براساس يك نظريه، نام قديمي شاهرود «حنچره» يا «شخره» (‌شاخره) بود كه به تدريج تبديل به شاهرود شده است. هم چنين گفته مي شود كه شهر شاهرود در جلگه‌اي حاصل خيز كه به وسيله رود شاه آبياري مي شود, واقع شده و نام خود را نيز از همين رودخانه گرفته است. شاهرود يكي از شهرستان هاي استان سمنان است كه از شمال به شهرستان هاي بجنورد، گرگان، از خاور به شهرستان هاي سبزوار، كاشمر، از جنوب به شهرستان طبس و خور و بيابانك (شهرستان نايين) و از باختر به شهرستان دامغان محدود مي ‌شود.
اساس اقتصاد شهرستان شاهرود بر كشاورزي, دام داري و صنايع دستي استوار شده است. از نظر كشاورزي دراين منطقه از ديرباز فعاليت گسترده اي وجود داشته و انواع مختلف محصولات كشاورزي و باغي درآن توليد مي شده است. شهرستان شاهرود داراي صنايع ماشيني و دستي است. شاهرود از مهم ترين مراكز توليد قالي و قاليچه استان سمنان به شمار مي رود. شهرستان شاهرود از جمله شهرستان هاي با اهميت استان سمنان است كه مكان هاي ديدني و تاريخي زيادي دارد. اين منطقه سبز ترين منطقه استان است و از بناهاي مذهبي, مسجدهاي قديمي و با ارزش و بازار برخوردار است. بازار قديمي شاهرود از مجموعه هاي با ارزش معماري منطقه است كه آثار معماري موجود در آن گوياي قدمت تاريخي اين بازار است.
مكان هاي ديدني و تاريخي
شهرستان شاهرود از جمله شهرستان هاي با اهميت استان سمنان است كه مكان هاي ديدني و تاريخي زيادي دارد. اين منطقه را مي توان سبز ترين منطقه استان به شمار آورد. جاذبه هاي طبيعي شهرستان شاهرود را جنگل ها و مناطق حفاظت شده به همراه رودخانه ها, كوه ها و چشمه ها در سطح شهرستان شاهرود وجود دارند كه از جاذبه هاي طبيعي به شمار مي آيند. شهرستان شاهرود از بناهاي مذهبي و مقبره امام زاده هاي زيادي برخوردار است. هم چنين مسجدهاي قديمي و باارزشي در اين منطقه وجود دارند. بازار قديمي شاهرود از مجموعه هاي با ارزش معماري منطقه است كه آثار معماري موجود در آن گوياي قدمت تاريخي اين بازار است. با توجه به قرار گرفتن شاهرود در مسير مسافران مشهد و با توجه به آب و هواي دل پذير, جاذبه هاي تاريخي و معماري متعدد و مردمي خون گرم و ميهمان نواز منطقه شاهرود و شهر تاريخي بسطام يكي از بهترين و سرگرم كننده ترين توقف گاه هاي مسافران به شمار مي آيد. جاذبه هاي طبيعي و تاريخي شاهرود به تنهايي توانايي چذب گردشگران علاقمند به تاريخ و طبيعت را دارد.
با توجه به پيشينه تاريخي منطقه شاهرود كه به دوره هاي هفتم و هشتم هجري قمري مي رسد؛ بيش تر جاذبه هاي تاريخي و معماري اين شهرستان, در دوره هاي بعد از اين تاريخ ساخته شده اند. البته وجود تپه هاي باستاني چون تپه خوريان كه در آن آثار و بقايايي از استقرار بشر در هزاره پنجم پيش از ميلاد به دست آمده؛ حاكي از قدمت طولاني و استقرار گروه هاي مختلف در اين شهرستان است ولي هسته اوليه شهر شاهرود از همان قرن هاي هفتم و هشتم به بعد تشكيل شده و به همين دليل غالب آثار تاريخي و معماري منطقه نيز به دوره هاي بعد از اسلام مربوط مي شود. قلعه پارت ها در اين منطقه از معدود آثار باستاني و پيش از اسلام است كه به دوره هاي ساسانيان مربوط مي شود. قلعه هاي ديگري نيز در اين شهرستان وجود دارند كه قدمت آن ها به دوره هاي مختلف تاريخي مي رسد.
شهرستان شاهرود از بناهاي مذهبي و مقبره امام زاده هاي زيادي برخوردار است. هم چنين مسجدهاي قديمي و باارزشي در اين منطقه وجود دارند. مسجد جامع بسطام در سال 706 هجري قمري ساخته شده و بناي زيبايي است. آرامگاه مشاهير تاريخي, ادبي و عرفاني چون آرامگاه شيخ حسن جوري ( يكي از رهبران قيام سر به داران ) آرامگاه ابن يمين فريومدي (شاعر معروف و قطعه سراي فارسي) آرامگاه با يزيد بسطامي (عارف نامي ايراني) به همراه ده ها آرامگاه و مقبره ديگر در اين منطقه واقع شده كه هر يك حرف هاي ناگفته زيادي براي بازديد كننده خود دارند.
