ضلع جنوبي متعلق به دوره قاجار و ضلع شمالي مربوط به سالهاي 1332 ه.ق. مي باشد.منزل فوق در دو طبقه بنا شده است طبقه همكف شامل اتاقهاي زمستان نشين انبار ، آشپزخانه ، محل ذخيره آذوقه، مكانهاي بهداشتي و ورودي اصلي بنا مي باشد. سقف بناهاي نامبرده شامل تاقهاي خشتي و تيرهاي چوبي و حصيري مي بوده كه بسياري از آنها نيز با سقفهاي زينتي آجري پوشيده شده اند. از طريق سه راه پله اصلي در سمتهاي غرب، شرق ، شمال مي توان از حياط به طبقه اول راه يافت.
طبقه اول كلا" شامل اتاقهاي شاه نشين و تابستانه مي باشد از راه پله طرف غرب ابتدا به يك ايوان مي توان داخل شد قسمت اعظم بار سقف اين ايوان توسط چهار سنگي حمل مي گردد از ايوان مي توان به سراسراي بنا وارد شد ميان اين سرسرا و ساير اتاقهاي نشيمن و پذيرايي گذر گاههاي مناسبي تعبيه شده است . سقف بار بر طبقه اول را عموما" تيرهاي چوبي همراه با حصير و تخته هاي باريك چوبي پرتو تشكيل مي دهد. جهت آراستگي سقف مذكور تخته چوبهاي مربع شكلي را بر روي تيرها نصب كرده اند. نقاطي در داخل بنا و مشرف بر حياط جهت قرار دادن چراغهاي نفتي در نظر گرفته شده كه علاوه بر داخل بنا نور را به حياط نيز هدايت مي نموده اند.
عمده تزئينات اين بنا شامل انواع آجرهاي قالبي و همچنين كاشيهاي معرق خشتي و نره جوك است كه با نقشهاي هندسي، گياهي و انساني در نماهاي بنا جلوه مي نمايند. سازه اصلي بناي منزل حسن بور از خشت تشكيل شده و پي ها را به وسيله سنگهاي بزرگ و دو غاب گل و آهك بنا نموده اند.
بناي نذكور داراي الگوي رايج منازل مسكوني شهر سلطان آباد اوليه بوده و ويژگيهاي درونگرايي دارد اين ويژگي آنجا مشخص مي گردد كه بنا با حياطي مركزي ساخته شده و ساختمانها و بخشهاي مختلف آن رو به حياط و در سه وجه شرق شمال، و جنوب ساخته شده اند.
ابتدا از اين بنا به عنوان مسكوني استفاده شده سپس بعد از مدتي به خزانه بانك ملي تبديل گشته و بعد از آن به عنوان مدرسه مودر استفاده قرار گرفته و در انتها توسط آقاي حسن پور به عنوان منزل مسكوني انتخاب گرديد . در حال حاضر اين بنا توسط ميراث فرهنگي خريداري شده و در حال مرمت مي باشد.
منزل قديمي خاكباز
خانه قديمي آقاي سيد حسين خاكباز يكي از فرزندان حاج آقا محسن اراكي در خيابان دكتر بهشتي نرسيده به ميدان شريعتي و در روبروي دانشگاه اراك قرار دارد
 قدمت اين بنا به دوره قاجاريه بر مي گردد و مساحت زير بناي آن حدود 225 متر مربع در هر طبقه مي باشد. اين بناي دو طبقه در زميني به مساحت 3000 متر مربع ساخته شده است علاوه بر دو طبقه فوق در زير اين بنا زير زمين نسبتا" كوچكي نيز تعبيه شده است. بناي مذكور در محوطه مشجري قرار داشته و داراي سه ورودي از سه سمت جنوب، شرق و غربي مي باشد كف قسمتي از محوطه موزائيك فر ش ومقداري به صورت باغچه بندي است در داخل حياط گلخانه اي متروكه و همچنين يكباب زير آب قديمي پله اي وجود دارد كه از كف حياط پس از عبور از چندين پله به آب عبوري زيرين معروف به قنات خان حاكم مي رسد.
نماي ساختمان آجري بوده و اطراف پنجره ها به صورت قاب سازي نماسازي گرديده است. سقف زيرزمين تاق آجري و ديواره هاي آن به صورت آجر نما كار شده اند اين قسمت از بنا حالت انبار كل ساختمان را داشته است.
طبقه همكف و اول هر كدام پنج اتاق مجزا با سقف تير چوب و توخال كوبي و گچكاري و قاب سازي شده مي باشد كف اتاقها و راهرو كلا" موزائيك فرش و درب و پنجره ها همگي چوبي كه با شيشه هاي رنگي و سفيد پرشده اند. حمام بنا در طبقه اول قرار داشته و كف آن ويكي از اتاقها با كاشي مربع شكلي لعابداري به رنگ آبي مفروش شده اند سقف بنا نيز از انواع سقوف شيرواني مي باشد.
ساختمان در وسط عرصه حياط قرار گرفته و در قسمت جنوب و غرب دو تراس با ستونهاي سنگي چهار گوش و گرد قرار دارند .يك ستون سنگي گرد نيز در داخل راهرو و جلو پله هاي طبقه اول وجود دارد. ديوارهاي سنما ساختمان تا ارتفاع 60 سانتي متر از زمين از سنگ تراش خورده كار شدهاست.

