شهرستان مهريز در سي‌كيلومتري جنوب شهرستان يزد و در همسايگي شهرستان‌هاي تفت، بافق و خاتم و استان كرمان قرار دارد. اين شهرستان داراي دو بخش «هرات ـ مروست» و «مركزي» و پنج دهستان است. بناي شهرستان مهريز را به «مهرنگار» دختر «انوشيروان» نسبت داده‌اند. به دليل حاصل‌خيزي اراضي اين شهرستان، بيش‌تر مردم اين منطقه به كار كشاورزي اشتغال دارند. يكي از چشمه‌هاي پر آبي كه بخش عمده آب كشاورزي منطقه مهريز و يزد را تأمين مي‌كند، چشمه زيبا و تماشايي «غربالبيز» در نزديكي روستاي «مذوار» است. مردم اين منطقه در كنار كشاورزي و دام‌داري به صنايع دستي نيز اشتغال دارند. از مهم‌ترين صنايع دستي اين شهرستان مي توان از قالي بافي نام برد. نقشه‌هاي اصيل فرش مهريز با طرح‌هاي يزد و كرمان بافته و به بازار عرضه مي شود. از ديگر صنايع دستي اين شهرستان مي توان آهنگري، سريشم، گيوه بافي، سبدبافي و چاقوسازي را نام برد. مراكز ديدني اين شهرستان را مسجد جامع مهرپادين، مسجد جامع بغدادآباد، مسجد جامع خورميز قلعه تاريخي خورميز، پير ناركي، كاروان‌سراي زين‌الدين، مسجد جامع خوانزا (هنزا)، چشمه غربالبيز،قلعه،‌كاروان‌سرا و چاپارخانه سريزد، قلعه‌باغ‌دهك،سروتاريخي منگ‌آبقاد، باغ پهلوان‌پور و موزه مردم‌شناسي تشكيل مي‌دهد.
مكان هاي ديدني و تاريخي
آرامگاه شيخ عبدالله ( دوره صفوي)، آسياب هاي مزوار و مهريز، آرامگاه بهاء الدين، امام زاده پيرغيب با سنگ هاي تاريخي ، برج و آسياب پير نوركي، چشمه باستاني غربال بيز، دژ خور ميز، غار آهكي كوه بيروييه، قلعه مروست، قلعه و رباط سر يزد، قلعه محمد كريم خان، قلعه محمد باقري، قلعه ملكي، قدمگاه حضرت علي ( ع )، قلعه گبري كوه سرچشمه، كاروان سراي زين الدين، كاروان‌سراي شمس، كشته خانه، گنبد مروست، مار سيد نورالدين، مسجد جامع مهر پادين، مسجدجامع بغداد آباد، مسجد جامع خونزا (هنزا)، مسجد جامع و مسجد فتح آباد ( سده 8 هـ . ق) مهم‌ترين مناطق ديدني اين شهرستان را تشكيل مي دهند.
كشاورزي و دام داري
كشاورزي شهرستان مهريز رونق داشته و فرآورده هاي كشاورزي آن را انار، انجير، پسته، گندم، جو، ذرت، خربزه، هندوانه، ‌گوجه و بادمجان شكيل مي‌دهد. در اين شهرستان دام‌پروري به روش سنتي و صنعتي رواج دارد، به طوري كه در سال هاي اخير مردم اين ناحيه به ايجاد گاوداري صنعتي پرداخته اند. انار، پسته، انجير و گندم صادرات مهم اين شهرستان را تشكيل مي دهند.