بازار قديمي شاهرود از مجموعه هاي با ارزش معماري منطقه است كه آثار معماري موجود در آن گوياي قدمت تاريخي اين بازار است. حمام هاي قديمي كه در شهرستان شاهرود وجود دارند‏, بيش تر در دوره هاي صفويه و قاجاريه ساخته شده اند. كاروان سراهاي متعددي كه مربوط به دوره هاي صفويه و قاجاريه است, نيز در شهرستان شاهرود وجود دارند. اين كاروان سراها بيش تر به صورت چهار پلاني ساخته شده اند و از جمله جاذبه هاي تاريخي و معماري با ارزش منطقه به شمار مي روند.
با توجه به قرار گرفتن شاهرود در مسير مسافران مشهد و با توجه به آب و هواي دل پذير, جاذبه هاي تاريخي و معماري متعدد و مردمي خون گرم و ميهمان نواز منطقه شاهرود و شهر تاريخي بسطام يكي از بهترين و سرگرم كننده ترين توقف گاه هاي مسافران به شمار مي آيد. در ضمن جاذبه هاي طبيعي و تاريخي شاهرود به تنهايي توانايي چذب گردشگران علاقمند به تاريخ و طبيعت را دارد.
وجه تسميه و پيشينه تاريخي
براساس يك نظريه، نام قديمي شاهرود «حنچره» يا «شخره» (‌شاخره) بود كه به تدريج تبديل به شاهرود شده است. هم چنين گفته مي شود كه شهر شاهرود در جلگه‌اي حاصل خيز كه به وسيله رود شاه آبياري مي شود, واقع شده و نام خود را نيز از همين رودخانه گرفته است . شواهد و مدارك تاريخي موجود، گواه آن است كه پيشينه تاريخي اين منطقه به دوره هاي هفتم و هشتم هجري قمري مي رسد. ‌تشكيل هسته اوليه شهر شاهرود كه با اهميت ترين شهر منطقه است, به دليل دفاع از مهاجمان، روي تپه هاي كم ارتفاع در دامنه كوه شمالي و باختري شاهرود بنا شده و به تدريج همراه با برقراري امنيت در محل، رشد و توسعه يافته است.
به استناد برخي اشاره هاي تاريخي مندرج درمتون و بعضي شواهد باستان شناختي و معماري موجود در داخل و خارج شهر كنوني، راه عبور قافله ها و كاروان هايي كه بزرگ راه باختري – خاوري جاده ابريشم را طي مي كردند، از آبادي يا روستاي بزرگ شاهرود مي گذشته است. موقعيت ممتاز طبيعي و جغرافيايي و وجود چندين قلعه و دژ در اين مكان و اطراف آن جواب گوي اطراق و پناه ساكنان و كاروانيان درهنگام بروز خطر بود. درعين حال وجود كاروان سرا و چاپار خانه دراين منطقه، آن را به يكي از مراكز مهم يك جا نشيني در منطقه تبديل كرد. علاوه بر آن استعداد خاك و وفور آب، ، موقعيت هاي ويژه اي را براي آبادي شاهرود فراهم كرد كه همگي منجر به تشكيل شهر شاهرود در قرن هاي هفتم و هشتم هجري قمري شد و درنهايت پس از گسترش آبادي هاي اطراف و اضافه شدن شهرهاي ديگر اين منطقه نام شهرستان به خود گرفت.
شاهرود به خاطر موقعيت نظامي خود، در زمان فتحعلي شاه قاجار رونق اساسي يافت. چند كاروان سراي بزرگ درآن ساخته شد و چندين كمپاني روسي در اين شهر تأسيس شد. يكي از نقاط تاريخي و باستاني اين شهرستان, بسطام است. بسطام دردوره سلجوقي بيش تر مورد توجه قرار گرفت ودردوره ايل خانان از زمان غازان خان به بعد، رونقي تازه يافت. رشد منطقه شاهرود در چند سال اخير به علت قرار گرفتن در مسير جاده اصلي تهران - مشهد قابل توجه و چشم گير بوده است.
مشخصات جغرافيايي
شاهرود يكي از شهرستان هاي استان سمنان است كه از شمال به شهرستان هاي بجنورد، گرگان، از خاور به شهرستان هاي سبزوار، كاشمر، از جنوب به شهرستان طبس و خور و بيابانك (شهرستان نايين) و از باختر به شهرستان دامغان محدود مي ‌شود. مركز اين شهرستان از نظر جغرافيايي در 54 درجه و 58 دقيقه ي درازاي خاوري و 36 درجه و 25 دقيقه ي پهناي شمالي واقع شده است. رشته كوه هاي البرز كه از حوالي آستارا شروع مي شود با پوشاندن سرتاسر نواحي شمالي شهرستان شاهرود به انتهاي خود مي رسد. براساس آخرين آمار جمعيتي در سال 1375 جمعيت اين شهرستان 212512 نفر بوده كه از اين رقم 104765 نفر جمعيت شهر شاهرود (مركز شهرستان) بر آورد شده است. مردم شهرستان شاهرود آريايي نژادند و به زبان فارسي با گويش محلي سخن مي گويند. شهرستان شاهرود داراي راه هاي زميني و خط آهن است. مهم ترين راه هاي ارتباطي شهرستان شاهرود عبارتند از: راه اصلي شاهرود – مشهد به درازاي 480 كيلومتر, راه اصلي شاهرود– تهران به درازاي 412 كيلومتر, راه فرعي به سوي جنوب به درازاي 116 كيلومتر به طرود, راه فرعي به سوي شمال باختري به درازاي 50 كيلومتري تا شاه كوه, راهي به سوي شمال خاوري به درازاي 130 كيلومتر تا آزادشهر. اين شهرستان و شهرهاي آن فاقد خط هوايي هستند.

