گرمسار يكي از شهرستان هاي استان سمنان، است كه در همسايگي دماوند در شمال، شهرستان هاي اردستان و كاشان در جنوب، شهرستان سمنان در خاور و شهرستان هاي ورامين و قم در باختر قرار گرفته است. شهرستان گرمسار از جاذبه هاي طبيعي و تاريخي با ارزشي برخوردار است. كوه هاي متعدد منطقه همراه با رودخانه ها و چشمه هاي پرشمار كه هر يك از ويژه گي هاي خاصي برخوردارند, همراه با پارك ملي كوير كه داراي آثار طبيعي و تاريخي با ارزشي است از جمله زيبايي هاي طبيعي منطقه گرمسار است.
نام گرمسار در زمان اشكانيان، «خواران» بوده و سلوكي ها شهري به اسم «خاراكس» در اين ناحيه بنا نهادند و سمناني ها نيز امروزه آن را «خواره» مي نامند.
كشاورزي و دامداري
محصولات عمده كشاورزي اين منطقه را گندم، جو، ‌تره بار، خربزه, ‌انار، ‌پنبه و انجير تشكيل مي دهند. به علت وجود ايلات و عشاير متعدد در شهرستان گرمسار دام داري در اين منطقه رواج دارد.
صنايع و معادن
صنايع شهرستان گرمسار به دو دسته صنايع ماشيني و دستي تقسيم مي شوند. صنايع دستي اين شهرستان عبارتند از: قالي بافي، گليم بافي، جاجيم بافي، پارچه بافي، خورجين بافي و سفال گري. اين منطقه به دليل نزديكي به تهران و وجودامكانات زيربنايي مناسب و معادن غني نمك وسولفات سديم، جهت استقرار صنايع از موقعيت مناسبي جهت رشد وتوسعه صنعت ومعدن برخوردار است.
مكان هاي ديدني و تاريخي
شهرستان گرمسار از جاذبه هاي طبيعي و تاريخي با ارزشي برخوردار است. كوه هاي متعدد منطقه همراه با رودخانه ها و چشمه هاي پرشمار كه هر يك از ويژه گي هاي خاصي برخوردارند همراه با پارك ملي كوير كه داراي آثار طبيعي و تاريخي با ارزشي است از جمله زيبايي هاي طبيعي منطقه گرمسار است. ديدني ترين جاذبه طبيعي اين شهرستان؛ كوير كهك در جنوب گرمسار است كه در آن درختچه هاي اسفناج وحشي به طور مصنوعي كشت شده اند. زندگي گياهي حاشيه كوير و استفاده از جاذبه هاي كوير از جمله ارزش هاي گردشگري اين منطقه است. بيش تر جاذبه هاي تاريخي شهرستان گرمسار را مكان هاي مذهبي تشكيل مي دهند. در كنار مكان هاي مذهبي برخي از عمارت هاي تاريخي نيزچون قصرهاي سياه كوه كه از چندين قصر قديمي تشكيل شده از مهم ترين ديدني هاي گرمساراست.
وجه تسميه و پيشينه تاريخي
نام گرمسار در زمان اشكانيان، «خواران» بوده است. چنان كه سلوكي ها شهري به اسم «خاراكس» در اين ناحيه بنا نهادند و سمناني ها نيز امروزه آن را «خواره» مي گويند. از اين منطقه به نام «خاريس» نيز ياد كرده اند. اين نام در شاه نامه به صورت «خوار» بر وزن چار به معني ذليل و حقير و ضعيف آمده است كه به معني آسان و سهل نيز گفته اند. منطقه فعلي گرمسار در روزگار فرمان روايي مادها، حد فاصل بين ايالات ماد و پارت بود و اين دو سرزمين را از هم جدا مي كرد.