مشخصات جغرافيايي
شهرستان مهريز، در جنوب استان يزد، در 10 كيلومتر ي باختر جاده يزد – كرمان قرار دارد. اين شهرستان از سوي شمال به شهرستان يزد، از شمال خاوري به شهرستان بافق از خاور به شهرستان هاي رفسنجان و شهر بابك استان كرمان، از باختر به شهرستان هاي تفت، ابركوه، و استان فارس و ازجنوب به شهرستان هاي شهر بابك استان كرمان و شهرستان ني ريز استان فارس محدود مي‌شود. بلندي مركز شهرستان مهريز از سطح دريا، 1366 متر است. آب و هواي اين شهرستان نيمه بياباني است و هر چه به سوي باختر حركت كنيم، بارندگي زياد شده و درجه حرارت نيز كاهش مي يابد. هواي مهريز معتدل خشك بوده و باران ساليانه آن اندك است. بر اساس سرشماري سال 1375جمعيت شهرستان مهريز 74202 نفر شامل 37284 نفر مرد و 36918 نفر زن بوده است. مردم مهريز ايراني الاصل و آريايي نژادند و به زبان فارسي و لهجه شيرين يزدي سخن مي گويند. مردم اين ناحيه مسلمان و پيرو مذهب شيعه جعفري هستند و شماري زرتشتي نيز در كنار شهروندان مسلمان خود، برادرانه زندگي مي كنند.
وجه تسميه و پيشينه تاريخي
مهريز، در گذشته «مهري گرد»، «مهرجو»، «مهري جرد»، «ميگرد» و «ميجرد» ناميده شده است. بناي اين شهر را به «مهرنگار» دختر انوشيروان ساساني نسبت داده و يكي از آبادي هاي آن، به نام «خورميز» را از بناهاي هرمز، پادشاه ساساني دانسته اند. اين شهر از پيوستن چند آبادي نزديك به هم تشكيل شده و اندك اندك گسترش يافته است. نام آن، در كتاب جامع مفيدي و تاريخ يزد به گونه «مهر گرد»، «مهرجو»، «مهري جرد» نگاشته شده است. از آن جا كه مهريز، در نزديكي شهر يزد قرار گرفته، مي توان گفت كه اين شهر از لحاظ تاريخي، سياسي و تا اندازه اي اجتماعي و اقتصادي بستگي زيادي با شهر يزد دارد.

شهرستان ميبد در پنجاه كيلومتري شمال‌باختري شهرستان يزد قرار دارد. اين شهرستان با 1271 كيلومتر مربع وسعت، كوچك‌ترين شهرستان استان و است و به لحاظ تراكم نسبي جمعيت، بعد از يزد قرار دارد. در حال حاضر جمعيت اين شهرستان بالغ بر 62286 هزار نفر است. شهرستان ميبد شامل يك بخش «مركزي» و دو دهستان «بفروييه» و «شهدا»است. اگرچه بافت سنتي اين شهرستان در طول زمان گزندهاي فراوان ديده است، اما يكي از نمونه‌هاي نادر شهرهاي باستاني ايران به شمار مي‌رود. يك روايت افسانه‌اي حكايت از آن دارد كه ميبد در زمان «كيومرث» بنيان‌گذاري شد و نخستين آدميان از راه آب و دريا به اين سرزمين پا گذاشتند. راه‌هاي باستاني آن را سواران مادي، پارسي، اشكاني و ساساني در نورديدند. «نارين قلعه» ميبد كهن‌ترين سند تاريخي و شهرسازي استان يزد است. سكه‌هاي به جاي مانده از دوران «پوراندخت ساساني» كه در اين شهرستان ضرب مي‌شد، از جمله اسناد تاريخي است كه اهميت سياسي و مدنيت شهرستان ميبد را در دوران ساساني نشان مي‌دهد. صنايع دستي مردم ميبد را زيلوبافي، سراميك سازي، سفال سازي، كرباس بافي، فرش بافي و موتابي تشكيل مي‌دهند كه از گذشته هاي دور در اين ناحيه رواج داشته است. مهم‌ترين مراكز ديدني و تاريخي شهرستان ميبد را نارين قلعه ميبد، مسجد جامع ميبد، مسجد جامع فيروزآباد، مسجد جامع بفروييه، مسجد جامع زيرگ بيده (معماري بوكني)، قلعه‌هاي پراكنده، مجموعه كارواني رباط، زيارت‌گاه‌هاي امام‌زاده خديجه خاتون، ميرصدرالدين قنبر، پير چراغ، پير بفرو، موزه زيلو، آسياب‌ها، حسينيه‌هاي قديمي، آب‌انبارها، برج‌ها، مراكز مذهبي زرتشتيان، خانقاه، باروي شهر قديم شامل برج‌ها، حصارها، خندق‌ها و دروازه‌هاي شهر ميبد از دوره ساساني به بعد تشكيل مي‌دهند.