مسجد جامع بسطام شاهرود
مسجد جامع بسطام در جنوب بسطام و در فاصله دويست متري جنوب آرامگاه بايزيد بسطامي واقع شده است. اين مسجد در سال 706 هجري قمري ساخته شده است. صحن مسجد داراي محرابي است كه با گچ بري‌هاي بسيار زيبا و هنرمندانه تزيين شده است. صحن مسجد مربع و فضاي آن باز است. محراب ياد شده نيز داراي سه حاشيه گچ بري شده از آيات قرآن است. اين مسجد داراي دو كتيبه است كه در يكي زمان احداث بنا و نام باني آن نوشته شده و در ديگري نيز تاريخ تعمير آن در زمان فتح علي ‌شاه قاجار نوشته شده است
مسجد بايزيد بسطامي شاهرود
مسجد با يزيد بسطامي در شهر بسطام واقع شده و از بناهاي قابل توجه اين شهر است. اين مسجد شامل دو قسمت يكي براي نيايش مردان و ديگري مختص نماز و عبادت زنان بوده است. محراب مسجد بايزيد بسطامي داراي سه حاشيه گچ‌بري شده است و مطالبي بر روي آن نوشته شده است. ورودي صحن اين مسجد, وسيع بوده و درب ورودي آن سه لنگه است كه دو لنگه آن به هم چسبيده و درب سوم مجزا است. بر روي سه لنگه درب مذكور, منبت‌كاري بسيار هنرمندانه و ظريفي به چشم مي‌خورد و بالاي سر اين درب با آجرهاي مخصوص مطالبي به خط كوفي نوشته شده است. در داخل مسجد؛ گچ‌بري‌هاي بسيار زيبايي به چشم مي‌خورد. چند حاشيه گچ‌بري روي ستون‌هاي مسجد باقي مانده و چنين به نظر مي‌رسد كه سقف سابق اين مسجد خراب شده و بعد سقف ديگري براي آن ساخته‌اند. در جلوي مسجد بايزيد دالان سرپوشيده‌اي هست كه دو راه به بيرون دارد: يكي به كوچه پشت مسجد و ديگري به رواق حرم امام‌زاده محمد. بر روي درب طرف كوچه منبت‌كاري زيبايي به چشم مي‌خورد ولي ظرافت آن به منبت‌كاري درب سه لنگه‌اي مسجد نمي‌رسد.
مسجد جامع شاهرود
مؤلف مطلع الشمس مسجد جامع شاهرود را اين طور تعريف مي‌كند« مسجد جامع شاهرود كه در خارج شهر است در ميان باغات و بساتين كه در سفح جبال شمالي واقع شده و آن بنايي معتبر است و هر چند از خشت خام برآورده‌اند. اما در اهميت كمتر از ابنيه آجري نيست، شكل آن مربع مستطيل است، هشت استوانه ضخيم در وسط است كه دو به دو موازي يكديگرند و روي آن‌ها طاق‌هاي محكم زده‌اند، قسمت مقابل محراب را پوشش از تير و تخته است و اين اختلاف سقف و طاق طاري و جديد است. قديم همه طاق خشتي بوده، در سال 1242 اهالي شاهرود اين مسجد را مرمت كرده‌اند و اين يك قسمت به طور مخالف پوشانده شده كف قسمت خاوري اين مسجد به قدر يك ذرع بلندتر است و زير آن آب انبار مي‌باشد و راه پله از خارج و ميان شارع است و روي اين قسمت خاوري هم با تير و تخته پوشيده شده و در وسط يك قطار ستون‌هاي تيربست و روي تيرها چند حمال بزرگ بر هم چفت كرده‌ انداخته و سرتيرهاي سقف را روي آنها قرار داده‌اند و تقريباً بطور تسنيم پوشانيده و مي‌توان آن جا را مسجد علي حده محسوب داشت، چه محراب مخصوص و مدخل ممتاز و وضع جداگانه دارد»
مسجد حضرت مجتبي شاهرود
مسجد قديمي حضرت مجتبي (ع) در ميان بازار واقع شده است. درازاي اين مسجد 27 قدم و پهناي آن 17 قدم و ساختمان آن از خشت خام است. سقف مسجد با تير و تخته پوشيده شده، چهارده ستون از تير در دو رديف ميان مسجد كار گذاشته شده است. قبل از آباداني جديد شهر شاهرود اين مسجد و حمامي كه در كنار آن است، داير بوده كه افغان‌ها آن را خراب كرده‌اند
مسجد جامع فرومد (فريومد) شاهرود
تاريخ بناي مسجد جامع فرومد مربوط به قرن هفتم هجري است. اين مسجد كه در 165 كيلومتري شمال خاوري شهرستان شاهرود واقع شده به لحاظ شيوه معماري قديمي خود جذاب بوده است. درحال حاضر فقط ستون‌هاي ايوان و شبستان آن كه به تازگي ترميم شده؛ پابرجاست.