 

كاروانسرا ها ،دروازه ها و بازارها درشهرستان اراك

كاروانسراي مشهد ميقان
كاروانسراي مشهد ميقان در جنب روستاي مشهد ميقان و در 12 كيلومتري شهر اراك قرار دارد با توجه به تخريب بخشي از بنا و عدم وجود سندي دال بر تاريخ دقيق بنا نمي توان تاريخ دقيقي براي ساخت آن عنوان نمود ولي از آنجائيكه اين بنا به كاروانسراي شاه عباسي معروف است و بر مبناي سبك وسياق و دقت در انجام كار اين بنا به احتمال زياد مربوط به دوره صفويه مي باشد . حدس زده مي شود اين بنا يك كاروانسراي چهار ايواني بوده باشد كه حجره هاي آن به صورت يك يا دو رديفه در اضلاع آن استقرار يافته اند.

با توجه به تحقيقات محلي اين كاروانسرا داراي يك ورودي و آنهم در ناحيه شمال شرقي بنا بوده است. حياط كاروانسرا فاقد كفسازي و به صورت طبيعي بوده و از آجرهاي منطمي در ساخت بنا استفاده شده است. از بخشهاي باقيمانده بنا مي توان چنين استنباط كرد كه دو نوع شيوه طاق زني در ساخت سقوف اين سازه به كار رفته قوسهاي زنجيره ها از نوع جناقي چهار قطعه اي بوده و حدس زده مي شود كه كف حجره ها در حدود 50 تا 70 سانتي متر از كف حياط بالاتر بوده است. به سبب عدم وجود تزئينات در بخشهاي باقيمانده چنين حدس زده مي شود كه در ساير بخشهاي نيز تزئينات عمده اي وجود نداشته است
اين كاروانسرا قطعا" به عنوان يك ايستگاه ميان راهي جهت استراحت و تجديد قواي كاروانها و افرادي كه از اين منطقه عبور مي كرده اند بنا شده و همجواري آن با امامزاده محمد عابد ( ع ) در روستاي مشهد ميقان به اين عملكرد رونق بيشتري مي بخشيد است.
اين بنا كه خصوصيات بارز آن چهار ايواني بودن آن است در تاريخ 23/5/1378 به شماره 2380 در فهرست آثار ملي ايران به ثبت رسيده است
كاروانسراي شاه عباسي اراك
بناي فوق واقع در روستاي كاروانسرا در حاشيه غربي رشته كوههاي هفتاد قله و در 35 كيلومتري شهر اراك مي باشد به سبب نبود سندي دال بر تاريخ دقيق ساخت بنا تنها از روي مشخصه هاي آن چهار ايواني بودن قرار گرفتن در جاده هاي كوهستانيسبك و سياق و مصالح به كار رفته در بنا مي توان حدس زد كه به احتمال بسيار بناي فوق مربوط به عصر طلائي ايجاد كاروانسرا در ايران يعني دوره صفويه مي بوده است فرم كلي اين بنا به شكل تقريبا" مربع با چهار ايوان در جهات اصلي و يك حياط مركزي است در نماي خارجي ضلع شمالي در قسمت دروازه ورودي داراي 12 طاقنما مي باشد كه طاقنماهاي اطراف ورودي از باقي طاقنماها بزرگتر بوده و بر آمدگي بيشتري دارند جلوي خان يا سر در ورودي بسيار بلند بوده و در حال حاضر سقف گنبدي آن فرو ريخته است. در دو طرف دالان ورودي 2 اتاق به صورت قرينه براي سرايدار تعبيه شده است وسط هر ضلع داخلي رباط مذكور بجز ورودي يك ايان رفيع قرار داشته و در طرفين آنها در هر ضلع سه حجره با ايوانهايي كوچك قرار دارد.