مكان هاي ديدني و تاريخي
آب انبارهاي تاريخي، آتشكده‌هاي حسن آباد، آرامگاه مير شمي الحق، آرامگاه مير صدر الدين قنره، امام زاده خديجه خاتون، برج كبوترخان، برج محمودآباد، برج عبدالوهاب، برج كاظم آباد، پير چراغ، ‌پير خرمن، چاپار خانه، حسينيه هاي تاريخي، خانقاه ( سده 8 هـ. ق )، دخمه شورك، 33راه باستاني، كاروان سرا، مزرعه كلانتر، ‌مسجدجامع (از سده نخست هجري قمري)، مسجد جامع فيروز آباد (سده 8 هـ. ق)، مسجد جامع بفروييه (سده 8 هـ. ق)، مسجد زيرگ بيده، نارين قلعه ( كهن‌دژ) و يخچال هاي طبيعي از جمله مكان‌هاي ديدني و تاريخي شهرستان ميبد به شمار مي آيند.
صنايع و معادن
صنايع ماشيني ميبد ملامين سازي، ريسندگي، نخ تابي و پنبه پاك كني است. از معادن اين شهرستان مي‌توان معدن هاي سنگ گچ، سرب، روي و ماسه سنگ را نام برد. كشاورزي و دام داري
از ديرباز كشاورزي ميبد رونق داشته و جزو كارهاي مهم اين منطقه به شمار مي رفته است و بخش بزرگي اززمين هاي پيرامون شهر در محله ها به كشت يا به باغ انار اختصاص دارند. در زمين هاي خارج از محدوده شهري نيز كشت گندم، صيفي، يونجه، پسته، پنبه و ديگر فرآورده هاي كشاورزي رواج دارد. مهم ترين نقاط دام‌پروري ميبد، آبادي هاي كوه‌پايه اي باختر و روستاي حسن آباد است. هم‌چنين شماري مرغ‌داري در ميبد وجود دارد كه علاوه بر تأمين نياز ناحيه، به ديگر نقاط نيز مرغ صادر مي كنند.
مشخصات جغرافيايي
شهرستان ميبد، در شمال شهرستان يزد قرار داشته و از سوي شمال و خاور به شهرستان اردكان، از جنوب و باختر به شهرستان يزد محدود مي شود. بلندي مركز اين شهرستان از سطح دريا 1234 متر است. آب و هواي ميبد گرم و خشك است، ولي در دامنه كوه هاي باختري گرما كاهش يافته و بر بارندگي افزوده مي شود. ميانگين باران، ساليانه در حدود 62 ميلي متر است. شهر ميبد، مركز شهرستان ميبد استان يزد، با پهنه اي حدود 1810 هكتار، در شمال باختري شهر يزد، در كناره كوير مركزي ايران، از نظر جغرافيايي در 53 درجه و 29 دقيقه ي درازاي خاوري و 32 درجه و 13 دقيقه ي پهناي شمالي نسبت به نيم روز گرينويچ قرار دارد. اين شهر از سوي شمال به اردكان، از باختر به حسن آباد، از خاور به جاده سنتو، و آبادي بارجين و از جنوب به روستاي ركن آباد محدود مي شود. سرشماري سال 1375جمعيت شهرستان ميبد 59141 نفر شامل 31121 نفر مرد و 28020 نفر زن بوده است. مردم اين شهرستان مسلمان شيعه هستند و به زبان فارسي و لهجه شيرين يزدي سخن مي گويند. زرتشتي هاي ساكن در اين منطقه به زبان ويژه خود سخن مي گويند. مردم ميبد سخت كوش، سخن سنج، متدين و مقاوم اند و به آداب و رسوم باستاني خود پاي بند هستند.