منار بسطام شاهرود
در سمت خاوري مسجد بايزيد و متصل به مسجد,مناري وجود دارد كه تاريخ بناي منار بسطام مربوط به دوره سلجوقيان است. بر روي منار دوحاشيه خطي وجود دارد كه يكي آيه‌الكرسي است و نوشته حاشيه ديگر به وضوح خوانده نمي‌شود.
تكيه و مسجد ميامي
در روستاي ميامي شاهرود تكيه و مسجدي در كنار هم قرار گرفته اند. بالاي درب مسجد 12 بيت شعر به خط خوش بر سنگي نوشته شده است. تكيه حسينيه نيز اگرچه با خشت و گل ساخته شده از استحكام زيادي برخوردار است

عمارت شهرستان (تل شهرستان)
عمارت شهرستان در روستاي فرومد در منطقه شاهرود واقع شده و داراي كتاب خانه و بيمارستاني بوده كه گفته مي شود توسط خواجه علاءالدين محمد وزير سلطان ابوسعيد ساخته شده است. عمارت شهرستان، تحت نظر حكيم‌الدين طبيب و دانشمند معروف در سال 732 هجري بنا شده و تا قرن نهم نيز پابرجا بوده است. اين بنا در حال حاضر از بين رفته و تنها باقي مانده هاي آن در كنار روستاي فرومد ديده مي شود كه مردم از آن با عنوان تل شهرستان ياد مي كنند.
ساختمان بلديه (موزه)
ساختمان قديمي بلديه در ضلع شمالي شهرداري شاهرود واقع شده و معماري آن به دوره قاجاريه مربوط مي شود. اين ساختمان در دو طبقه با مساحت 306 متر مربع زيربنا؛ ساخته شده كه پس از بازسازي كلي و بنيادي به «موزه شاهرود» تبديل شده است. اين موزه در حال حاضر داراي دو بخش: باستان‌شناسي و مردم‌شناسي است. اشياء كشف شده مربوط به منطقه و اشياء نمودار زندگي مردم در اين موزه به نمايش گذاشته شده و از قسمت‌هاي مختلف: كشاورزي، دام داري، پوشاك، ابزار تدخين، اسناد، قباله‌ها، پرده‌داري و تعزيه‌خواني تشكيل شده است.
تپه تاريخي قله شاهرود
تپه تاريخي قله در شهرستان شاهرود؛ از مناطقي است كه نشان از قدمت طولاني اين منطقه دارد. بر اساس بررسي‌هايي كه در طول سال هاي گذشته در شاهرود و دامنه‌هاي كوه موسوم به قله انجام شده؛ وجود بعضي آثار مربوط به تمدن پيش از اسلام تا حدودي قطعي به نظر مي‌رسد. چندي پيش هنگام انجام عمليات عمراني در شاهرود؛ خمره‌هاي سفالي بزرگ ديده شد و برهمين اساس عمليات كاوش آغاز شد.
كارشناسان با ايجاد هفت كارگاه آزمايش؛ به آثار قابل توجهي مربوط به هزاره اول قبل از ميلاد برخورد كردند كه شامل: گورستان، انبارهاي آذوقه، معماري خشتي، سنگي و كوره‌هاي سفال‌پزي است.
پژوهش‌هاي انجام شده؛ تاكنون بيش تر بر روي گورستان كشف شده متمركز بوده است. در طي اين عمليات تعداد زيادي ظروف سفالي خاكستري در داخل خمره‌هاي بزرگ, كه به جاي تابوت از آن ها استفاده شده بود همراه با بقاياي اسكلت كودكان به دست آمد. اين نحوه تدفين نشان مي‌دهد كه در اين محل اقوامي مربوط به هزاره اول زندگي مي‌كردند. در نزديك قبرستان بقاياي كوره‌هاي سفال‌پزي ديده مي‌شود كه به دليل فراواني اشياي سفالي در داخل قبرها ايجاد چنين كوره‌هايي در محل ضرورت داشته است. علاوه بر اين‌ها خمره‌هاي بزرگ كار گذاشته شده در اين محوطه باستاني و نزديك محل گورستان، دلالت بر جود انبارهاي آذوقه در اين منطقه دارد. حضور اين انبارها دليل بر استقرار دايم، سكونت طولاني و مدنيت اين اقوام بوده است. آثار به دست آمده در اين محوطه از جهت نوع سفال, شكل ظرف‌ها و تاريخ زمان با آثار كشف شده در تپه حصار دامغان، تورنگ تپه گرگان پيشواي ورامين، نمكه دامغان، و تپه قيطريه و كهريزك تهران قابل مقايسه است. در اين محوطه سه نوع ظرف از جهت كاربردي به دست آمده است:
1- ظروف سفالي سفره‌اي مثل: كاسه، بشقاب و جام‌ها.
2- ظروف آشپزخانه‌اي مثل قوري، ظرف‌هاي نوك دراز.
3- خمره‌هاي آذوقه در ابعاد به نسبت بزرگ.