هخامنشيان خوار را كه جزء ايالت پارت بود تصرف كردند. در دوره ساسانيان، خوار زماني جزو قومس و زماني جزو ري بود و اغلب، حكام طبرستان بر اين ناحيه فرمانروايي داشتند. پس از اسلام، خوار يكي از بلاد معتبر ري به شمار مي رفت. در سال 329 هجري قمري و در زمان سلطنت نصر بن احمد ساماني، ماكان كاكي عليه دولت سامانيان قيام كرد و چند شهر از ايالت قومس و نيز خوار، سمنان و سمنك و ري را تصرف كرد.
در زمان حكومت غزنويان و به ويژه سلطنت سلطان مسعود، خراسان و قومس و ري مورد تاخت و تاز طغرل بيك سلجوقي و تركان غز قرار گرفت و عده اي از اهالي سمنان، دامغان، ‌خوار و برخي ده هاي ري جان خود را از دست دادند. بعد از انقراض سلسله غزنويان، تمامي ولايات باختري ايران به تصرف سلجوقيان در آمد و شماري از قلعه هاي اردهان و گردكوه در قومس و گرمسار تسخير شد. به اين ترتيب ناحيه اي كه خوار نيز جزء آن بود تا آخر سلطنت سلطان سنجر عملا جزء متصرفات سلجوقيان محسوب مي شد.
در زمان حمله مغول به ايران؛ در سال 616 هجري قمري، خوار توسط قشون چنگيز به تصرف مغول ها درآمد وهلاكوخان با تخريب و تصرف قلعه هاي فرقه اسماعيليه، طومار اين فرقه را درهم پيچيد. ايل خانان مدت ها بر اين نواحي حكومت كردند تا اين كه سر به داران با ظهور در خاور ايران علم مخالفت با مغولان را برافراشتند.
سربه داران شهرهاي استرآباد، بسطام، شفاسفان، دامغان، ‌سمنان، خوار و طبران را تصرف كردند. مقارن سال 766 هجري قمري عده اي از صحرانشينان مغول با تصرف كرمان به نواحي بسطام، دامغان، سمنان، فيروزكوه و خوار تاختند واين مناطق را از قلمرو سر به داران خارج كردند.
در سال 909 هجري قمري حكومت فيروزكوه و خوار با حمله شاه اسماعيل مؤسس سلسله صفوي از بين رفت. پس از انقراض صفويه به دست افغان ها و با ظهور نادرشاه، حوادثي تازه در خوار به وقوع پيوست. آغا محمد خان قاجار پس از شكست لطفعلي خان زند و تأسيس دولت قاجاريه، مقر حكومت خود را به تهران منتقل كرد و براي ايجاد امنيت و حفظ پايتخت از تجاوز تركمانان، عده اي از افراد ايل اصانلو از محال خمسه زنجان را به خوار كوچاند و در دهات خالصه اين ناحيه مسكن داد. به اين ترتيب، منطقه خوار در دوره قاجاريه مورد توجه خاص حاكمان اين سلسله قرار گرفت. گرمسار هم اكنون يكي از مناطق آباد استان سمنان است كه در برگيرنده شهرهاو روستاهاي آباد بسياري است.
مشخصات جغرافيايي
گرمسار يكي از شهرستان هاي استان سمنان، است كه از شمال به شهرستان دماوند، از جنوب به شهرستان هاي اردستان و كاشان، از خاور به شهرستان سمنان و از باختر به شهرستان هاي ورامين و قم محدود مي شود. اين شهرستان از نظر جغرافيايي در 52 درجه و 20 دقيقه ي درازاي خاوري و 35 درجه و 12 دقيقه ي پهناي شمالي واقع شده و از لحاظ پستي و بلندي، در دشت واقع شده و رشته كوه هاي كلرز – سرير – قاليباف و سردركه در اطراف آن كشيده شده است. قسمت جنوبي اين شهرستان، كويري و ناحيه شمالي آن را ارتفاعات جنوبي رشته كوه هاي البرز در بر گرفته است. طبق آخرين آمار جمعيتي در سال 1375 جمعيت اين شهرستان 67847 نفر بوده كه از اين رقم 29706 نفر جمعيت شهر گرمسار, مركز شهرستان است. مردم گرمسار آريايي نژاد بوده وبه زبان فارسي با گويش محلي سخن مي گويند. گرمسار در 6 كيلومتري راه آهن تهران – مشهد و تهران – گرگان قرار گرفته است و در مسير راه اصلي تهران – مشهد در 105 كيلومتري تهران قرار دارد كه به وسيله اين مسير به نقاط ديگر مربوط مي شود.