وجه تسميه و پيشينه تاريخي
ميبد، در روزگار پادشاهي قباد، پادشاه ساساني ساخته شده و دليل آن را چنين روايت كرده اند. يكي از فرزندان شاه به نام موبد بيمار شد و پزشكان هواي اين منطقه را براي او بهبودي بخش دانستند، از اين رو با ايجاد اين شهر و بناي قلعه اي، آن را «موبدگر» خواندند كه به مرور زمان «گرد» از بين رفته و «موبد» را «ميبد» ناميدند. نام ميبد (ميبذ) كه از واژگان فارسي ميانه است خود، نشان از دوران ساساني دارد. در آثار تاريخي و جغرافيايي سده‌هاي نخستين پيش از اسلام، بارها از اين نام ياد شده است. اما با توجه به پيشينه دراز شهر ميبد، گمان مي رود اين نام دگرگون شده نام پيشين و يا نام تازه اي از دوران ساساني باشد. با اين حال بايد خاطر نشان ساخت ميبد را كه در آثار تاريخي وجغرافيايي، از سرهنگان يزدگرد دانسته‌اند، همان «مهبود» از سپهبدان نام‌دار زمان قباد و انوشيروان است. بنياد نخستين ميبد از دوران هاي كهن تاريخ ايران است، اما در زمان ساسانيان، كه يكي از دوره هاي بنيان گذاري و گسترش شهرها در ايران به شمار مي‌رود، محدوده كهن شهر ميبد نيز گسترش يافت. بعضي از منابع تاريخي و جغرافيايي كه به معرفي شهر پيشين ميبد پرداخته‌اند، بارزترين مشخصه شهرسازي پيشين ميبد را كهن‌سالي شهر، دژ استوار «نارين قلعه» و تأسيسات دفاعي آن دانسته‌اند. سكه هاي بازمانده از روزگار پوراندخت ساساني، كه در ميبد ضرب مي‌شده، بيان گر اهميت سياسي و جايگاه ويژه اين شهر باستاني است. ميبد، در روزگار مغول شهري آباد و پرجمعيت بوده و اهميت شهر ميبد و قلعه آن به شاهان آل مظفر مربوط است. محمدبن مظفر در سال 737 هـ . ق با به دست آوردن گنجي كه در يزد بود، به ميبد آمد و قلعه دالان (نارين قلعه) را بازسازي و دور آن را خندق ايجاد كرد.

شهرستان اردكان در شصت كيلومتري شمال باختر استان و در حاشيه كوير نمك قرار دارد. قدمت اردكان در هاله‌اي از ابهام قرار دارد اما آن‌چه مسلم است اين شهر در زمان شاه طهماسب صفوي وجود داشته است. عده اي معقتدند كه اردكان ابتدا در محل خوش مكان كنوني (واقع در 5 كيلومتري شهر) مستقر بوده و بعدها در محل كنوني خود استقرار يافته است. گفته شده است اردكان در قرن هفتم هـ.ق در محل «زردك» (قديمي‌ترين آبادي اين منطقه) بنا شده است. اين شهرستان داراي سه بخش «مركزي»،«خرانق» و«عقدا»است. مرتفع‌ترين قسمت اين شهرستان قله «ميل» و پست‌ترين ناحيه آن كوير «سياه‌كوه»است. آب و هواي اردكان‌صحرايي است. كمي نزولات جوي، بالا بودن ميزان تبخير، پديده بيابان‌زايي و حركت شن‌هاي روان از ويژگي‌هاي خاص اين منطقه است. بيش‌تر مردم اين منطقه به كشاروزي و باغ‌داري اشتغال دارند. صنايع دستي اين شهرستان چادرشب، حصيربافي، خورجين بافي، (لبافي) آهنگري، قالي بافي، زيلوبافي، نساجي وحلواسازي است. شهرستان اردكان از مكان‌هاي ديدني و تاريخي متعددي برخوردار است. مسجد جامع اردكان، مسجد زيرده، تكيه بازار نو، امام‌زاده ميرسيد محمد(ع)، امام‌زاده سيد نورالدين(ع)، موزه مردم‌شناسي، چهارسوق، آب‌انبار دو راه، آب‌انبار قلعه،‌تكيه بازار نو، سنگ‌قبر ملاعارف و مراكز مذهبي زرتشتيان عبارت از:پيرشاه اشتادا يزد، پيرشاه تشترا يزد، پيرشاه مهرايزد، پيرشاه‌مراد، پيرشاه فريدون، پيرهريشت، پير سبز چك‌چك، زيارتگاه پارس بانو از جمله مكان‌هاي ديدني اين منطقه به شمار مي روند.