تپه خوريان
تپه خوريان در ده كيلومتري جنوب خاوري شاهرود قرار گرفته و آثار و بقايايي از استقرار بشر در هزاره پنجم قبل از ميلاد در آن به دست آمده است. دفن مردگان و اجساد در منازل مسكوني به شيوه مناطقي مانند سيلك كاشان و تپه زاغه قزوين در اين منطقه مرسوم بوده است. در جريان حفاري‌هاي انجام شده در اين محوطه‌ها آثاري از ابزار و ظروف سنگي، درفش‌هاي استخواني، مهره‌هاي سفالي و تيغه‌هاي چخماق از جنس مرغوب در گمانه‌هاي مختلف به دست آمده است. در يكي از گمانه‌ها نيز يك ظرف سفال منقوش به دست آمده است كه در موزه شاهرود نگه داري مي‌شود.

حمام بسطام شاهرود
تاريخ بناي حمام بسطام به زمان قاجاريه بازمي گردد. بناي اين حمام در شهر بسطام منطقه شاهرود واقع شده است.
آب انبار مدرسه قلعه شاهرود
آب انبار مدرسه قلعه شهر شاهرود در دوره قاجاريه و در سال 1205 هجري قمري ساخته شده است. اين بنا در مدخل ورودي محله قديمي «قلعه ولووا» واقع شده است. بناي آب انبار با نقشه مستطيل شكل و پوشش‌هاي طاقي ساخته شده و يكي از مهم ترين و عميق‌ترين آب انبارهاي شاهرود به شمار مي‌رود. مساحت مفيد اين آب انبار از داخل 8 × 11 × 12 متر است. از زمان ساخت بنا تا 30 سال اخير اين آب انبار, مهم ترين و بهترين منبع آب شرب اهالي محل بوده است. امروزه مخزن و راه ‌پله سالم برجاي مانده ولي سر درب و هواكش آن خراب شده است
حمام چهارسوق شاهرود
حمام چهارسوق به روايتي قديمي ترين بناي حمام هاي منطقه شاهرود به شمار مي رود. اين طور كه پيداست اين حمام هم زمان با بناي مسجد امام حسن(ع) ساخته شده و چندين بار تعمير و بازسازي شده است. اين بنا در محله چهار سوق و مجاور مسجد امام حسن(ع) واقع شده و قدمت آن به دوره صفويه بازمي گردد. ورودي حمام در جانب خاوري واز گذر چهار سوق است. بناي حمام؛ متشكل از دو قسمت اصلي سربينه (رخت‌كن), گرم خانه و فضاهاي وابسته به آن ها است. با توجه به نقشه بنا، فضاهاي اصلي حمام از نظم و طرح خاص و منظمي برخوردار نيست كه بخشي از آن مي‌تواند مربوط به بازسازي‌هاي مكرر بنا باشد. حمام با پوشش‌هاي طاق و گنبد مسقف شده و روزنه ‌هايي با جام‌هاي شيشه‌اي در بالاي گنبد آن براي تأمين روشنايي فضاي داخل تعبيه شده است. اين بنا برخلاف ديگر حمام‌هاي تاريخي شاهرود كه در عمق زمين ساخته شده، تنها 1 متر با سطح گذر اختلاف دارد.
حمام حاجي نقي شاهرود
حمام حاجي نقي از حمام هاي قديمي شهرستان شاهرود است كه در دوره قاجاريه ساخته شده و در ابتداي محله‌ي «قلعه ولي‌آباد» و مجاور خيابان شهيد صدوقي قرار دارد. ورودي حمام از خيابان شهيدصدوقي (مزار) است. اين ورودي از طريق پله‌هايي به فضاي صليبي شكل سربينه راه مي‌يابد. سربينه نيز از طريق درگاه هاي متعددي به گرم خانه و فضاهاي اطراف راه مي‌يابد. گرم خانه، فضاي صليبي شكلي است و درگاه‌هاي متعددي به اطراف و از جمله خزينه مربع شكل بنا دارد. فضاهاي مختلف حمام با پوشش طاق و گنبد مسقف شده و بر رأس پوشش‌هاي گنبدي آن، روزنه‌هاي نورگيري با جام‌هاي شيشه تعبيه كرده‌اند.
حمام بازار شاهرود
اين حمام به نام بازار نو نيز مشهور بوده و در دوره قاجاريه ساخته شده است. اين حمام در مجموعه بازار شاهرود و تا حدودي متصل به «بالا خيابان» و فلكه مركزي شهر، واقع شده است. ورودي اصلي حمام از جانب بازار بزرگ و ورودي فرعي آن كه ورودي قسمت زنانه است, از خيابان اصلي است. بناي قديمي حمام تقريباً بدون دخل و تصرف و تعميرات اساسي باقي و اصالت تاريخي بنا محفوظ مانده است. حمام بازار شاهرود چون ديگر حمام‌هاي قديمي ايران از دو بخش اصلي سربينه, گرم خانه و فضاهاي وابسته به آن ها تشكيل شده است. سربينه يا رخت‌كن حمام، فضايي به ابعاد 11 × 11 متر است كه با نه پله به راسته بازار راه مي‌يابد. پوشش طاق و گنبد سربينه بر روي 4 ستون مياني و ديوارهاي جانبي قرار گرفته است. سطح زيرين پوشش گنبدي اين بخش با كاربندي تزيين شده است. در ميانه سربينه حوضي ساخته شده و در سمت جنوبي سربينه, در امتداد ورودي اصلي، راهروي ورودي گرم خانه و فضاهاي مجاور آن قرار گرفته است. گرم خانه نيز به شكل مربع و به ابعاد 10 × 10 متر است و با طاق و گنبد، بر روي 4 ستون مياني و ديوارهاي جانبي، پوشش يافته است. در بخش شمالي گرم خانه خزينه‌هاي آب گرم و سرد قرار دارد. مصالح اصلي به كار رفته در بنا؛ آجر با ملات ساروج است. اين بنا به شماره 1942 به ثبت تاريخي رسيده است.