مسجد جامع گرمسار
مسجد جامع گرمسار در ضلع غربي ميدان امام خميني گرمسار واقع شده است كه داراي دو گلدسته زيبا نيز است. اين مسجد از قدمت طولاني برخوردار نيست ولي به دليل قرار گرفتن در مركز شهر از اهميت زيادي برخوردار است.
تكيه آرادان
تكيه آرادان، دركنار خيابان و كمي پايين‌تر از بقعه متبركه امام‌زاده سلطان شاه نظر گرمسار واقع شده است. اين تكيه در دوره قاجاريه و براي نمايش تعزيه ساخته شده بود و داراي ارزش تاريخي است. تكيه داراي دو در ورودي است كه در اصلي و بزرگ آن از سمت خيابان و در ديگر آن از سمت كوچه باز مي‌شود. تكيه از حجره‌ها و تاق‌نماها و اتاق‌هايي تشكيل يافته و داراي يك صحن روباز و بزرگ است. اين تكيه داراي دو ايوان غربي و شرقي است كه ايوان غربي آن در واقع ورودي تكيه است. در ضلع غربي تكيه، مسجدي وجود دارد كه براي برگزاري نماز جماعت افراد محل بنا شده است

مجموعه قصرهاي سياه كوه
در دامنه شمالي ارتفاعات سياه كوه در جنوب گرمسار، بناهاي متروكي ديده مي‌شوند كه بومي ها به آن قصر مي‌گويند. اين مجموعه از قصرهاي شاه عباس, عين الرشيد و حرم سرا تشكيل شده است. اين قصرها نمايان گر قدرت معماري و عظمت و شكوه گذشته اين ديار بوده و مهم ترين و بزرگ ترين آن ها قصر شاه عباس نام دارد.
قصر شاه عباس (قصر بهرام)
بزرگ ترين قصر از ساختمان‌هاي سياه كوه قصر شاه عباس نام دارد كه بين عين‌الرشيد و چشمه‌شاه, بر سر راه قديمي و تاريخي كاروان ‌روي كويري اصفهان – كاشان – خوار (گرمسار) و خراسان قرار گرفته است.
بناي بيروني قصر شاه عباس, چهارگوش و داراي چند برج با دو دروازه شمالي و جنوبي است و روكار آن از سنگ‌هاي بزرگ آهكي صيقل شده سفيدرنگ است كه از كوه هاي مجاور آورده شده‌اند. اطراف اين قصر شش برج بنا شده و سر درِ آن، سنگ بزرگ يك پارچه است. در دو طرف سر درِ ساختمان دو اتاق كوچك وجود دارد كه گويا قراول خانه محسوب مي‌شده است. در كنار مدخل قصر، سنگ‌هايي قرار داده بودند كه پاشنه درِ ورودي در سوراخ آن ها مي‌چرخيد. درون بنا محوطه بزرگي است كه گرداگرد آن بيست اتاق كوچك و يك در بدون روزن با پوشش گچي قرار گرفته است. در سمت شرقي نيز صحن بزرگ ساده‌اي با تاق بلند ضربي وجود دارد. در بدنه غربي نيز تالاري گشاده، با شاه‌نشين و تاقچه‌هايي در دور و ايواني در جلو ديده مي‌شود كه در زير آن سردابي كهنه قرار دارد. در پشت ساختمان‌هاي درون حياط، طويله هاي بزرگي براي چهارپايان و مكاني براي خواب و پخت و پز ديده مي‌شود.
