شهرستان ماه‌نشان كه در باختر استان زنجان واقع شده يكي از آبادترين و بكرترين مناطق استان است و از جاذبه هاي تاريخي و جاذبه هاي طبيعي فراواني چون درياچه طبيعي، رودخانه‌هاي متعدد دايمي و فصلي، كوه‌هاي سر‌به‌فلك‌كشيده،چشمه‌ها،باغ‌ها و كشتزارهاي زيبا و ديدني برخوردار است. قلعه قديمي سيتي قلعه كه به دوره ساسانيان مربوط مي شود، گواه ديرينگي سكونت در اين ناحيه است. شهرستان ماه نشان از جاذبه هاي طبيعي و مكان هاي تاريخي خوبي برخوردار است. چشمه هاي آب معدني، كرانه رودخانه هاي منطقه، درياچه آب شيرين، كاروان‌سراها و قلعه هاي قديمي كه قدمت بيش تر آن ها به دوره هاي مياني اسلام مي رسند، برخي از جاذبه هاي اين شهرستان هستند كه در قسمت هاي مختلف منطقه پراكنده شده اند و روي هم جغرافياي جهانگردي اين شهرستان را تشكيل مي دهند. رودخانه هايي كه در شهرستان ماه نشان جريان دارند، همگي از ارتفاعات متعدد اين شهرستان سرچشمه گرفته و آباداني و زيبايي منطقه ماه نشان را سبب شده اند. باغ هاي خرمي كه در كرانه اين رودخانه ها به وجود آمده اند از گردشگاه‌هاي محلي مردم منطقه هستند. چشمه آب گرم ميانج و حلب كه در دهستان انگوران واقع شده اند و چشمه آب معدني نيگجه كه در روستايي به همين نام واقع شده از مراكز مهم آب درماني به شمار مي آيند كه مردم و مسافران منطقه از آن استفاده مي كنند. درياچه زيباي پري كه در محدوده شهرستان ماه نشان واقع شده، زيباترين جاذبه هاي طبيعي شهرستان ماه نشان است و تقريباً تنها درياچه طبيعي كل استان به حساب مي آيد كه با چشم انداز بسيار زيبايي در ميان يك دشت وسيع گسترده شده است. خردادماه و تير ماه بهترين ماه هاي سفر به اين منطقه هستند. وجود جاذبه هاي تاريخي در شهرستان ماه نشان، حكايت از تاريخ و پيشينه تاريخي اين منطقه دارد. كاروانسراي سرچم، قلعه سيتي قلعه، قلعه باستاني بهستان و قلعه صخره اي مهر از جمله مهم ترين جاذبه هاي تاريخي شهرستان ماه نشان هستند.
صنايع و معادن
به لحاظ وجود كوه‌هاي متعدد و سرگذشت ديرينه زمين شناسي، معادن زيادي در اين منطقه وجود دارند كه مهم ترين آن ها معدن روي و سرب انگوران در بخش انگوران در جنوب شهرستان ماه نشان است كه از اهميت بسيار زيادي در سراسر استان و كشور برخوردار است. معدن سنگ‌ لاشه، نمك، سنگ گچ، فلدسپات و خاك صنعتي نيز در اين شهرستان وجود دارند كه حائز اهميت هستند. به دليل وجود معادن متعدد صنايع نسبتاً خوبي در اين منطقه مستقر شده است. كارخانه كاسيميس (جهت تلفيق خاك معدن سرب و روي)، كارخانه فرآورده‌هاي آلومينيوم (توليد و پخش آلومينيوم) و شركت كيميا جم (توليد ورق و روي) از مهم ترين كارخانه هاي شهرستان ماه نشان هستند كه بيش تر در نزديك شهر دندي (مركز بخش انگوران) مستقر شده اند. كارخانه ماه نشان در داخل دره اي در كناره رودخانه قزل اوزن واقع شده و اطراف آن با كوه هاي دولبان در خاور، ازبكلو داغ در شمال خاوري، گوني ‌قلعه و قره ‌داغ در شمال، چراغ‌‌يانان در باختر، يارخ يارخ در جنوب و اوغلان قيز در جنوب باختري احاطه شده است.
كشاورزي و دام داري
به طور كلي به علت مناسب بودن خاك و فراواني آب كشاورزي در منطقه از رونق خوبي برخوردار است و هسته اصلي اقتصاد آن را تشكيل مي دهد. محصولات عمده اين منطقه را انواع غلات از قبيل، گندم، جو، برنج و بلغور، انواع صيفي جات از قبيل، هندوانه، خيار و گوجه فرنگي و انواع محصولات باغي از قبيل، سيب، انگور، زردآلو، گردو و انار تشكيل مي دهند. دامداري در اين ناحيه بيش تر به صورت سنتي رواج دارد با اين حال لبنيات و فرآورده هاي دامي اين منطقه قابل توجه است.
وجه تسميه و پيشينه تاريخي
در مورد نام منطقه ماه نشان، روايات متعددي وجود دارد. برخي از اين روايات گوياي اين مطلب است كه به علت قدمت زياد و پيدا شدن آثاري از زندگي قوم ماد در اين منطقه، نام "ماد نشان" به اين ناحيه داده شد كه به مرور زمان اين نام به ماه نشان تبديل شده است. روايات ديگر نيز حاكي از اين است كه منطقه ماه نشان به علت داشتن انگور و مي زياد ابتدا به نام "مي ‌نوشان" معروف بود و به مرور زمان به ماه‌ نشان تبديل شده است. وجود آثار باستاني و قديمي چون ستي قلعه كه به دوره ساسانيان تعلق دارد، گواه خوبي بر قدمت سكونت در اين ناحيه است.
مشخصات جغرافيايي
شهرستان ماه نشان از شمال به شهرستان زنجان، از شمال باختري به شهرستان چاراويماق (استان آذربايجان شرقي)، از باختر به شهرستان تكاب (استان آذربايجان غربي)، از خاور به شهرستان زنجان، از جنوب خاوري به شهرستان ايجرود و از جنوب به شهرستان بيجار (استان كردستان) محدود مي شود. اين شهرستان در 47 درجه و 10 دقيقه تا 47 درجه و 59 دقيقه درازاي خاوري و 36 درجه و 21 دقيقه تا 36 درجه و 59 دقيقه پهناي شمالي واقع شده است. مركز اين شهرستان نيز در47 درجه و 40 دقيقه درازاي خاوري و36 درجه و 45 دقيقه و ارتفاع 1300 متري از سطح دريا واقع شده است. شهرستان ماه نشان در سال 1379 و با اجراي قانون جديد تقسيمات كشوري در استان زنجان تشكيل شده است. قبل از اين تاريخ محدوده ماه نشان با عنوان بخش ماه نشان تابع شهرستان زنجان بوده است. اين شهرستان در بخش باختري استان زنجان قرار گرفته و با استان‌هاي آذربايجان باختري، كردستان و آذربايجان خاوري هم جوار است. براساس سرشماري سراسري سال 1375 جمعيت اين شهرستان (كه جزو شهرستان زنجان محسوب مي شد) 67،378 نفر برآورد شده است. مراكز جمعيتي اين شهرستان را شهرهاي ماه نشان و دندي تشكيل مي دهند. ميزان تقريبي شهرنشيني در اين شهرستان معادل 1/8 درصد برآورد شده است.