حمام اميريه شاهرود
حمام اميريه مربوط به دوره قاجاريه است و با سيصد و شصت متر مربع زيربنا در عمارت امير اعظم قرار گرفته است. اين حمام قديمي داراي دو سالن اصلي با ديوارهاي سنگي و سقف‌هاي گنبدي شكل آجري است كه از يكي از آن ها به عنوان رخت كن استفاده مي‌شد. در هر سالن چهار ستون با سنگ‌هاي مدور و سر ستون‌هاي حجاري شده با نقوش گل و بوته وجود دارد. در سالن اصلي حمام؛ يك حوض سنگي سفيدرنگ به چشم مي‌خورد. سر درب و دالان ورودي اين بنا با نقوش ويژه‌اي تزيين شده است.
حمام بيدآباد شاهرود
بناي حمام بيدآباد به دوره قاجاريه مربوط مي شود كه در محله قديمي بيدآباد شاهرود؛ در كنار تكيه و مدرسه بيدآباد, واقع شده و از آثار اوايل دوره قاجاريه به شمار مي‌آيد. اين حمام از دو قسمت زنانه و مردانه تشكيل مي‌شود كه يكي كوچك و ديگري بزرگ است. هر دو قسمت‌ ياد شده؛ از رخت‌كن، گرم خانه و خزينه تشكيل شده است. خزينه‌ قسمت كوچك تر، امروزه پُر شده و پوشش بخش‌هاي اصلي بنا گنبدي بوده و در وسط هر گنبد روزنه‌هاي نورگيري تعبيه شده است. مصالح اصلي بنا؛ خشت خام با ملات آهكي است و هم اكنون نيز مورد استفاده قرار مي گيرد.
حمام امام‌زاده قطري
در روستاي قطري در شهرستان شاهرود بناي حمام زيبايي وجود دارد كه به حمام امام زاده قطري مشهور است. اين حمام در دوره قاجاريه ساخته شده و از بناهاي قديمي منطقه است.
حمام امام‌زاده قطريحمام بسطام شاهرود
تاريخ بناي حمام بسطام به زمان قاجاريه بازمي گردد. بناي اين حمام در شهر بسطام منطقه شاهرود واقع شده است.
حمام خانخودي شاهرود
حمام خانخودي در روستاي خانخودي شاهرود واقع شده است
حمام بدشت
حمام بدشت واقع در 9 كيلومتري شهر شاهرود در روستاي بدشت قرار دارد.
حمام خوبيان
حمام خوبيان واقع در 84 كيلومتري شهر شاهرود در روستاي خوربيان قرار دارد.
حمام يوسفي‌آباد
حمام يوسفي‌آباد در 9 كيلومتري شهر شاهرود ، در روستاي يوسفي‌آباد واقع شده است.
حمام كلانتون
حمام كلانتون در روستاي كلانتون شهر شاهرود قرار دارد.

قلعه بيار (قلعه ملحدو)
قلعه بيار (قلعه ملحدو) در 69 كيلومتري شاهرود در وسط جاده شاهرود به سبزوار در روستاي زيدر قراردارد. سرماي اين محل مشهور است و محلي ها جاي سرد و پرباد را به «دهنه ‌ زيدر» تشبيه مي كنند. در 42 كيلومتر زيدر به طرف جنوب، يعني به طرف داخل كوير، آبادي «بيار» واقع شده است. اين نام اغلب با نام روستاي ديگر يعني «جومند» يكجا ذكر مي‌شوند. تركيب اين دو اسم به شكل‌هاي بياروجومند و «بيارجمند» ثبت شده است.
رشته كوهي با امتداد خاوري و باختري در جنوب بيار وجود دارد كه با رشته‌هاي فرعي جنوب دامغان پيوستگي دارد. در دامنه اين رشته از خاور به باختر آبادي‌هاي قلعه احمد، قلعه بالا، گيور، و دزيان قرار دارند. آبادي دزيان از شمال به خان خودي و از جنوب به كوه «تيره» منتهي مي‌شود. آبادي دزيان از روستاي «بيار» سه فرسخ فاصله دارد. دزيان در دامنه كوه «تيره» و ارتفاع محل از سطح دريا 1275 متر است. خرابه‌هاي اطراف و آثاري از قبيل سنگ عصاري و سنگ آسياب كه در دامنه شمالي ديده مي‌شود, حكايت كننده آباداني اين نقاط است. از سوي ديگر نام‌هاي «بازارو» نزديك آسياب بالا و «لشكرگاه» نزديك قلعه بالا را كه اثري از بازار و لشكر در آن جا نيست را مي‌توان دليلي بر آبادي و پيشينه اين نقاط دانست. اين قلعه از نظر موقعيت جغرافيايي جزو دژهاي رشته كوه‌هاي البرز نيست. ولي از آن جا كه آخرين قلعه‌اي است كه در اين ناحيه به دست اسماعيليان بوده؛ اهميت زيادي دارد.