نكته مهم و قابل توجه در اين بنا، نحوه تهيه آب موردنياز ساكنان آن بوده است: آب به وسيله دو مجراي روي هم، كه مجراي زيرين از لوله‌هاي سفالين و ديگري مانند نهري سنگي از تخته سنگ‌هاي سفيد يكپارچه ساخته شده بود، به بنا منتقل مي‌شد. اين آب مصرفي از چشمه شاه دامنه سياه كوه به استخرهاي بزرگ مقابل بنا منتقل مي‌شد. ساختمان اين نهر آب، براي بينندگان بسيار جالب و شگفت‌انگيز است و بناي آن يكي از شاهكارهاي عصر خود به شمار مي‌رود.
تاريخ اصلي اين بنا روشن نيست و در بدنه كنار دروازه شمالي جاي خالي كتيبه‌هاي كاشي ديده مي‌شود. چنين به نظر مي‌رسد كه ساختمان سنگي كنوني بر شالوده يك بناي ويرانه باستاني گذاشته شده است. سفال‌هايي كه از اطراف اين بنا به دست آمده، به احتمال قوي از دوره تيموري و نشانه آن است كه اين بنا پيش از صفويه برپا بود. اين بنا كه در دوره صفويه تعمير اساسي شد، به بناي شاه‌عباسي معروف شده است.
قصر عين‌الرشيد
قصر عين‌الرشيد گرمسار در دو كيلومتري شمال قصر شاه عباسي(قصر بهرام) و در قسمت مياني فاصله درياچه نمك و كوير بزرگ قرار گرفته است. يك چشمه بزرگ كه پر از آب شيرين است، بين كاروان‌سرا و پُست نگهباني شكارگاه واقع شده كه آب آن از طريق جويي كه هنوز هم آثار آن باقي است به باغ درون حصار كاخ مي‌رفته تا درختان و گل‌ها را سيرآب كند.
تاريخ بناي اين قصر به درستي مشخص نيست. بناي عين‌الرشيد از خارج 86 متر طول و حداكثر 47 متر عرض دارد و مشتمل بر دو حياط بزرگ است كه حياط اصلي 5/52 متر طول و 47 متر عرض دارد. معبر ورودي به حياط اصلي به شكل ايواني به طول 7/9 و عرض 4/5 متر در جبهه جنوبي حياط اصلي بنا شده است.
در دو طرف ايوان ورودي دو تالار وجود دارد كه هر يك پنج در به حياط قصر دارند. ارتفاع هر دو تالار 20/5 متر است. در باريكه كناري هر دو تالار، دو اتاق مستطيل شكل قرار دارد كه اين دو اتاق به تالارها راه ندارند و مخصوص خدمه بوده‌اند. نظير اين اتاق‌ها، در جبهه جنوبي حياط نيز وجود دارد كه به تالارهاي جنوبي راه دارند.
در وسط حياط كاخ؛ يك حوض بزرگ ساخته شده كه شش متر طول، پنج متر عرض و دو متر عمق دارد. تالار غربي ايوان 5/18 متر طول و 1/5 متر عرض و 25/5 متر ارتفاع دارد و بزرگ‌ترين تالار كاخ است. در تالار شرقي تورفتگي‌هاي ديوارهاي آن تنگ‌تر و هلال تاق‌هاي آن نيز كوچك‌تر است.
سه اتاق و يك شبه ايوان به طرف حياط كه در آن پلكاني به بام ساخته شده در گوشه شمال شرقي ضلع شمالي حياط ديده مي‌شود. اين اتاق‌ها كه اجاق‌هاي بزرگ دارند، مطبخ و انبار مواد غذايي بودند. نماي داخلي حياط و سر درها از داخل و خارج كاملاً شبيه به نمادهاي زمان صفويه است. احتمالاً اين كاخ از بناهاي وابسته به جاده سلطنتي اصفهان، فرح‌آباد و بهشهر است.