ورودي انبارها و مالبندها در اين بنا به صورت دو به دو با هم قرينه بوده و در گوشه هاي شمال غربي- شمال شرقي و جنوب غربي جنوب شرقي قرار گرفته اند به سبب سردسير بودن منطقه سقف تامين مي شده است . انبارها و مالبندها سرتاسر پشت حجره ها را شامل مي شوند. در ساخت سقوف ازدو شيوه طاق زني استفاده شده قوسها و زنجيره ها ار نوع جناقي تاق و تويزه زده اند ونوع ديگر بهشكل گهواره اي مي باشد در زير يكي از سقوف گنبدي ضلع جنوب شرقي انبار يا مالبند و زتئينات آجر كاري گل اند از به صورت فرورفته كار شده است. از كاروانسراي فوق به عنوان بنايي عام المنفعه جهت استفاده كاروانيان بهره برداري مي شده كه همجواري آن با بقاع شاه غريب و شاه قلندر انجدان اهميت آن را دو چندان كرده است. حياط مركزي رباط مذكور فاقد هر گونه كف سازي است و باي انتقال آب از پشت بام به خارج از كاروانسراي بر روي ديوارهاي بيروني با فواصل معين از ناودانهاي سنگي يكپارچه اي استفاده كرده اند. كاروانسراي شاه عباسي كاروانسرا در تاريخ 25/12/1378 به شماره 2616 در فهرست آثار ملي ايران به ثبت رسيده است.
كاروانسراي ساق
چهار سوق ساوه در جنوب غرب خيابان نظام الملك شهر ساوه واقع بوه و يكي از بناهاي ارزشمند تاريخي شهر ساوه و از يادگارهاي بجاي مانده از دوران صفويه مي باشد. اين بنا با گنبد رفيه و منفرد خود در چشم انداز شهر نظر هر بيننده اي را به خاك معطوف مي نمايد.
چهار سوق ساوه عبارتست از يك ساختمان دوازده تركي كه در اضلاع شمال ،جنوب، شرق و غرب آن چهار دالان طراحي شده بوده كه در قديم به چهار بازار راه مي يافته است در داخل هشت ضلع ديگر بنا حجره هايي تعبيه شده كه با اضافه كردم دو حجره اي كه از مسدود كردن دالانهاي جنوبي و شمالي به وجود آمده جمعا" ده حجره مي باشند هشت نور گير در بدنه و پنج نورگير در سقف بنا نور چهار سوق را تامين مي نموده وتهويه هواي آن را ممكن مي سازد ارتفاع بناي فوق به حدود چهارده متر رسيده و فرم گنبد آن پله پله مي باشد دهانه اين گنبد به حدود پانزده متر بالغ مي گردد. اين بنا با مصالحي نظير آجر، سنگ، كاشي، آهك و گچ و خاك ساخته شده است. فرم داخلي اين بنا به شكل منحني و يا تزئينات كاشي گره بندي شده بناي فوق در سال 1379 بوسيله ميراث فرهنگي استان مركزي به است.

 

بند ها وپلهاي تاريخي درشهرستان اراك

پل دو آبو
پل دو آب واقع است در محلي به همين نام كه در حاشيه كوههاي مرتفع راست بند را سهند قرار داشته و بر روي رودخانه قره چاي ساخته شده است. اين اثر در 40 كيلوكتري غرب شهر اراك ودر 2 كيلومتري شمال شرقي روستاهاي فرو حصار قرار گرفته از يكسو رابط بين مناطق واقع در چهار جهت اصلي و از سوي ديگر ارتباط دهنده شهرهاي اراك به بروجرد ملاير و همدان مي باشد.