شهرستان ماه نشان از لحاظ آب‌هاي زيرزميني در قالب سفره هاي آب زيرزميني و هم‌چنين آب هاي سطحي‌در قالب رودخانه‌ها، تقريباً غني است و اين امر را مديون بارش هاي مناسب هوا در اين منطقه است. رودخانه قزل اوزن را مي توان مهم ترين و همچنين پرآب ترين رودخانه اين شهرستان به حساب آورد كه در تامين آب اين شهرستان نقش بسيار مهمي دارد. اين رودخانه زيبا كه از كوه هاي دهستان مارال كردستان، سرچشمه مي گيرد پس از طي مسيري طولاني به طول 765 كيلومتر با ماه نشان خداحافظي مي كند و در پايان مسير خود سفيد رود نام گرفته و به درياي خزر مي ريزد. توضيح مفصل مسير عبوري اين رودخانه و مشخصات فني آن در جغرافياي طبيعي شهرستان زنجان آورده شده است.
رودخانه هاي قلعه چاي به درازاي 60 كيلومتر، انگوران چاي به درازاي 50 كيلومتر، حلب به درازاي 40 كيلومتر، تخته‌ يورد به درازاي 30 كيلومتر، كاكا به درازاي 30 كيلومتر، لجام ‌گير به درازاي 28 كيلومتر، الله لوچاي به درازاي 20 كيلومتر، شوراب به درازاي 18 كيلومتر، التماس دره سي به درازاي 15 كيلومتر، دربند به درازاي 12 كيلومتر، علي ‌جولا چاي به درازاي 12 كيلومتر و گورگورچاي به درازاي 4 كيلومتر ساير رودخانه هاي جاري در اين شهرستان هستند كه برخي از آن ها از كوه هاي مجاور و برخي ديگر از ساير نقاط سرچشمه گرفته و از اين منطقه عبور مي كنند.
درياچه‌ي پري ماه نشان
درياچه زيباي پري كه در محدوده شهرستان ماه‌نشان واقع شده، زيباترين جاذبه‌هاي طبيعي شهرستان ماه نشان است و تقريباً تنها درياچه طبيعي كل استان به حساب مي آيد كه با چشم انداز بسيار زيبايي در ميان يك دشت وسيع گسترده شده است. خردادماه و تير ماه بهترين ماه هاي سفر به اين منطقه هستند.
دشت بزرگ ماه نشان، انگوران و دندي با وسعتي در حدود 6442 كيلومتر مربع در قسمت جنوبي حوزه رودخانه قزل اوزن قرار گرفته است. حدود 15 درصد از مساحت اين محدوده توسط دشت‌ هاي پراكنده و دره ‌اي و 85 درصد بقيه به وسيله ارتفاعات اشغال شده است. در اين محدوده، دشت مسطح و هموار با گسترش زياد وجود ندارد و بعد از رودخانه قزل ‌اوزن (در شمال باختري شهر ماه نشان) كوه شكار (يا كوشكار) كه داراي يخچال طبيعي است، قرار دارد. شهرستان ماه نشان از كوه ها و ارتفاعات زيادي برخوردار كه به پيروي از رشته كوه هاي البرز داراي جهت شمال باختري - جنوب خاوري بوده و در دو طرف رودخانه قزل ‌اوزن قرار گرفته ‌اند. كوه‌هاي داريك‌لي‌قاياسي از خاور و كوه يارخ داغي از باختر اين منطقه را در برگرفته اند.

كاروانسراي سرچم ماه‌نشان
كاروان‌سراي سرچم يكي از كاروان‌سراهاي مهم مسير تجاري ري به آذربايجان در قرن هشتم هجري قمري بوده است. بر اساس تاريخي كه روي كتيبه سردر آن حك شده است اين كاروان‌سرا در سال 734 هجري قمري و در دوره ايلخاني ساخته شده است. اين كاروان سرا به نام روستاي سرچم كه در 80 كيلومتري محور زنجان - ميانه و در ساحل رودخانه زنجان چاي و مشرف به جاده قديم تبريز قرار داشت، نام گذاري شده است. از آثار باقي مانده از اين كاروان‌سرا چنين بر مي آيد كه اين كاروان سرا از نوع چهار ايواني بوده و صحن مركزي و حجره هاي شاه‌نشين داشته است. امروزه تمام بناي كاروان سرا به جز در ورودي ويران شده است.

ستي قلعه ماه‌نشان
قدمت ستي قلعه كه در ناحيه ماه‌نشان در محدوده استان زنجان قرار گرفته است به دوره ساسانيان مي رسد. اين قلعه بهترين گواه براي سابقه سكونت در اين ناحيه در دوره هاي پيش از اسلام محسوب مي شود.
قلعه باستاني بهستان ماه‌نشان
قلعه باستاني بهستان - كه مهستان نيز گفته مي شود - يكي از زيباترين آثار معماري صخره اي در كناره جنوبي رودخانه قزل اوزن است كه به فاصله 12 كيلومتري خاور ماه نشان، در مسير راه زنجان در مجاورت روستاي مهستان واقع شده است. با توجه به شواهد به دست آمده، تاريخ ايجاد قلعه مهستان به دوره مياني اسلامي و حد فاصل قرن هاي هفتم و هشتم هجري قمري تخمين زده مي شود. اين قلعه صخره اي با ارتفاع تقريبي 250 متر روي بدنه كوه ساخته شده است. اتاق ها، پلكان ها، راهروها، طاقچه ها و طاق نماهاي اين قلعه در قسمت هاي مختلف قابل مشاهده است. اين قلعه با شماره 1458در فهرست آثار ملي كشور به ثبت رسيده است.
قلعه صخره اي مهر ماه‌نشان
قلعه صخره اي مهر كه قدمت آن را به استناد سفال‌هاي پراكنده در منطقه، به دوران مياني اسلام و حدفاصل قرن هاي ششم و هفتم هجري قمري مي‌رسانند، در حدود 500 متري شمال خاوري روستاي ارزه خوران و در كرانه هاي جنوبي روستاي قلعه چاي ماه نشان واقع شده است. با توجه به آثار بجا مانده، دو نوع معماري صخره اي و ساخت و ساز سنگي و آجري در اين قلعه قابل مشاهده است. اين قلعه به دليل نوع كاربري آن به عنوان يكي از استحكامات دفاعي و نظامي شهر داراي ساختار ويژه اي و از نظر تاريخي داراي اهميت زيادي است.

زنجان بزرگ ترين و مهم ترين شهرستان استان زنجان به شمار مي آيد كه مركز استان را در بر گرفته است. اين منطقه از كوه ها و رودخانه هاي متعددي برخوردار است كه سبب پيدايش جاذبه هاي طبيعي زيادي در اين منطقه شده است. ديرينگي و قدمت ناحيه زنجان بر اساس مطالعات انجام شده به اواخر هزاره دوم قبل از ميلاد مي رسد. بعضي از تاريخ‌ نگاران، شهر زنجان را با شهر "آگانزانا" كه بطلميوس از آن نام برده است، يكي دانسته‌ اند. جاذبه‌هاي تاريخي متعددي كه در اين منطقه وجود دارند؛ بهترين گواه قدمت و پيشينه تاريخي با ارزش اين خطه از استان زنجان است. شهرستان زنجان علاوه بر اين كه مهم‌ترين منطقه استان زنجان به شمار مي آيد، در زمينه جاذبه هاي طبيعي و تاريخي نيز از مناطق قابل توجه استان و ايران است. زنجان از نظر امكانات و تاسيسات مناسب از ديگر شهرستان هاي استان وضعيت بهتري دارد و از اقامتگاه ها و رستوران هاي نسبتاً مناسبي برخوردار است. جاذبه هاي گردشگري اين شهرستان به دو دسته طبيعي و تاريخي تقسيم مي شوند. رودخانه‌هاي قزل‌اوزن و زنجان‌رود، درياچه‌سد تهم، آبشار‌شارشار، چشمه معدني وننق زنجان، چشمه آب گرم ابدال، غار گلجيك، روستاي حمزه لو و مرد نمكي از جمله جاذبه هاي طبيعي شهرستان زنجان هستند. شهرستان زنجان از مكان هاي تاريخي زيادي برخوردار است كه مسجد جامع زنجان يا مسجدسيد، مسجدخانم، مسجدميرزايي، مسجد قلابر، مسجد عباسقلي خان، مسجد چهل ستون، مسجد آقا شيخ فتح الله، مسجد و مدرسه ملا، بناي مسجد و گرمابه حسينيه اعظم، گرمابه حسينيه اعظم، گرمابه حاج داداش، گرمابه مير بها، گرمابه قيصريه، بقعه امام زاده سيد ابراهيم (ع)، امامزاده ام البنين، آرامگاه ميرزا ابوالقاسم، كاروان سراي نيك پي، كاروان سراي سنگي، كاروان سراي قره بلاغ، سراي دخان، قلعه يا حصار زنجان، قلعه قمچي، قلعه قلاير، پل مير بهاءالدين، پل سردار، پل حاج سيد محمد، مجموعه بازار زنجان، بناي رختشوي خانه، عمارت و باغ معين، عمارت ذوالفقاري و عمارت دارايي برخي از مكان هاي تاريخي و ديدني اين شهرستان هستند.