مكان هاي ديدني و تاريخي
آب انبار دوراه، آب انبار قلعه، آتشكده شريف آباد، آتشكده احمد آباد، پيران زرتشتي، پير سبز هريشت، پيرسوز، چهارسوق، چك چكو، حسينيه بازار نو، خانقاه اردكان، دخمه ترك آباد، دخمه شريف آباد، زيارتگاه پيربفروييه، زيارتگاه پارس بانو، زيارتگاه زرتشتيان، شريف آباد، مدرسه علميه، مسجد جامع، مسجد زيرده، مسجد كچيب، مسجد زردك و ميل ترك آباد از جمله مكان‌ةاي تاريخي و ديدني اين منطقه به شمار مي‌آيند.
صنايع و معادن
از كارگاه هاي صنعتي اردكان مي توان موزاييك سازي، آجر پزي، سنگ‌بري و برخي صنايع كوچك را نام برد. مهم ترين معادن اردكان و پيرامون آن اورانيوم، ‌باريم، آهن، سرب، روي، گچ و نمك هستند.فرآورده اردكان ارده و حلوا ارده است كه در عصاري ها و كارگاه هاي حلوا ارده سازي، از روغن كنجد توليد و صادر مي شوند.
كشاورزي و دام داري
كشاورزي در اردكان به دليل‌ نداشتن آب كافي رونق چنداني ندارد.از فرآورده مهم اين شهرستان مي توان انار، روناس، گندم، ميوه، يونجه، پنبه و پسته را نام برد. پسته اردكان از گونه پسته مرغوب ايران به حساب مي آيد. با توجه به آب و هواي اردكان دام‌داري به گونه پراكنده انجام مي شود و دام اصلي آن بز است. با اين حال گوسفند، گاو، شتر نيز نگه‌داري مي كنند و مرغ‌داري نيز در اين منطقه رايج است.
مشخصات جغرافيايي
شهرستان اردكان در شمال استان يزد، در دل كوه كوير مركزي ايران، در مسير راه تهران – يزد قرار دارد و پهناورترين شهرستان منطقه است. اين شهرستان از سوي شمال خاوري و خاور به استان خراسان، از شمال باختري به استان اصفهان، از باختر به استان هاي اصفهان و فارس، از جنوب به شهرستان هاي بافق، يزد، و ميبد محدود مي‌شود. حدود 5 درصد اين ناحيه كوهستاني بوده و ميانگين بلندي آن از سطح دريا 1234 متر است. اختلاف درجه حرارت در اين ناحيه زياد بوده و ميانگين اندازه بارندگي سالانه در اردكان 56 ميلي متر است. بيش ترين بارندگي در پاييز و زمستان و اندكي در بهار است و بيش ترين درجه حرارت سالانه 42 و گاهي به 45 درجه سانتي‌گراد مي رسد.