اين پل در نزد اهالي به نام محل يعني دو آب معروف بوده ولي درباره نام سازنده و تاريخ احداث آن سند و مدرك معتبري نيست تنها جايي كه احتمال مي رود نامي از اين پل به ميان آمده باشد در هنگام بازگشت ناصرالدينشاه قاجار از زيارت عتبات عاليات مي باشد كه از آن به عنوان پل بزرگ نام برده شده است. ولي با توجه به سبك و سياق ساخت پل احتمالا" اين پل تنها اثر باقيمانده از دوره قاجار در منطقه دو آب مي باشد.
در مجموع طول اين پل 130 متر بوده و چون بستر رودخانه در دو سوي غرب و شرق از نظر ارتفاع يكسان نمي باشد سمت غربي پل را به طول 28 متر خاكريز و سنگ چين كرده اند تا از اختلاف سطح بين دو بستر رودخانه كاسته شود. عرض پل بين 570 الي 559 سانتيمتر نوسان دارد و بلندترين نقطه پل از كف رودخانه به 50/7 متر مي رسد.
اين پل داراي هشت چشمه بزرگ وكوچك است كه با طاقهاي كه تيزه دارند كار شده اند يكي از چشمه هاي پل كه در سمت شرق واقع شده در دوره پهلوي به علت سيل بردگي ترميم آنرا از بتون آرامه ساخته اند اما بقيه چشمه هاي پل هويت خود را حفظ كرده و هر پايه از جلو داراي موج شكن تيز است و از پشت داراي پشتيباني فاصله پايه هاي پل نسبت يه يكديگر به اقتضاي شرايط گذر آب وحالت عمويم كف رودخانه از 60/13 الي 10/6 متر نوسان دارند چون كف رودخانه از شن وسنگهاي رسوبي آكنده است نمي توان به طور دقيق اظهار داشت كه پايه هاي رومي كمر و صخره بنا شده اند و با جهت پي عميق كنده اند.مصالح ساختماني به كار رفته در اين بنا عبارتند از : سنگ ، آجر و گل آهك .كل بنا از پايين به بالا و به ارتفاع حدود 120 سانتي متري سنگ كاري شده است

 

حمام ها و آب انبارها درشهرستان اراك

گرمابه چهار فصل اراك
از جمله بناهاي عام المنفعه اراك كه در خيابان شهيد بهشتي عباس آباد در حد فاصل ميدان شهدا و ميدان هفت تير قرار دارد گرمابه تاريخي چهار فصل مي باشد. اين بنا از بناهاي تاريخي اواخر دوره قاجار محسوب شده و باني آن شخصي بنام حاج محمد ابراهيم خوانساري بوده است.

اين گرمابه با زير بناي 1600 متر مربع از سه گرمابه به مجزاي مردانه زنانه و اقليتهاي مذهبي كليمي ها تشكيل شده است. هر واحد از اين حمامها متشكل از قسمت سربينه درخت كن هشتي ارتباطي پاشوي گاه گرمخانه محل ويژه اعمال حمام و خزينه هاي سرد و گرم مي باشد البته لازم به ذكر است گرمابه اقليتها فاقد هشتي ارتباطي مي باشد كف واحدهاي گوناگون معماري اين گرمابه نسبت به سطح خيابان سه تا سه و نيم متر پائين تر مي باشد تا هم نوعي عايق بندي دما ايجاد شود و هم آب مورد نياز هم كه از كهريز جلوي آن عبور مي كرده بدون صرف هزينه اي بداخل آب انبار و خزينه هاي حمام جاري مي گردد.
نكته قابل توجه در مورد اين مجموعه وجود يك تون گلخن، آتش دان براي گرمايش آب گرم مورد نياز هر سه حمام بوده است خزينه هاي آب گرم هر كدام از اين واحدها همگي در كنار تون و به مركزيت اين آتشدان طراحي شده اند تا با صرفه هزينه و سوخت و وقت كمتري بهترين بهره وري حاصل شود.
بدون شك اوج معماري بديع اين بنا سربينه مردانه مي باشد فضايي هشت ضلعي كه سقف بسيار زيبا و گنبدي آن بوسيله هشت ستون تعبيه شده در آن كنترل مي گردد اين ستونها و نيز ديوارهاي اين بخش به طرز زيبايي با كاشيهاي فتيله اي و خشتي قالبي به رنگهاي گوناگون نظير زرد، سبز،آبي، سفيد، مشكي، خاكستره، قرمز و نارنجي تزئين يافته است. موضوعات و طرحهاي روي كاشيها عبارتند از انواع گل و بوته، درخت انگور و ميوه آن درختان سرو صنوبر و مناظري كه دال بر ذوق و هنر كاشي ساز آن بوده است.
نور اين مجموعه از طريق تعداد زيادي پنجره كه در سقفهاي آن تعبيه شده است تامين مي گشته است. وجه تسميه اين حمام گويا به واسطه تابلوهاي كاشي اي باشد كه در ارتباط با چهار فصل منقوش گشته است اين تابلوها در چهار سمت سربينه مردانه نصب شده است.