صنايع و معادن
زنجان در زمينه صنايع داراي رونق نسبي است. صنايع اين شهرستان به دو دسته كارخانه اي و دستي تقسيم مي شوند. گذشته زمين شناسي و توپوگرافي سخت منطقه زنجان، باعث وجود معادن زيادي در اين خطه از كشور شده است. تحقيقات زمين شناسي، وجود معادن متنوع از جمله سرب، مس، طلا، آهن، منگنز، سيليس، زاج، تالك، فلدسپات، كائولن، دولوميت، آهن و زغال سنگ را در اين منطقه ثابت كرده است. معادن فلدسپات، كائولن، آهك، گچ و سنگ كه در منطقه عبدل آباد وجود دارند، به صورت نيمه صنعتي مورد بهره برداري قرار مي گيرند. هم‌چنين ساخت انواع چاقو، قند شكن، قاشق، انواع ظروف مسي و مليله كاري، برخي از صنايع فلزي دستي و با اهميت شهرستان زنجان هستند. ‌زنجان از مناطقي است‌ كه‌ چاقوسازي به‌ گونه‌ اي گسترده‌ درآن رواج دارد و كارگاه هاي متعدد چاقوسازي در بازار زنجان، توجه هر تازه واردي را جلب كند. مواد اوليه اين كارگاه ها را بيش تر فولاد، فيبر (پلاستيك)، ورشو، صدف شاخ‌ گوزن‌، سيم و... تشكيل مي‌ دهند و ابزار كار نيز شامل‌ كوره‌، گيره آهنگري، ميز كار، چكش،‌ سندان، دريل‌ برقي و دستي، قيچي آهن‌ بر دستي و ثابت‌ چرخ سمباده‌ برقي و... است‌. استادكاران زنجاني با مشقت فراوان ساعت ها در مقابل كوره هاي آتش مي ايستند و حاصل زحمتشان در نهايت انواع چاقو، كارد آشپزخانه،‌ كارد‌ شكاري‌، گزليك، قندشكن و قيچي است كه به بازار عرضه مي شوند. مليله سازي كه داراي شهرت جهاني بوده و از قدمت بسيار زيادي برخوردار است يكي ديگر از صنايع ظريف، با ارزش و گران قيمت شهرستان زنجان محسوب مي شود كه در سفرنامه هاي مختلف از اين صنعت ياد شده است. فرد‌ريچارد مستشرق اروپايي كه از منطقه زنجان عبور كرده در نوشته هاي خود آورده است: "... در جاده تبريز، شهر سلطانيه را با آن مسجد و گنبد مشهورش مي ‌توان از چند مايلي مشاهده كرد. بعد از آن شهر زنجان كه شهر كوچك و ويراني است قرار دارد. نقره و مليله ‌كاري اين شهر پرزرق و برق است. اين نوع كار مورد پسند ايرانيان متجدد است كه از نازك ‌كاري زياده از حد و صنايع مزين و آراسته طرفداري مي ‌كنند..."
كشاورزي و دام داري
زنجان از گذشته هاي دور در زمينه كشاورزي و باغ داري داراي اهميت بوده است. با وجود جنگ ها و شورش هاي محلي، آباداني و فراواني نعمت هاي باغي و كشاورزي اين خطه در تمام سفرنامه ها و كتاب هايي كه نگاهي به زنجان داشته اند، يادآوري شده است. وجود زمين هاي مناسب و آب رودخانه هاي متعدد كه بيش تر از زيرشاخه هاي قزل اوزن هستند همراه با همت و سختكوشي مردم منطقه سبب شده است كه كشاورزي در اين شهرستان به صورت سنتي و نيمه صنعتي رواج داشته باشد. كشاورزي در اين ناحيه بيش تر به صورت ديمي انجام مي گيرد و آب مورد نياز آن از رودها، چشمه ها، كاريزها و چاه هاي نيمه ژرف تامين مي شود، البته در كناره رودخانه ها و باغ ها، كشت آبي نيز رواج دارد. انواع محصولات غله اي از قبيل گندم و جو، بنشن از قبيل نخود، لوبيا، عدس، ماش و انواع حبوبات، تره بار از قبيل انواع سبزي، گوجه، كاهو و كدو، صيفي جات از قبيل خيار و هندوانه و محصولات باغي از قبيل انواع انگور، گردو، بادام، سيب، هلو، شليل و پسته در اين شهرستان توليد و به ساير مناطق صادر مي شود. به طور كلي شهرستان زنجان يكي از مراكزعمده و مهم توليد غلات كشور به حساب مي آيد. اين منطقه هم‌چنين از نظر دام‌داري نيز بسيار فعال بوده و بيش تر توليدات آن جنبه صادراتي دارند. دام‌داري در اين شهرستان به دو شيوه سنتي و صنعتي رايج بوده و واحدهاي دام‌داري و مرغ‌داري و پرورش طيور زيادي در آن ديده مي شود كه علاوه بر مصرف اهالي، نياز شهرهاي بزرگي چون تهران را نيز مرتفع مي كنند. دام‌داري سنتي و بومي نيز در روستاهاي اطراف رايج است كه نقش به سزايي در تامين اقتصاد منطقه دارد.
وجه تسميه و پيشينه تاريخي
منطقه زنجان از گذشته دور و به دليل قرار گرفتن بر سر راه تجاري ري قديم به آذربايجان داراي اهميت بوده است. قديمى ترين نامى كه به اين منطقه اطلاق شده، زنديگان به معناى اهل كتاب زند (معروف ترين كتاب آيين زردشتى ساسانى) و گان از پساوند اهل باستان است كه در دوره ساسانيان بر اين منطقه گذاشته شده است. نطفه اصلي اين منطقه از شهر زنجان آغاز شده و در كتاب هاي تاريخي و سفرنامه جهانگردان، پژوهشگران و سفيران سياسي كشورهاي مختلف بارها از اين منطقه ياد شده است. حمدالله مستوفي در "نزهه القلوب" درباره زنجان چنين آورده است "... زنجان از اقليم چهارم است... اردشير بابكان آن را ساخت و "شهين" خواند و دور و باروش ده هزار گام است در فترت مغول خراب شد. هوايش سرد است و آبش از رودخانه‌اي كه به آن شهر منسوب است و از حدود سلطانيه برمي ‌خيزد و در سفيدرود مي ‌ريزد و از قنوات ارتفاعات آن جا اكثر غله بود و در رودخانه جاليز و برنج نيز كارند، اما در آن شهر و ولايتش ميوه نيست و از طارمين آوردند..." ياقوت حموي كه در قرن هفتم هجري قمري مي زيسته است در "معجم البلدان" درباره زنجان چنين آورده است "... زنجان به فتح اول و سكون ثاني شهر بزرگ و مشهوري است از نواحي جبال كه بين آذربايجان و ديگر شهرهاي جبال واقع شده است. نزديك قزوين و ابهر است. عجم آن را به فتح (گاف) زنگان گويند. از اين شهر مردماني از اهل علم و ادب و حديث برخاسته ‌اند. در سنه 24 هجري قمري به زمان عثمان بن عفاف (براء ين عازب) را ولايت ري داد و او در ابهر جنگيد و آ ن جا را فتح كرد و بعد قزوين را گشود و سپس متوجه زنجان شد و آن را با قهر و غلبه فتح كرد..." در كتاب "حدودالعالم من المشرق الي المغرب" كه در قرن چهارم هجري قمري تاليف شده، درباره زنجان چنين آمده است ".. زنگان شهري است با نعمت بسيار و مردماني آهسته..."