وجه تسميه و پيشينه تاريخي
اردكان از زمان پيدايش، زادگاه و محل سكونت عالمان و دانشمندان بوده است. كلمه اردكان از دو بخش «ارد» به معني مقدس و «كان» به معني معدن و مكان تشكيل شده كه به معني مكان مقدس است. در زبان پهلوي «ارد» به معني خشم و دلاوري بوده و چون در گذشته دور، مردمي دلاور و جنگجو، در اين ناحيه زندگي مي كرده اند، به نام مركز دلاوري و خشم نيز سرشناس شده است. محمد مفيد مستوفي بافقي درباره نام اردكان چنين مي گويد : «ارد» به لفظ فرس، دور را گويند و چون در اطراف و جوانب آن محل، كوه بسيار است و در ازمنه سابقه، در آن جبال معادن مس و سرب و فيروزه و غيره بود لهذا، در افواه عوام اسم آن قصبه به اردكان موسوم گشته است. و اين قصبه شريفه، از قديم الايام محل موطن فضلا و علما و حكما و منجمين و دانشمندان بوده و هست و در ميان اصحاب هوش به «يونان كوچك» اشتهار دارد. با توجه به منابع موجود، در گذشته آبادي اردكان در محلي كه اكنون «زردك» خوانده مي شود بنا شده و آثار خرابه هاي آن نيز به چشم مي خورد. در سده هاي باستاني، نامي از اردكان در آثار تاريخي برده نشده است. نخستين باري، كه در تاريخ از اين شهر ياد شده، سده 7 هـ. ق است كه نامي از اردكان و خانقاه ساختن شيخ تقي الدين دادا محمد از بزرگان و سالكان راه دين به ميان آمده است. پس از شيخ محمد و پسرانش، اردكان به گونه علم، حكمت و ادب درآمد و از آن پس، درستي واژه «يونان كوچك» به اردكان تحقق يافت و نام اردكان را بيش از پيش روشنايي بخشيد. در دوران افشاريه (1163 هـ. ق) علي قلي خان، برادرزاده نادرشاه، عليه شاهرخ شاه افشار شورش كرد و عازم خراسان شد. پس از پيمودن مسير تا نزديكي اردكان، از سوي سپاهيان شاهرخ شاه سركوب و دستگير و به مشهد فرستاده و در آن جا كشته شد. درسال 1207 هـ. ق لطفعلي خان زند، در جريان جنگ هاي خود با آقا محمد خان طبسي، سپاه كوچكي تدارك ديد و به سوي شيراز رهسپار شد. درنزديكي يزد، محمد تقي خان يزدي، راه را بر لطفعلي خان بست. لطفعلي خان با دلاوران زند و سپاهيان طبسي، در ناحيه اردكان، برخان يزدي تاخت و آنان را شكست داده و رهسپار ابركوه شد. در تمامي دوران قاجار، شهر اردكان و پيرامون آن، جزو حكومت يزد محسوب مي شد. در سال 1236 هـ. ق شاهزاده محمد ولي ميرزا، حكمران يزد شد و حاجي ميرزا محمد خان قزويني را به حكومت اردكان و ميبد فرستاد. پس از قزويني، ‌ميرزا مهدي قلي وزير و پس از او محمد كريم خان، حاكم اردكان شدند.

شهرستان‌ ابر كوه‌ در يك صدوچهل كيلومتري باختر شهرستان يزد قرار دارد. مركز اين شهرستان، شهر ابركوه با وسعت شش كيلومتر مربع است و بيش‌تر اهالي آن به كشاروزي اشتغال دارند. ابركوه يكي از شعب راه ابريشم است كه در گذشته آباد و پر جمعيت بود. نام آن در منابع قديم و جديد به صورت‌هاي «ابرقو»، «ابرقويه»،«برقوه» و «دركوه»آمده است. در نزديكي ابركوه تپه‌هاي سياه‌رنگي وجود دارد كه به آن «تل خاكستر» نيز مي‌گويند. برخي از مردم معتقدند كه آتش «ابراهيم(ع)» در اين مكان افروخته شد و عده‌اي نيز آن‌ها را به آتش «سياوش» نسبت مي‌دهند. اگرچه اين روايات جنبه افسانه دارد، اما «سرو پنج هزار ساله» ابركوه نشاه از قدمت و ديرينگي اين شهر مي‌دهد. از صنايع دستي اين شهرستان مي توان كرباس‌بافي، گليم‌بافي، صابون