 

قلعه ها، برجها و آتشكده ها درشهرستان اراك

قلعه حاج وكيل
قلعه حاج وكيل كه محل كنوني مديريت ميراث فرهنگي استان مركزي است در خيابان شهيد چمران نيسانيان سابق و در كوچه بن بستي به نام وكيل واقع شده است

. بناي فوق از محدثات دوره قاجاريه بوده و در راه اصل باني احداث اين بنا يك شركت انگليسي سوئيسي الاصل به نام زيگلر بوده است.
باپان گرفتن شهر اراك و معروفيت آن و به واسطه موقعيت خاص اداري اين شهر و قوار گرفتن آن بر سر راههاي بازرگاني و تجاري كشور شرايط مناسبي براي استقرار تجارو بازرگاني و حتي بازرگاني خارجي طماع فراهم آمد يكي از مراكز مهم فرش ايران كه مرغوبيت آن جهاني است شهرستان اراك مي باشد اين عامل وعوامل ياد شده در فوق سببي شده تا توجه كمپاني هاي فرش خارجي نقطه مجذوب گردد. بسياري از اين كمپاني ها امتياز تجارت فرش خود را در زمان سلطنت ناصر الدينشاه قاجار بدست آوردند.
بنا به قولي تعداد اين كمپاني ها به بيش از چهارده كمپاني مي رسيد كه در اين شهر به كار تجارت اشتغال داشتند. آنها به منظور در انحصار داشتن همه مراحل توليد اقدام به احداث مجموعه وسيعي در سمت شرق شهرستان مذكور نمودند كه در آن زمان در خارج از شهر قرار داشت اين مجموعه شامل كارگاههاي توليد فرش، رنگرزي و محلهاي مسكوني بود عموم اين بناها با نظارت انگليسيها ساخته شد. پس از انحلال شركتها و و كنسولگري آنها مجموعه فوق توسط يكي از متمولين شهر بنام حاج محمد حسن هئيتي وكيل مشهور به حاج وكيل خريداري و از آن پس به نام قلعه وكيل شهرت يافت.
ساختمان فعلي بخش كوچكي از كل مجموعه اوليه بوده كه در ساختمانهاي مسكوني جديد محصور شده است. بناي فوق داراي مساحت تقريبي 900 متر مربع و در محوطه اي به مساحت 3800 متر مربع واقع شده است. بناي فوق از دو طبقه فوقاني و تحتاني تشكيل شده است. پلان اين بنا بصورت يك راستگوشه بوده و ستونهاي آجري آن نقوشي گچ بري شده است. قسمتهاي از پوشش بيروني اين بنا به وسيله كاشيهاي لعابدار تزئين شده و در داخل بنا تزئينات خاصي وجود ندارد. پنجره هاي قلعه توسط شبكه هايي چوبي محافظت مي شود. بناي فوق همچنين داراي يك ايوان سرتاسري مي باشد. اين عمارت مسكوني كه امروزه محل اداره ميراث فرهنگي استان مركزي است به طور كلي مشتمل ب حياط ايوان، شبستان قسمت همكف و نيز بالا خانه مي باشد . مصالح به كار رفته در اين بنا نيز شامل آجر، گچ، سنگ و كاشي است.
برج شيشه و عمارت ارگ قديم اراك
بناي برج شيشه و عمارت ارگ قديم كه امروزه اثر ناچيزي از آن بجامانده در خيابان ادبجو، روبروي خيابان شهيد كلاهدوز و در كوچه شهيد رنجبر واقع شده است