ديرينگي و قدمت زنجان بر اساس مطالعات انجام شده به اواخر هزاره دوم قبل از ميلاد مربوط مي رسد. وجود نظرهاي گوناگون درباره قدمت و تاريخ اين منطقه اظهار نظر نهايي در مورد تاريخ اسكان در اين منطقه را با دشواري روبه رو كرده است. دانشمندان با استناد به وجود محوطه‌هاي تاريخي در گاوازنگ، قره تپه، منجوق تپه و قبرستان‌هاي محوطه مذكور به فاصله هاي 4، 6 و10 كيلومتري شهر فعلي، موجوديت شهر زنجان را در اواخر هزاره دوم قبل از ميلاد تأييد مي كنند. آنچه مسلم است اين كه موجوديت شهري زنجان در دروه ساسانيان تاييد شده است. با گسترش شهر زنجان و ايجاد بخش ها، روستاها و دهستان هاي بسيار در اطراف آن، اين منطقه از نظر تقسيمات كشوري به شهرستان تبديل شد.
مشخصات جغرافيايي
شهرستان زنجان از نظر جغرافيايي در 47 درجه و 25 دقيقه تا 48 درجه و 54 دقيقه درازاي خاوري و 36 درجه و 27 دقيقه تا 37 درجه و 15 دقيقه پهناي شمالي واقع شده و مركز آن نيز در موقعيت 48 درجه و 28 دقيقه درازاي خاوري و 36 درجه و 40 دقيقه پهناي شمالي و ارتفاع 1650 متر از سطح دريا قرار گرفته است. اين شهرستان ازسمت شمال به شهرستان هاي ميانه و خلخال (در استان آذربايجان خاوري) و اردبيل، از باختر به شهرستان هاي طارم و ابهر، از جنوب به شهرستان خدابنده و از باختر به شهرستان ماه نشان در محدوده استان زنجان محدود مي شود. براساس سرشماري سراسري سال 1375 شهرستان زنجان 386،006 نفر جمعيت داشته كه از اين تعداد 286،295 نفر در مركز آن ساكن بوده اند. شهرستان زنجان بر اساس آخرين آمار تقسيمات كشوري در آبان ماه سال 1381 داراي دو بخش مركزي و زنجان رود و 11 دهستان به نام هاي بوغداكندي، بناب، تهم، زنجان رود بالا، زنجان رود پايين، قره پشتلوي پايين، قره پشتلوي بالا، قلتون، معجزات، چايپاره بالا و چايپاره پايين و همچنين دو شهر به نام هاي زنجان و نيك پي است. شهرستان زنجان از راه‌هاي درجه يك و بسيار خوبي برخوردار است كه عبارتند از: راه درجه يك اصلي زنجان - تهران به درازاي 319 كيلومتر به سوي شمال باختري، راه درجه يك اصلي زنجان - تبريز به درازاي 241 كيلومتر به سوي جنوب باختري و راه درجه يك فرعي تا شهر رودبار به سوي شمال خاوري. علاوه بر اين ها راه آهن تهران - تبريز كه از شهر زنجان عبور مي كند، از كيفيت مطلوبي برخوردار است. هم چنين در مركز اين شهر و در كنار منطقه حفاظت شده سرخ آباد فرودگاه كوچكي نيز داير شده است.

منابع تامين آب آشاميدني و كشاورزي منطقه را آب هاي سطحي و زيرزميني تشكيل مي دهند. از اين ميان رودخانه هاي متعدد جاري در شهرستان زنجان بخش عمده اي از منابع آبي آن را تشكيل مي دهند. رودخانه هاي آب بر، آق زوج چاي، اوزون دره، اوزون دره گوجه قيه، بيوك چاي، تلخه رود، زنجان رود، سارمساقلو، سُهرين، قره جريان، ميرجان سويي و سفيدرود يا قزل اوزن از جمله رودخانه هايي هستند كه يا از كوه هاي اطراف شهرستان زنجان سرچشمه گرفته و در اين منطقه جاري مي شوند و يا از كوه هاي اطراف استان سرچشمه گرفته و از اين منطقه عبور مي كنند
رودخانه سفيد رود يا قزل اوزن زنجان
رودخانه قزل اوزن علاوه بر اهميت اقتصادي بالايي كه دارد به دليل پرآبي، زيبايي و طولاني بودن مسير خود يكي از مهم ترين روخانه هاي زنجان است كه در زمينه جاذبه هاي گردشگري نيز اهميت زيادي دارد. به بركت آب فراوان باغ هاي زيبا و سرسبز بسياري در مسير اين رودخانه به وجود آمده كه منظره بسيار زيبايي به حومه شهر زنجان داده است به طوري كه در تمام سفرنامه هاي جهانگردان و مستشرقين از اين رودخانه و زيبايي و سرسبزي مناطق اطراف آن ياد شده است. مسير رودخانه قزل اوزن يكي از مهم ترين گردش‌گاه هاي اهالي زنجان و مناطق اطراف آن يكي از باصفاترين استراحتگاه هاي مسافران مسير شمال باختر كشور است. سفيدرود يا قزل اوزن يكي از مهم ترين، بزرگ ترين و مشهورترين رودخانه هاي ايران و يك رود دايمي به درازاي 765 كيلومتر و شيب متوسط 3/0 درصد است كه از آبخيزهاي 30 كيلومتري شمال باختري سنندج، دهستان مارال (استان كردستان) سرچشمه مي گيرد. ارتفاع سرچشمه اين رودخانه 2300 متر و ارتفاع ريزشگاه آن 25- متر است. اين رودخانه در ابتداي سرچشمه خود چم هانه گلان نام داشته و مسير حركت آن شمالي است. پس از طي كردن حدود 10 كيلومتر و مخلوط شدن با چندين رودخانه و ريزابه، به نام هاي خنجره، گومرش و چم بناسوره، با نام جديد قزل اوزن به سمت شمال خاوري متوجه مي شود. به طور كلي سفيدرود يا قزل اوزن از استان هاي كردستان، زنجان، آذربايجان خاوري و گيلان عبور مي كند.
رودخانه قزل اوزن در مسير خود ضمن مخلوط شدن با ريزابه هاي بسيار با پيچ و خم هاي متعدد از شهرستان سنندج خارج شده و به دهستان نجف آباد در محدوده شهرستان بيجار وارد مي شود. پس از عبور از اين دهستان در روستاي زرده كمر با چم زر مخلوط مي شود. در روستاهاي قاسم آباد و علي آباد با رودخانه هاي يول كشتي و شوراب درهم آميخته و متوجه خاور مي شود. اين رودخانه پس از پيمودن مسيري نسبتاً طولاني با خروج از شهرستان بيجار وارد محدوده شهرستان خدابنده (قيدار) مي شود. در شهرستان خدابنده از دهستان قشلاقات افشارعبور مي كند و با ريزابه هاي بسياري از جمله شور، چسب و تلوار مخلوط شده و به روستاي محمدآباد وارد مي شود. در اين روستا تغيير مسير داده و به سمت شمال منحرف مي شود. پس از دور زدن كوه شينه داغ و مخلوط شدن با رودخانه خوزان راه اتومبيل‌ رو زنجان - بيجار را قطع كرده، با رودخانه خويين مخلوط شده و رو به سوي شمال باختري به دهستان انگوران در محدوده شهرستان زنجان وارد مي شود. در اين ناحيه با رودخانه هاي لجام گير و انگوران چاي درهم آميخته و پس از آن وارد شهرستان ماه نشان مي شود.