شيري را نام برد. قالي بافي از قديمي ترين صنايع دستي رايج در اين شهرستان است اغلب زنان اين شهرستان به قالي بافي اشتغال دارند و طرح هاي مختلف نايين و اصفهان و كاشان در اين شهرستان رايج است. اين منطقه از مكان‌هاي ديدني متعددي برخوردار است كه گنبد عالي، مزار پير حمزه سبزپوش، مقبره حسن‌بن كيخسرو، گنبد سيدون و گنبد گل سرخي، قطبيه، مسجد حاجي كامل،‌امام‌زاده احمد بن جعفر(ع)، مناره‌هاي مسجد نظاميه، مسجد جامع ابرقو، مسجد بيرون يا مسجد امام رضا(ع)، پريشك يا پير صدق، پير حسين، مقبره اشرف‌الدوله حسن بن شمس‌الدين مهر، امامزاده عباس بن‌علي بن‌الحسن بن‌علي ابي‌طالب(ع)، يخچال دوره قاجاري، تل‌هاي خاكستري، بي‌بي سارا خاتون، بناهاي كوه صفه، بادگيرها، محله‌هاي‌قديمي چون:درقلعه،بنادان،جرمدين،صفاييه، جهانستان، دروازه ميران. گل‌كاران، نظاميه، طاووس، بازار، پشت آسياب، محله خواجه از جمله مهم‌ترين آن‌ها به شمار مي‌آيند

شهرستان تفت در هجده كيلومتري جنوب‌باختري استان يزدقرار دارد و يكي از مناطق خوش آب و هواي استان يزد است. بيش‌تر فضاهاي اين شهرستان، به ويژه در محلات قديمي، را باغ‌هاتشكيل مي‌دهند. بافت كلي و قديمي تفت، باغ ـ محله و خانه ـ باغ است. 65% جمعيت اين شهرستان به كشاورزي و باغ‌داري اشتغال دارند. در تاريخ يزد، همواره آب تفت زبان‌زد عام و خاص بوده و اكنون نيز كوچه‌اي به نام «آب‌تفت» در شهرستان يزد وجود دارد كه نشانه‌اي از توجه به طراوت شهرستان تفت است. شهرستان تفت يكي از بزرگ‌ترين مراكز پرورش كرم ابريشم و توليد انار در استان است و انار آن به مناطق مختلف صادر مي‌شود.مهم‌ترين صنايع دستي اين شهرستان را گيوه دوزي و قالي بافي تشكيل مي‌دهد. قالي‌هاي اين منطقه با طرح كاشاني بافته مي‌شوند. زنان روستايي با ابزار ساده رويه گيوه را مي بافند و يا به قول خودشان مي چينند. ماده اوليه گيوه نخ پنبه اي است پس از مرحله بافت؛ بايستي رويه به تخت دوخته شود. كار تهيه تخت و دوخت به وسيله مردان انجام مي‌شود. گيوه هاي اين منطقه از شهرت زيادي در استان برخوردار هستند. مراكز ديدني اين منطقه را آب‌انبار سرده، آب‌انبار برسه، سنگ‌قبر صفي قلي بيك، حسينيه شاه‌ولي، سنگ قبر خانش بيگم، خانقاه يا بقعه شاه خليل ثاني، مسجد شاه ولي، حسينيه غياث‌آباد، مسجد و حسينيه محله گرمسير، قلعه گرمسير، مسجد شاه يحي، مسجد جامع بيدا خويد،‌مسجد شيخ علي بنيمان، مسجد توران پشت، بقعه سيدگل سرخ توران پشت، بقعه پير مراد توران پشت، بقعه چهل دختران توران پشت، بقعه شيخ جنيد توران پشت، مزار توران پشت، قلعه شواز، مسجد اسلاميه (فراشاه) تشكيل مي‌دهد.
مكان هاي ديدني و تاريخي
درختان كهن‌سال، آتشكده‌هاي زرتشتي، آسياب و دژ پهلوان، حسينيه شاه ولي خانقاه و مسجد شاه ولي، آب‌انبار سرده، آب‌انبار برسه، سنگ‌قبر صفي قلي بيك، سنگ قبر خانش بيگم، خانقاه يا بقعه شاه خليل ثاني، حسينيه غياث‌آباد، مسجد و حسينيه محله گرمسير، قلعه گرمسير، مسجد جامع بيدا خويد،‌ مسجد شيخ علي بنيمان، مسجد توران پشت، بقعه سيدگل سرخ توران پشت، بقعه پير مراد توران پشت، بقعه چهل دختران توران پشت، بقعه شيخ جنيد توران پشت، مزار توران پشت، قلعه شواز، مسجد اسلاميه (فراشاه) از جمله مكان‌هاي ديدني و تاريخي شهرستان تفت به شمار مي‌آيند.