قصر حرم سرا
در يك كيلومتري جنوب شرقي قصر شاه عباسي يا قصر بهرام در گرمسار يك بناي ديگر صفوي به چشم مي‌خورد كه حرم سرا ناميده مي‌شود و ظاهراً در هنگام مسافرت خاندان سلطنتي، حرم سرا و در ساير مواقع محل سكونت شكارچيان سلطنتي بوده است.
آب آشاميدني اين بنا، از چشمه‌هاي واقع در دامنه سياه‌كوه، توسط يك كانال, پس از عبور از يك دره به استخري در بيرون جبهه جنوبي حرم سرا مي‌رسيد و پس از پر كردن آن از طريق كانالي ديگر به حوضي در داخل حرم سرا منتقل مي‌شد. استخر بيرون حرم سرا 60/9 متر طول، 8 متر عرض و حداقل 40/1 متر عمق دارد. كانال آب از وسط استخر به طرف در ورودي و از آن جا به حياط و بالاخره پس از عبور از حوض داخل حياط حرم سرا به طرف عباس‌آباد و سياه‌كوه مي‌رفت كه آثار كانال هنوز در بعضي از نقاط ديده مي‌شود.
ايوان ورودي از طرف شرق به طول 5/4 متر و عرض 10/3 متر راه دارد و از آن جا به تالاري بزرگ به طول 50/12 متر و عرض 3/4 متر كه با تاقچه و بخاري ديواري دودكش‌دار تزيين شده؛ مربوط مي‌شود. درطرف غرب ايوان ورودي نيز يك تالار بسته به طول 70/15 و عرض 30/4 متر ساخته شده كه در آن سه در به ايوان و دو در به خارج باز مي‌شود. در نيمه جنوبي قسمت غربي حرم سرا، يك تالار بزرگ و در شمال اين تالار دو ايوان وجود دارد. در شمال ايوان‌ها دو اتاق بنا شده كه ابتدا وجود نداشته، ولي بعدها به بنا افزوده شده است. تالارهاي موجود در ضلع شمالي كاملاً منهدم شده‌اند و چنين به نظر مي‌رسد كه زلزله‌اي شديد باعث انهدام آن ها شده است.

كاروان‌سراي ده نمك
كاروان‌سراي ده نمك در 40 كيلومتري شرق گرمسار قرار گرفته و از نوع چهار ايواني است. تاريخ ساخت آن مربوط به دوره صفويه است. سردر ورودي با دو گوشواره دو طبقه به شكل ذوزنقه است كه در ضلع جنوبي كاروان‌سرا قرار دارد. در چهار گوشه حياط، مدخل ورودي قرار دارد كه به اصطبل‌هاي چهارگانه كاروان‌سرا ختم مي‌شود. در پشت هر ايوان، اتاقي مستطيل شكل قرار دارد كه ارتباط بين اصطبل‌هاي چهارگانه را قطع مي‌كند. كاروان‌سراي ده نمك پس از مرمت و تعمير اساسي به زايرسراي حضرت رضا(ع) تبديل مي شود.

آب انبار گرمسار
بزرگ‌ترين آب انبار شهرستان گرمسار است كه از بناهاي بسيار جالب اين ناحيه به شمار مي‌رود. اين آب انبار در ضلع شمالي مسجد جامع گرمسار بنا شده است. منبع بزرگ و اصلي آن به صورت گنبد پله‌اي مدور آجري در داخل كوچه قرار دارد كه به صورت ميدان گاهي درآمده است. تعداد پله‌هاي مدور آن از ابتداي زمين تا ابتداي بادگير 24 پله است. ژرفاي آب گير آن در حدود 14 متر بود كه به مدت پنج ماه از سال آب آشاميدني اهالي شهر و حومه آن را تأمين مي‌كرد. سر در بزرگ و تاق گهواره‌اي آب انبار مذكور در سمت بازار بود كه اينك مسدود شده است. اين آب انبار كه از بناهاي بسيار جالب اين ناحيه به شمار مي‌رود؛ با حفظ ارزش تاريخي خود به مكان ورزشي تبديل مي شود.