اين رودخانه پس از وارد شدن به ماه نشان از مركز اين شهرستان عبور كرده و با رودخانه هاي دربند، قلعه چاي و تلخه رود در هم آميخته و به دهستان چايپاره وارد مي شود. در اين دهستان ابتدا با زنجان چاي و سپس با آجي چاي مخلوط شده و به شهرستان ميانه از محدوده استان آذربايجان خاوري وارد مي شود. در اين قسمت مسيري را به موازات خط آهن تهران - تبريز مي پيمايد و در ايستگاه پل دختر وارد دره قافلانكوه مي شود. در ادامه مسير خود از چندين روستا در استان آذربايجان خاوري عبور مي كند و با رودخانه گرمي و آرپاچاي در شهرستان خلخال (در محدوده استان اردبيل) مخلوط مي شود. با ورود به دهستان خورش رستم با رودخانه كندرچو و شاهرود مخلوط شده و به محدوده شهرستان طارم وارد مي شود. در اين شهرستان با رودخانه هاي آب بر، آب لار، آق روي چاي و لوان چاي مخلوط مي شود و در نهايت به درياچه سد سفيد رود مي ريزد. قزل اوزن پس از مخلوط شدن با رودخانه شاهرود به سفيد رود تغيير نام داده، رو به سوي شمال خاوري جريان يافته و وارد محدوده شهرستان رودبار مي شود. در اين منطقه با ريزابه هاي متعدد بزرگ و كوچك درهم آميخته و پس از عبور از دهستان رستم آباد به دهستان سنگر در محدوده شهرستان رشت وارد شده و كم كم پهنه بستر آن گسترده تر مي شود. رودخانه سفيد رود در اين منطقه روستاهاي زيادي را مشروب ساخته و به دشت گيلان كه از آبرفت‌هاي همين رودخانه پديد آمده است، وارد مي شود.
وسعت دلتاي سفيدرود كه بيش از 1250 كيلومتر مربع است، از دشت گيلان آغاز مي ‌شود و نخستين شاخه آن كه خمام‌ رود نام دارد در همين منطقه از آن جدا مي شود. سفيد رود در دلتاي خود به سوي شمال جريان مي ‌يابد و در روستاي پاشاكي با ديسوم‌ رود مخلوط شده و به دهستان كوچصفهان وارد مي ‌شود. در همين محل شاخه ديگري كه نورود نام دارد از آن منشعب شده و به سوي آستانه اشرفيه روان مي ‌شود. در اين شهر تغيير جهت داده و با چند پيچ و تاب به سوي شمال رهسپار مي ‌شود و سرانجام در شمال منطقه كياشهر به درياي خزر مي ريزد. همجواري كناره هاي رودخانه قزل اوزن با جاده اصلي تهران - تبريز زمينه استفاده گردش‌گاهي از اين رودخانه را افزايش داده است و همچنين عبور اين رودخانه بزرگ و زيبا از چندين استان و ده ها شهر، بخش، دهستان و روستا سبب رونق و آباداني مناطق عبوري آن شده است و معمولا به عنوان گردش‌گاه اهالي از آن ها استفاده مي شود. رودخانه قزل اوزن نه تنها بركت و آباداني را به استان زنجان هديه كرده، بلكه كشتزارها و باغ هاي سرسبز كناره هاي آن جلوه بسيار زيبايي را در طول چهار فصل به نمايش مي گذارند و دوستداران طبيعت را به سوي خود جذب مي كنند. همين امر بر ارزش هاي توريستي رودخانه قزل اوزن در كنار ارزش هاي اقتصادي آن تاكيد مي كند.
آبشار شارشارزنجان
آبشار شارشار تنها آبشار شناخته شده در سطح شهرستان است كه در منطقه تهم، در شمال باختري شهر زنجان واقع شده است. اين آبشار كه به طرز بسيار زيبايي در ميان سنگ هاي صخره اي قرار گرفته است، حدود 5 كيلومتر با درياچه مصنوعي سد تهم فاصله دارد و دسترسي به آن با يك كوهنوردي يك ساعته امكان پذير است.
چشمه معدني وننق زنجان
چشمه آب معدني وننق در محدوده شهرستان زنجان و حدود 21 كيلومتري جاده زنجان - ميانه در روستاي وننق واقع شده است. مسير دسترسي به اين چشمه زيبا كه بر فراز تپه اي به ارتفاع 200 متر قرار گرفته است از ميان كشتزارها و تپه هاي متعدد مي گذرد. اين چشمه دو مظهر دارد كه مظهر اول حوضچه اي كم عمق با درازاي دو متر و پهناي يك متر و آبدهي حدود 7 ليتر در دقيقه است. آب اين حوضچه از شمال باختري آن خارج شده و در مجراي باريكي سرازير مي شود. مظهر دوم يك حوضچه مربع شكل به ابعاد 5/2 متر و عمق حدود يك متر است كه اطراف آن را سنگ چين كرده اند. بررسي و آزمايش آب دو چشمه نشان مي دهد كه آب آن ها در رديف آب هاي معدني سولفاته كلسيك گرم است.
چشمه آب گرم ابدال زنجان
چشمه آب گرم روستاي ابدال در جنوب باختري جاده زنجان - تبريز و در محدوده شهرستان زنجان واقع شده است. اين چشمه كه در ارتفاعات ابدال قرار گرفته، داراي خاصيت هاي درماني و دارويي است و مورد استقبال اهالي و مسافرين عبوري منطقه قرار مي گيرد.

مسجد جامع زنجان يا مسجد سيد
مسجد و مدرسه جامع زنجان معروف به مسجد سيد در قرن سيزدهم هجري قمري (سال 1242) در دوره قاجاريه توسط يكي از پسران فتحعلي شاه قاجار به نام عبدالله ميرزا دارا ساخته شد. اين مسجد كه در قلب بافت قديمي شهر و در مكان مناسبي از نظر دسترسي قرار گرفته است، از سمت باختر با بازار قيصريه، از سمت خاور با كوچه مسجد سيد و از سوي شمال با خيابان امام خميني و سبزه ميدان درارتباط است. اين مسجد در دوره زندگاني باني آن به نام هاي مسجد دارا، مسجد سيد، مسجد سلطاني و مسجد جمعه نيز خوانده مي شده است.
اين مجموعه تاريخي كه در شمار بزرگ ترين و زيباترين مساجد و مدارس ديني زنجان است، يكي از بناهاي ارزشمند ساخته شده بر اساس طرح مساجد چهار ايواني مي باشد. ايوان هاي چهارگانه اي كه در چهار ضلع مسجد به شكل قرينه قرار گرفته اند، بيش تر از هر چيزي در صحن مسجد، خودنمايي مي كند. صحن اين مسجد مانند ساير مساجد چهار ايواني، به شكل مربع مستطيل است و 48 متر طول و 36 متر عرض دارد.