كشاورزي و دام داري
با توجه به استعداد ناحيه؛ بيش تر مردم تفت كشاورز و باغ‌دار هستند. از فرآورده‌هاي كشاورزي اين منطقه مي توان گندم، جو، بنشن، تره بار، انار، هلو، زردآلو، گوجه و گردو را نام برد كه انار تفت فراوان و از كيفيت خوبي برخوردار بوده و به نقاط ديگر صادر مي شود. مردم اين شهرستان همراه كشت به دام‌داري نيز مي پردازند.
مشخصات جغرافيايي
شهرستان تفت،در كنار راه يزد – شيراز در باختر استان قرار دارد. اين شهرستان از سوي شمال به شهرستان يزد، از باختر به شهرستان هاي يزد و ابركوه، از جنوب به شهرستان هاي ابركوه و مهريز و از خاور به شهرستان مهريز محدود مي‌شود. بلندي مركز شهرستان تفت از سطح دريا، 1560 متر است. اين شهرستان ناحيه اي كوهستاني است و بيش از 60 درصد روستاهاي آن، در دامنه كوه ها قرار دارند. آب و هواي تفت نيمه بياباني است، كه به دليل قرار گرفتن در دامنه شيركوه نسبت به يزد، داراي تابستان هاي ملايم تر و بارندگي بيش تري است. بيش ترين درجه حرارت، در تابستان 34 و كمترين آن در زمستان 12 درجه سانتي‌گراد است. رطوبت در تابستان 15 درصد و در زمستان 30 درصد بوده و ميانگين بارندگي ساليانه برف 70 سانتي‌متر و باران تا 60 سانتي‌متر است. مردم اين شهرستان مسلمان شيعه و آريايي نژادند و به زبان فارسي و لهجه شيرين محلي يزدي سخن مي گويند. زرتشتيان ساكن در اين شهر با گويش ويژه خودشان سخني مي گويند. تفتي ها، مردمي پاك انديش، سخت كوش، درستكار، ‌متدين و مهمان نواز هستند. مسيرهاي ارتباطي اين منطقه به اطراف عبارتند از:
- راه تفت – يزد به سوي شمال خاوري و به درازاي 20 كيلومتر
- راه تفت – ده نو – ده شير به سوي باختر و سپس به سوي جنوب
- راه تفت – ترزجان به درازاي 24 كيلومتر
- راه تفت – منشاد – ده بالا
- راه تفت – ابركوه به درازاي 150 كيلومتر
فاصله هوايي شهر تفت تا تهران، 520 كيلومتر است
وجه تسميه و پيشينه تاريخي
تفت منطقه‌اي باستاني با پيشينه‌اي دراز است. اين شهر از هر لحاظ با يزد پيوند تاريخي داشته و نامش هميشه با آن، همراه بوده است. شهر تفت را، كه زادگاه علامه تفتازاني است، به دليل وجود چشمه «نصيري» در پاي «چنار سرده»، «تفت نصيري» نيز ناميده اند. واژه تفت، در اوستا «تفته» به معني «گرم شده»است. مردم تفت بر اين باورند كه به دو دليل اين شهر تفت ناميده مي‌شود. يكي به دليل وجود تفته كوه در جنوب شهر، كه هنگام تابش خورشيد، بسيار داغ و سوزان شده و به اصطلاح محل تفتيده مي شود و ديگر سبد و طبق ميوه كه در گويش محلي به آن ها «تفت» مي گويند، كه هر دو مورد درست بوده و كاربرد دارند. در ديگر فرهنگ ها تفت به معني قهر و غضب، خرام و خرامان، گياه دارويي كه خوردن بيخ آن مانند تاتوله جنون آورد، نيز آمده است.