قلعه پارت‌ها
بناي قلعه پارت‌ها در 60 كيلومتري روستاي شاهرود واقع شده است كه در درون اين قلعه بقاياي كوره آجرپزي و سفالينه‌هاي مربوط به آن دوران وجود دارد. پيشينه اين قلعه به عهده پارت‌ها و ساسانيان مربوط مي شود و آثار مربوط به به بيش از دو هزار سال قبل در شاهرود كشف و شناسايي شده است. قلعه ياد شده كه مستطيل شكل است، 15 متر از سطح زمين ارتفاع دارد و در چهار طرف آن تاق‌هاي فرو ريخته قوسي شكل مشاهده مي‌شود. اين قلعه كه احتمال مي‌رود در ابتدا سه طبقه بوده، از ويژگي‌هاي معماري دوران پارت‌ها برخوردار است.
برج كاشانه بسطام
در جنوب شهر بسطام شاهرود و هم چنين در جنوب خاوري مسجد جامع، برجي بلند و زيبا وجود دارد كه به نام كاشانه معروف است. ارتفاع اين برج از داخل 24 متر و از بيرون به ارتفاع تقريبي 20 متر و شكل خارجي ان چند ضلعي منتظم سي ضلعي است. در بالاي برج، دو حاشيه از آجرهاي بزرگ وجود دارد كه روي آن مطالبي نوشته شده است. در ضلع جنوب خاوري اين برج روي يك آجر كلمه بسم‌الله الرحمن الرحيم با خط ثلث بسيار زيبايي خوانده مي‌شود.
از تاريخ بناي اين برج اطلاع صحيحي در دست نيست. به عقيده اهالي بسطام، اين برج قبل از اسلام آتشكده زرتشتيان بوده است. برخي از خاورشناسان از جمله گدار بر اين عقيده‌اند كه اين بنا از آثار غازان خان مغول است و اسم اصلي آن غازانه بوده و به مرور زمان و بدون توجه به اصل آن كاشانه ناميده شده است. گويا در دوره‌هاي بعد از اسلام، از اين برج براي ديده‌باني بسطام استفاده مي‌شد. با توجه به اسلوب ساختمان و عوامل ديگر به نظر مي‌رسد؛ اين بنا به رصدخانه بسيار شبيه است. اين ساختمان كه نماي خارجي آن داراي جلوه و شكوه خاصي است, از بناهاي در خور اهميت خطه قومس بوده و نماي خارجي آن نيز داراي جلوه و شكوه خاصي است.
قلعه ميامي
در جنوب ميامي خرابه‌اي هست كه طبق عقيده اهالي اين خرابه در گذشته مركز قصبه ميامي بود و در زمان فتنه مغول خراب شد. قلعه اراكي چهاربرجي نيز در قصبه ميامي در بالاي كوه ميامي است كه دروازه آن را از آجر ساخته‌اند و يك آب انبار بزرگ در ميان آن است. درجلو اين قلعه كه نزديك به يكي از قله‌ها است، آثار حدود دويست خانه ديده مي‌شود. همه راه‌هاي بين اين قلعه و كوه مذكور را با سنگ بسته‌اند كه كسي نتواند خود را به آن محل برساند.
برج خشتي مزج
پيشينه برج خشتي مزج به دوره قاجاريه باز مي‌گردد كه در كنار راه آسفالته مزج به كلاته خيج در شهر شاهرود واقع شده است. فضاي دروني برج خشتي مزج تا حدود زيادي ويران شده است.
قلاع بدشت
قلاع بدشت در روستاي بدشت – 8 كيلومتري شمال خاوري شهر شاهرود قرار دارد.
قلعه ده ملا
قلعه ده ملا در روستاي ده ملا شهر شاهرود واقع شده است
قلعه نوخرقان
قلعه نوخرقان در 20 كيلومتري خاور شاهرود قرار گرفته است.
قلعه گبري (كافر قلعه)
قلعه گبري (كافر قلعه) در ارتفاعات مشرف بر گردنه خوش ييلاق شاهرود واقع شده است.
قلعه نك
قلعه نك در دوره قاجاريه ساخته شده و در 3 كيلومتري خاور جاده شاهرود – گرگان قرار گرفته است.
قلعه كهنه
قلعه كهنه در روستاي نوخرقان شاهرود در سمت شمال خاوري مقبره شيخ ابوالحسن خرقاني واقع شده است.
قلعه سه برج
قلعه سه برج در 5 كيلومتري شهر شاهرود و در روستاي ارديان واقع شده است.
قلعه قديمي
قلعه قديمي علي‌آباد در 24 كيلومتري شاهرود واقع شده است.
قلعه زيدر
قلعه زيدر در 12 كيلومتري خاور ميامي واقع شده است.