در گذشته وسط صحن مسجد يك واحد حوضي بوده كه گرداگرد آن را به استثناي جلوي حجرات و شبستان‌ها، باغچه‌هاي پرگل و گياه پوشانده بود كه بعدها به دلايل نامعقولي از بين رفته است. در ايوان هاي خاوري و باختري 16 حجره به طور قرينه و در جبهه شمالي نيز 6 واحد حجره جهت طلاب علوم ديني قرار ساخته شده است. در سطوح ايوان هاي شمالي و جنوبي تزييناتي مانند خط بنايي، كاشي معقلي و نگاره هاي گياهي با تكنيك كاشي هفت رنگ، به سبك هنري دوره قاجار و بيش تر با استفاده از رنگ هاي سياه و زرد به چشم مي خورد.
شبستان گنبد دار فضايي به عرض 90/7 متر و طول 50/8 متراست كه بدون واسطه در پشت ايوان جنوبي قرار گرفته و از جهت باختري و خاوري با شبستان ‌هاي طرفين و از طرف شمالي با ايوان جنوبي در ارتباط است. بر فراز اين شبستان، گنبد عظيمي بر جرزهاي سنگين به ضخامت 30/2 متر استوار گرديده است. گنبد اين مسجد كه از نوع دو جداره بوده و با كاشي ‌هاي فيروزه ‌اي پوشانده شده، از گنبدهايي است كه بدون گوشواره و ترنبه بر روي جرزهاي چهارگانه ضخيم نشسته است. سوره مباركه الدهر با خط ثلث بر روي اين گنبد نقش بسته و بر زيبايي آن افزوده است. در نوك بناي گنبد، علامتي از برنز به شكل گوي وجود دارد.
مسجد خانم زنجان
بناي مسجد خانم كه به دوره قاجاريه تعلق دارد در محله قديمي فخيم الدوله زنجان قرار گرفته است. اين مسجد كه فاقد گنبد و داراي 2 مناره بسيار زيبا است در سال 1323 هجري قمري و به خواست يكي از زنان مقتدر ايران بنام جميله خانم دختر حسين قلي خان نطام العداله (ذوالفقاري) ساخته شد. بناي مسجد مشتمل بر سردر ورودي با دو مناره كوتاه، صحن، شبستان تابستاني و زمستاني، حجره هاي متعدد و تزيينات كاشي‌كاري و گچ‌بري است. مناره هاي قطور و كوتاه با تزيين آجر كاشي و محرابي زيبا با تزيينات پركار كاشي معقلي در صحن شبستان ستون دار، از ويژگي هاي خاص اين بنا است. تزيينات روي ايوان ها و مناره ها به سبك دوره قاجار و بيش تر با استفاده از رنگ هاي زرد، سياه، فيروزه اي و سفيد انجام شده است. اخيراً بر روي اين بناي مهم تاريخي مرمت ها و تعميراتي صورت گرفته است.
مسجد ميرزايي‌زنجان
مسجد ميرزايي معروف به مسجد چهار محرابه از قديمي ترين بناهاي مذهبي شهرستان زنجان است كه در داخل شهر و در بازار پايين شهر زنجان (محله چاقوسازها) قرار گرفته است. بناي اصلي اين مسجد كه از نوع چهل ستوني است، به دوران پس از حمله تيمور گوركاني و قرن نهم هجري قمري تعلق دارد. اين مسجد بعدها در اواسط دوره قاجار به فرمان ميرزا ابوالقاسم مجتهد معروف به ميرزا تجديد بنا شد و به نام مسجد ميرزايي معروف گرديد. مسجد ميرزايي از دو بخش قديم و جديد تشكيل شده كه بخش نخست، به شبستان قديم معروف است و بخش دوم، مسجد جديدي است كه تقليد ناقصي از مسجد چهار ايواني را به نمايش مي گذارد. اين بخش از بين عناصر مسجد چهار ايواني، صحن مركزي، ايوان هاي چهارگانه، حجره هاي طلاب، وضوخانه و شبستان زنانه و مردانه را دارد.
شبستان مسجد به دو قسمت مردانه و زنانه تقسيم شده و در حد فاصل آن ها پنجره هاي اروسي كار گذاشته شده است. محراب در چشمه وسطي ضلع جنوبي جاي گرفته و در چشمه هاي ديگر نيز تكرار شده است. در نتيجه اين تكرارها در شبستان مردانه، 4 محراب پديد آمده است. بنا به قولي وجود چهار محراب در شبستان اصلي تاييد كننده حضور مذهب هاي چهارگانه (شافعي، حنبلي، مالكي و حنفي) در قرن نهم بوده و به قولي ديگر هدف از ايجاد اين محراب ها، تنها رعايت كامل اصل قرينه سازي بوده است. در هر حال به دليل وجود همين محراب ها اين مسجد به مسجد چهار محرابه نيز معروف است.
گرداگرد صحن مركزي مسجد را حجره ها و ايوان هاي چهارگانه به طور قرينه پوشانده اند كه تعداد آن ها جمعاً 14 واحد است و در سه طرف صحن قرار دارند. درگاهي هاي صحن با استفاده از كاشي هايي با رنگ هاي سفيد، مشكي، فيروزه اي، زرد و سبز در طرح هاي هندسي متنوع ساخته شده اند و طرفين ايوان هاي چهارگانه با كاشي هاي خشتي و طرح هاي اسليمي و هندسي زينت داده شده است. كاشي‌هاي اين مسجد متعلق به دوران قاجار تعلق است و شباهت زيادي به كاشي‌هاي مسجد جامع و مسجد خانم زنجان دارد. بر سردر ورودي مسجد نيز كتيبه اي به خط نستعليق قرار داده اند.
مسجد قلابرزنجان
مسجد تاريخي قلابر در روستايي به همين نام در 52 كيلومتري جنوب شهر زنجان واقع شده است. در كاوش هاي باستان شناسي، در دامنه هاي باختري ارتفاعات روستاي قلابر، مجموعه ارزشمندي به دست آمده كه شامل يك مسجد و يك خانقاه يا قلعه است. طرح مسجد، مربع تقريباً كوچكي است كه گرداگرد آن تا ارتفاع 5/1 متري از سنگ تراورتن ساخته شده و در منتهااليه آن كتيبه اي نصب شده است. محراب مسجد قلابر يكپارچه و سفيد رنگ است و به اسماء متبركه جلاله و نام ائمه اطهارمزين شده است. در اين ميان نگاره هاي اسليمي زِيبا، به جلوه و جذابيت مسجد كمك شاياني كرده اند. از چگونگي شكل و ساخت سقف اين مسجد اطلاعات زيادي در دست نيست ولي احتمال داده مي شود، مسجد در گذشته داراي سقف گنبددار بوده است كه امروزه با تير چوبي بازسازي شده و به عنوان مسجد مردانه مورد استفاده اهالي قرار گرفته است.
مسجد عباسقلي خان زنجان
مسجد عباسقلي‌خان مسجدي با سبك چهل ستوني است كه در محله قديمي عباسقلي خان و در ميان بافت تاريخي شهر زنجان قرار گرفته است. اين مسجد، دو صحن و دو شبستان زيبا دارد و جالب توجه ترين تزيينات آن، كاشي كاري هاي زيباي محراب با طرح هندسي است. احتمال داده مي شود تاريخي كه بر روي بدنه ضلع شمالي شبستان مركزي نقش شده است(1307 هجري شمسي)، تاريخ ساخت مسجد باشد. مسجد عباسقلي‌خان با شماره ثبت 2374 در فهرست آثار ملي كشور به ثبت رسيده است.
مسجد چهل ستون زنجان
مسجد و مدرسه چهل ستون از مساجد معروف شهر زنجان است كه در قرن سيزدهم هجري قمري (سال 1284) ساخته شده است. اين بنا در راسته بازار كفاش ها واقع شده و در گرداگرد صحن آن، حجره هايي جهت طلاب ديني وجود دارد.