آب انبار ناسار (نو حصار)
اين آب انبار در جنوب قلعة ناسار گرمسار و در جوار جادة اصلي به روستا قرار گرفته است. منبع اصلي، گنبدي شكل و آجرپوش است كه بر تاق آجري و ضربي طرفين استوار است. در دو سمت منبع، دو بادگير براي خنك شدن آب زير منبع در نظر گرفته شده است. منبع اصلي اين آب انبار از نظر فيزيكي با ساير آب انبارها در سطح استان متفاوت و در نوع خود بي‌نظير است. آب انبار ياد شده؛ امروزه قابل استفاده و بهره‌برداري نيست.
يخ دان شاه سفيد
يخ دان شاه سفيد گرمسار از 2 نمونه يخ دان بسيار زيبا و بزرگ شهرستان گرمسار مي‌توان از يخ دان روستاي شاه سفيد در حوالي امام زاده قوشه و يخ دان روستاي كردوان نام برد. اين بناها از خشت و گل ساخته شده و به صورت گنبد مانند و پله‌اي مدور كوتاه در مناطق زراعي مشاهده مي‌ شود.
آب انبار علي‌آباد
اين آب انبار در 17 كيلومتري شرق گرمسار – ابتداي جادة ارتباطي به علي‌آباد واقع شده است و از آب انبارهاي قديمي منطقه به شمار مي رود.
آب انبار رستم‌‌آباد
آب انبار رستم آباد؛ در روستاي رستم‌آباد در 24 كيلومتري جنوب شرقي گرمسار واقع شده است و از آب انبارهاي قديمي منطقه گرمسار است.
آب انبار كوشك
آب انبار كوشك در روستاي كوشك گرمسار – نزديك بقاع امام‌زاده طاهر و مطهر قرار گرفته است.
آب انبار ده نمك
بناي آب انبار ده نمك در روستاي ده نمك گرمسار – در كنار جادة قديم تهران – مشهد واقع شده است.

تپه گيس
تپه باستاني گيس در سه كيلومتري جنوب ايوانكي در مسير جاده شتررو واقع شده است. اين تپه در مسير قافله‌ها قرار داشته و در گذشته از آن به عنوان برج ديده‌باني استفاده مي‌شد. تپه هم چنين بر قلعه رباط ماري اشراف داشته و به وسيله راه زيرزميني 500 متري با هم در ارتباط بوده اند.
ديگر تپه‌هاي تاريخي
تپه كهن تل (كهنه دژ) در روستاي چشمه ملك شرق گرمسار
تپه غول‌آباد در روستاي غياث‌آباد پنج كيلومتري غرب گرمسار
تپه‌هاي محمدآباد اصانلو در 9 كيلومتري جنوب شرقي گرمسار
تپه‌هاي مگس تپه در 13 كيلومتري شرق گرمسار و پنج كيلومتري ايستگاه ياتري
تپه تل سراب در دهانه دره حبله‌رود 9 كيلومتري شمال شرقي گرمسار
قره تپه، سه تپه، آتابيك و تپل گل در روستاي ده سلطان 24 كيلومتري گرمسار
ريگ تپه، ياتري عليا در 20 كيلومتري گرمسار
چال قلعه، پيرعلي خان در روستاي شه سفيد 15 كيلومتري گرمسار
سنگ تپه، خاك تپه، ريگ تپه در روستاي سرآبرود گرمسار
برج رييس محمدعلي در روستاي ريكان گرمسار
تپه علي‌آباد، شغال تپه و تپه محلي ده در روستاي سزد 10 كيلومتري گرمسار