آرامگاه شيخ ابوالحسن خرقاني
«هر كه در اين سرا درآيد نانش دهيد و از ايمانش مپرسيد چه آن كس كه به درگاه باري تعالي به جان ارزد البته بر خوان بوالحسن به نان ارزد» آرامگاه عارف نامي شيخ ابوالحسن خرقاني در 24 كيلومتري شاهرود در شمال روستاي خرقان روي تپه‌اي قرار گرفته و فضاي سبز اطراف آن به آرامگاه؛ قداست خاصي بخشيده است. روي قبر شيخ خرقاني، يك قطعه سنگ مرمر قرار گرفته كه اشعاري روي آن حك شده است. در كنار اين مقبره؛ مسجدي وجود داشت كه گنبدي مخروطي شكل و مزين به كاشي كاري‌هاي زيبا داشت. در حال حاضر از مسجد و گنبد ياد شده فقط محراب آن باقي مانده كه برخلاف مسجدهاي ديگر اين نواحي رو به باختر است. محراب ياد شده داراي گچ بري‌هاي زيبا و استادانه است. اخيراً براي حفاظت بيش تر اين محراب قاب بزرگ شيشه‌دار، مانند ويترين نصب شده است.
آرامگاه بايزيد بسطامي
آرامگاه عارف شهير؛ بايزيد بسطامي در منطقه بسطام و شمال آرامگاه امام‌زاده محمد(ع) واقع است. آرامگاه اين عارف نامي، هيچ گونه تزييني ندارد و گفته مي شود كه اين مسئه نمادي از بي‌اعتنايي اين به ماديات و گريز از تجمل به نظر مي‌رسد. وارستگي و بي‌نيازي بايزيد بسطامي حتي بعد از مرگ وي و گذشت يازده قرن، در مرقدش نيز ديده مي‌شود. آرامگاه بايزيد بسطامي داراي يك پنجره مسقف آهني است. روي قبر، يك سنگ مرمر قرار دارد كه كلماتي از مناجات مشهور حضرت علي بن ابي طالب(ع) بر آن حك شده است. به طوري كه از مفاد اين سنگ نبشته برمي‌آيد، اين سنگ متعلق به شخصي به نام قاضي ملك است كه احتمال مي‌رود يكي از حكام ايالت قومس بوده باشد، ولي معلوم نيست به چه علت آن را روي آرامگاه بايزيد نصب كرده‌اند.
طيفور ابن عيسي ابن آدم ابن سروشان، مشهور به بايزيد بسطامي، از مشايخ بزرگ صوفيه و از مشهورترين عرفاي ايران است. زندگي نامه وي با افسانه‌‌ها درآميخته است. جدش گبر و از بزرگان بسطام بوده و بعد ها مسلمان شده است. بايزيد بعد از مدت‌ها سياحت و رياضت كشيدن، به بسطام بازآمد، بيش تر عمر خود را در آن جا گذرانيد و در همان جا در گذشت. مقبره‌اش زيارت گاه صوفيان و مردان خدا است. وي شخصاً اثري از خود به جا نگذاشت، اما سخنان او را پيروان و مريدانش گرد آورده‌اند كه در مراجع مختلف: طبقات الصوفيه و تذكره الاولياء نقل است. در تذكره الاولياء شيخ فريدالدين عطار، فصلي درباره بايزيد بسطامي و نقل سخنان او هست.
آرامگاه شيخ عمادالدين
در شش كيلومتري شاهرود، بقعه مخروبه‌اي معروف به بقعه شيخ عمادالدين به شكل متساوي‌الاضلاع وجود دارد كه داراي هشت تاق مشتمل بر چهار تاق از خشت خام و چهار تاق ديگر از آجر است. در حوالي بقعه، آثار ساختماني ديده مي‌شود كه متعلق به بقعه بوده است. در شرق آن نيز آثار دو گنبد كوچك‌تر ديده مي‌شود كه بخشي از بدنه‌ها و تاق‌هاي آن باقي مانده است.
آرامگاه شيخ حسن جوري
آرامگاه شيخ حسن جوري در 150 كيلومتري شاهرود، واقع در روستاي كلاته ميرعلم فيروزآباد حوالي روستاي فرومد است. اين آرامگاه كه متشكل از يك اتاق 3 ? 4 و گنبد مدور روي آن است، در قسمت شمالي شهر قديمي جور قرار دارد و از خشت خام ساخته شده و عاري از هرگونه پيرايه و تشريفات ظاهري است. شيخ حسن جوري كه در زمان خود در عقل و درايت شناخته شده بود, يكي از رهبران قيام سربه داران واز شاگردان شيخ خليفه و از رهبران سياسي مذهبي قرن هفتم هجري قمري بود كه به دست وجي‌الدين مسعود در سال 745 به شهادت رسيد و در اين منطقه دفن شد. در حوالي مقبره شيخ حسن جوري، بازمانده‌هاي شهر جور قرار دارد كه آثار قلعه‌ها و برج و باروي آن ها، حكايت از عظمت گذشته اين شهر با پيشينه‌اي در حدود 700 سال دارد.
آرامگاه ابن يمين فريومدي
در روستاي فرومد، ساختمان زيبايي ديده مي شود كه آرامگاه ابن يمين (تولد: سال 685 هجري قمري و درگذشت: سال 769 هجري قمري) شاعر معروف و قطعه‌سراي زبان فارسي است. اين ساختمان كه به هيچ وجه با بافت روستا تطابق ندارد، شش گوش است و زواياي زيبايي دارد. سنگ قبر اين آرامگاه, داراي شش ضلع كوچك است كه روي آن نوشته‌هايي وجود دارد. ديوان كامل او در جنگ سربه داران از بين رفته و ديوان ديگري تنظيم كرده كه از وي به جا مانده است