مسجد آقا شيخ فتح الله زنجان
مسجد آقا شيخ فتح الله كه در سال 1298 هجري قمري ساخته شده، در كوچه صندوق سازهاي شهر زنجان واقع شده و از نوع مساجد شبستاني است.
مسجد و مدرسه ملا زنجان
مسجد و مدرسه ملا يا وليعصر كه در حدود سال 1256 هجري قمري ساخته شده در راسته بازار حلاج ها، نبش ميدان انقلاب واقع گرديده و است. بناي اين مسجد كه جلوه خاصي به اين محله داده داراي يك گنبد زيباي فيروزه اي، صحني در ميان شبستان و حجراتي دو طبقه در اطراف آن است.
مسجد شيخ فياض زنجان
مسجد شيخ فياض، در انتهاي بازار پايين و در راسته چاقوسازها واقع شده است. اين مسجد يكي از مساجد قديمي شهر زنجان است كه فاقد صحن بوده و مشتمل بر دو شبستان مرتبط به هم است.
مسجد حسينيه اعظم زنجان
در جنوبي ترين قسمت شهر زنجان و در بافت قديمي و سنتي آن، در محله سيد لر بنايي واقع شده است كه مسجد و گرمابه حسينيه اعظم زنجان خوانده مي شود و از نظر مردم بسيار محترم داشته مي شود. اين بناي قديمي از يك مسجد در ضلع شمالي و يك گرمابه در ضلع جنوبي مسجد تشكيل شده است. كتيبه اي در قسمت قديمي اين بنا وجود دارد كه تاريخ ساخت آن را 1261 هجري قمري نشان مي دهد

بقعه امام زاده سيد ابراهيم (ع) زنجان
بقعه امام زاده سيد ابراهيم يكي از بقعه هاي معتبر شهر زنجان است كه در بازار اصلي شهر زنجان واقع شده و مورد علاقه و احترام فراوان اهالي زنجان است. پژوهشگران و علما درباره شجره اين امام زاده اختلاف نظر دارند. برخي از آن ها ايشان را از نوادگان امام موسي بن جعفر(ع) و برخي ديگر وي را از نوادگان حضرت امام علي (ع) مي دانند. بناي امام زاده در ابتداي ساخت به سبك چهار طاقي با پوشش گنبدي بوده است ولي در اين بقعه در سال هاي گذشته منطبق بر بناي قديمي نوسازي شده و در حال حاضر گنبد آن از نوع تك پوششه بوده و به وسيله چهارگوشواره بر جرزها استوار شده است. در حدفاصل گوشواره ها و گنبد نيز هشت نورگير كار گذاشته شده است. تزيينات داخل گنبد گره سازي و مقرنس كاري بوده و سوره مباركه جمعه به خط ثلث بر آن نقش بسته است. ضريح نصب شده بر روي مزار از صنايع اصفهان است كه در سال 1358 به اين مكان آورده شده و بر روي اين مزار نصب شده است. سر در ورودي سمت شمالي و مناره هاي دو طرف آن را مي توان قديمي ترين قسمت اين بقعه به حساب آورد.
امام زاده ام البنين زنجان
بقعه امام زاده ام البنين از بقعه هاي قديمي شهرستان زنجان است كه در 30 كيلومتري جنوب خاوري شهر زنجان و در روستاي سلمان كندي قرار دارد. اين بنا مزار بزرگواراني چون امام زاده ام البنين، امام زاده حسن، امام زاده ابراهيم، امام زاده طاهر و امام زاده جعفر است. كتيبه اي از نوع سنگ هاي آهكي در اين بنا وجود دارد كه تاريخ قرن هفتم هجري قمري (سال 615) را نشان مي دهد.

عمارت و باغ معين زنجان
باغ و عمارت تاريخي معين در ضلع جنوب باختري زنجان، در سمت مجاورت شمال رودخانه زنجان رود و در باختر پل سردار قرار دارد. اين بناي زيبا كه توسط يكي از متمولين شهر در دوره قاجاريه ساخته شد، از دو قسمت خانه و باغ تشكيل شده است. خانه مزبور در وسط باغ مشجري قرار گرفته و سرستون هاي منقوش از تزيينات مختلف و لمبه كوبي هاي زيباي سقف از شاخصه هاي مهم اين بنا است. در ميان اين باغ يك حوض نسبتاً وسيع قرار دارد كه با چند جوي انشعابي آب را به قسمت هاي مختلف باغ هدايت مي كند.
عمارت ذوالفقاري زنجان
عمارت تاريخي ذوالفقاري در مركز بافت قديمي شهر زنجان واقع شده و معماري آن به اواخر دوره قاجاريه نسبت داده مي شود. پلان اين بنا ايراني و سبك ساختماني آن از بناهاي گوتيك اروپايي تقليد شده است. اين عمارت از ساختمان هاي بيروني، اندروني و اداري تشكيل يافته و نماي آن با آجرهاي قالبي و پيش بر تزيين شده است. بناي بيروني عمارت ذوالفقاري كه از دو طبقه و يك سردابه تشكيل شده، جالب ترين قسمت آن است كه در جريان احداث خيابان طالقاني، آسيب جدي ديده و بخشي از اهميت خود را از دست داده است. پيش از ساخت اين خيابان ساختمان هاي اندروني و بيروني و اداري عمارت ذوالفقاري از طريق شبكه ارتباطي طبقه هم كف و زيرزمين به يكديگر راه داشتند ولي اكنون اين قسمت تخريب شده است. طبقه هم كف كه در حال حاضر كاربرد اداري دارد، با دو ستون و سقف سرپوشيده به هشتي منتهي مي شود. طبقه دوم داراي دو راه پله است و تالارهاي پذيرايي، اتاق هاي خواب، اتاق هاي نشيمن و سرويس هاي بهداشتي را شامل مي شود.
هسته مركزي بناي عمارت ذوالفقاري به سبك چهار تاقي و با سقف گنبدي ساخته شده و سنگيني سقف را جرز و ديوارهاي باربر آن تحمل مي كنند. پوشش بيروني بام ساختمان شيرواني است كه البته تا زمان احداث بنا سابقه اي در اين شهر نداشت. در بالاي هسته مركزي بنا، نورگير زيبايي تعبيه شده كه به كلاه فرنگي معروف است. اين نورگير هشت ضلعي با روش گره سازي و به طرز زيبايي لمه كوبي شده است. از ميان هنرهاي استفاده شده در تزيينات داخل طبقه همكف بنا، مي توان به كاشي كاري هاي سبك دوره قاجار اشاره كرد كه طرح معروف نيلوفر آبي (لوتوس) با آن اجرا شده است. تزيينات نماي بنا بسيار جالب توجه است. قرينه سازي هاي آن از هنر ايراني و سبك ستون هاي آن از معماري قرن نوزدهم اروپا تاثير پذيرفته است. پنجره هاي بنا بيش تر دو لنگه هستند، حاشيه مشبك دارند و با شيشه هاي رنگين تقارن جالبي را در داخل اتاق ها به وجود آورده اند. اين عمارت با شماره 1852 به ثبت رسيده است.
عمارت دارايي زنجان
عمارت تاريخي دارايي كه در اواخر دوره قاجار و اوايل دوره پهلوي ساخته شد، بنا و باغ بزرگي به مساحت تقريبي 33000 هكتار دارد و در بافت قديمي و تاريخي شهر زنجان قرار گرفته است. اين بنا از ابتداي ساخت كاربرد اداري و دولتي داشت و مدتي نيز اداره غله و انبار قند و شكر بود. ساختمان دارايي به شماره 2335 در فهرست آثار ملي ثبت شده است.