. برج شيشه و عمارت ارگ قديم كه متصل به آن مي باشد از بناهاي عصر قاجاريه زمان حكومت فتحعليشاه قاجار مي باشد. زمان ساخت بناي فوق همزمان است با نخستين پايه ها ونشانه هاي احداث شهر اراك كه در زمان فتحعليشاه قاجار و به مباشرت يوسف خان گرجي ( سپهدار اعظم) بنا شده است
هسته و چار چوب ساختاري اوليه شهر قديم اراك سلطان آباد از چهار بخش تشكيل مي شده است
: عمارتهاي ديواني شامل: برج شيشه، منزل سپهدار و عمارت نظميه و
... بازار در مركز شهر
محله مسكوني حصار واقع در غرب بازار
محله مسكوني قلعه واقع در شرق بازار
نقشه سلطان آباد به صورت چهار گوش شكل گرفته و در ناحيه شمال غربي آن مقر حكومتي برج شيشه وارگ حكومتي قرار داشته است. مقر حكومتي توسط ديواري از بدنه شهر جدا مي شده و شامل/ برج شيشه ، منزل سپهدار، عمارت نظميه و .. مي بوده كه در اصل خارج از متن اصلي شهر سلطان آباد بوده است. مقر حكومتي يا ارگ دولتي به عنوان مركز حكومتي و محل سكونت حاكم و ديوانيان وبرخي نهادهاي حكومتي بوده است.
از مجموعه عظيم ارگ حكومتي اراك تاسال 1340 تنها عمارت نظميه خانه سپهدار و برج شيشه باقي بوده است. برج شيشه و خانه سپهدار نيز در تاريخ 3/3/1354 به شماره 1076 در فهرست آثار ملي ايران به ثبت رسيده درمطبوعات سال 1356 نويد داده شد كه مجموعه برج و خانه سپهدار به موزه تبديل خواهد شد اما متاسفانه بر خلاف قانون توسط افراد با آگاه اين آثار ارزشمند از صفحه روزگار محو گرديد.
بناي برج شيشه بنايي دوازده تركي بوده كه از سه طبقه مجزا تشكيل مي شده است. دو طبقه بالا داراي تزئينات آجري و كاربنديهاي كاشي بوده است. قطر بزرگ اين برج كه دركف بيضي شكل بوده 12 متر و قطر كوچك آن نزديك به 8 متر مي رسيده است بواسطه تزئينات كاشيكاري معلقي با طرحهاي زيباي لوز شكل كه در طوق برج به كار رفته بوده از فاصله دور بر اثر تابش نور آفتاب درخشندگي و تطالو خاصي در نظرها پديدار مي شد كه به همين لحاظ از طرف مردم به برج شيشه معروف مي گردد.
در جوار اين برج يك ساختمان دو اشكوبه به بازير زمين قرار داشت كه موسوم به منزل سپهدار باني و حاكم و اوليه اراك بود عمده تزئينات به كار رفته در اين كاشيكاري معلقي در نماي شرقي و جنوبي بوده است . ليكن زير زمين اين بنا كه در حقيقت حوضخانه نيز محسوب مي شده داراي تزئينات بسيار زيبايي از جمله رسم بندي بوده كه از چهار ستون شروع مي شده و ادامه آن در وسط شمسه بزرگي را شكل مي داده است. اين شمسه با طرحهاي گل و بوته و با كاشي تزئين يافته كه شايد بتوان گفت در نوع خود كم نظير است. در ضمن لازم به ياد آوري است كه باغي مشجر و بسيار زيبا اين مجموعه بنا را در بر گرفته كه اگر به همان صورت حفظ مي شده يكي از نمونه هاي زيباي باغ سازي عهد قاجاريه را مي توانستيم در اين شهر شاهد باشيم.

X