كاروان‌سراي نيك پي زنجان
كاروان‌سراي قديمي و زيباي نيك پي در روزگار برپايي خود اهميت و عظمت زيادي داشته است. اين كاروان‌سرا كه از نوع كاروان سراهاي 4 ايواني بوده و از آجرهاي قرمزرنگ ساخته شده، هم اكنون به شدت تخريب شده و تنها بخش كمي از آن باقي مانده است. در بيش تر سفرنامه هاي جهانگردان و مستشرقيني كه از منطقه زنجان ديدن كرده اند، از كاروان سراي نيك پي نام برده شده و بيش تر آن ها در اين مكان اقامتي داشته اند كه نشان از اهميت آن در روزگار برپايي خود دارد.
كاروان‌سراي سنگي
كاروان‌سراي سنگي كه از نوع كاروان‌سراهاي برون شهري بوده، در قرن يازدهم هجري قمري، به دستور شاه عباس صفوي خارج از بافت قديم شهر زنجان ساخته شده است. اين بنا به دليل تغيير كاربري هم اكنون به عنوان سفره خانه سنتي مورد استفاده قرار مي گيرد. پلان اين كاروان‌سرا به سبك چهار ايواني است، حجره هاي آن در يك طبقه قرار گرفته‌اند و سقف‌ ها از نوع قوسي هستند. استفاده از سنگ به عنوان مصالح اصلي در ساخت كاروان‌سرا باعث شده است كه اين بنا با عنوان كاروان سراي سنگي و در زبان محاوره اي داش كاروان‌سرا معروف شود. اين بنا از لحاظ اين كه تنها بناي باقي مانده از كاروان سراهاي زنجان است داراي اهميت فراواني است. بناي كاروان‌سراي سنگي كه روبروي راه آهن شهرستان زنجان و در خيابان خيام اين شهر واقع شده، با شماره 2128 به ثبت رسيده است.
كاروان‌سراي قره بلاغ زنجان
كاروان‌سراي قديمي قره بلاغ كه اكنون به علت تخريب كامل به صورت يك تپه تاريخي درآمده است،درخارج‌از‌شهر زنجان قرار گرفته و به نظر مي رسد كه از نوع كاروان‌سراهاي چهار ايواني بوده باشد.
كاروان‌سراي دخان
سراي دخان در محله مسگرهاي بالا، به موازات بازار زنجان قرار گرفته و از نوع كاروانسراهاي درون شهري است. اين كاروان‌سرا كه در اواخر دوره قاجاريه ساخته شده است، در دوره پهلوي با گرفتن امتياز از دولت وقت به مركز توليد و توزيع توتون و تنباكو در ناحيه باختر ايران تبديل شد.
مجموعه بازار زنجان
مجموعه بازار زنجان كه يكي از مهم ترين و زيباترين مجموعه هاي تجاري سراسر استان است، در قلب بافت قديم و مشرف به دروازه قلتوق (دروازه جنوبي شهر زنجان) قرار دارد. ساخت بناي اصلي بازار زنجان در سال 1205 هجري قمري (دوره آقامحمد خان قاجار) آغاز شد و در سال 1213 هجري قمري (دوره فتحعلي شاه قاجار) به پايان رسيد. به مرور زمان كاروانسراها، گرمابه ها، مسجدها و راسته ها در اطراف اين بازار شكل گرفتند و آن را در اواخر دوره قاجاريه و مقارن با حكومت محمدعلي شاه قاجار به مجموعه كاملي تبديل كردند. مجموعه بازار زنجان در زميني به مساحت 15 هكتار ساخته شده كه 5 هكتار آن به فعاليت‌هاي اقتصادي، 7 هكتار آن به سكونت، يك هكتار آن به اماكن عام‌المنفعه و دو هكتار ديگر به شبكه ارتباطي اختصاص يافته است.
مجموعه بازار از گذشته هاي دور، محل مناسبي براي برخورد آرا و افكار اجتماعي بوده و همواره نقش ممتاز و برجسته اي در حفظ آداب و سنن ملي و مذهبي داشته است. اين بازار به طور كلي از دو قسمت بازار بالا و بازار پايين تشكيل شده است. در قسمت پايين بازار علاوه بر داد و ستد رايج و طبيعي، از طريق دو كاروانسرا، توليدات محلي و محصولات روستاها و قصبه هاي اطراف زنجان به فروش مي رسد كه البته امروزه اين بازار به انبار كالاهاي وارداتي تبديل شده است. سراي ملك و سراي گلشن از جمله سراهاي موجود در اين بازار هستند كه در سال 1345 هجري قمري بازسازي و مرمت شده اند. دو مسجد مهم آقا شيخ فياض و ميرزايي نيز در اين قسمت بازار قرار دارند.
تنوع توليد و عرضه كالا و خدمات جنبي و وابسته در قسمت بالاي بازار بيشتر است، از اين رو اين قسمت مهم ترين مركز اقتصادي و تجاري شهر به شمار مي آيد. اين بازار به هشت راسته زرگرها، بزازها، كفاش ها، سراج ها، كلاه دوزها، صندوق سازها، رنگرزها، ميوه فروش ها و جگرپزها تقسيم شده كه اين تقسيم بندي از نظر حفظ حقوق صنفي و كنترل قيمت كالاهاي عرضه شده داراي اهميت است. اين نكته نمايانگر افكار بلند طراحان و بانيان اين بازار مي باشد. پنج مسجد چهل ستون، آقا سيد فتح الله، جامع، حجت الاسلام و ملار در اين قسمت بازار واقع شده اند. كاروانسراهاي حاج علي قلي و سراي حاجي كربلايي (كه حدود سال 1300 هجري قمري تكميل شده اند) نيز از جمله كاروانسراهاي موجود در بازار بالا هستند. مجموعه بازار زنجان 56 راه ورودي اصلي و فرعي به شبكه ارتباطي كل شهر دارد و با دارا بودن 940 باب مغازه جايگاه فعاليت ده ها نوع شغل است. بازار زنجان نه تنها از لحاظ تجاري بلكه از نظر معماري نيز داراي اهميت زيادي بوده و كاملاً از سبك معماري دوره قاجاريه پيروي كرده است. اين مجموعه با توجه به ويژگي‌ هاي معماري و هنري آن، پيوسته به عنوان يك كانون مهم تجاري، تاريخي، فرهنگي مورد توجه بازديدكنندگان شهر زنجان قرار گرفته است. اين بازار به علت ارزش‌هاي فرهنگي و قدمت تاريخي آن، با شماره 44/1 در فهرست آثار تاريخي ايران به ثبت رسيده است.

پل حاج سيد محمد زنجان
پل حاج سيد محمد كه در جنوب خاوري حومه شهر زنجان واقع شده است، در دوره قاجاريه و به دستور سيد محمد (از روحانيون عصر مشروطيت در اواخر دوره قاجاريه) ساخته شد و به همين نام نيز شهرت يافت. اين پل كه پل قره تپه نيز ناميده مي شود، در گذشته به دليل قرار گرفتن در مسير جاده عتبات داراي اهميت بوده است. پل حاج سيد محمد با الهام ازالگوهاي رايج معماري دوره قاجاريه ساخته شده و هم اكنون يكي از آثار تاريخي شهرستان زنجان به شمار مي آيد.
پل سردارزنجان
پل سردار در جنوب باختري حومه شهر زنجان، در ميان باغ ها و روي رودخانه زنجان رود بسته شده است و جاده زنجان بيجار از حاشيه آن مي گذرد. اين پل از بناهاي ساخته شده در دوره قاجاريه است و در گذشته به دليل هم‌جواري با دروازه شهر به پل قلتوق نيز معروف بوده است. پل سردار در اواخر دوره قاجاريه (سال 1333 هجري قمري) توسط سردار اسعدالدوله ذوالفقاري (سركرده برخي از افواج ناحيه خمسه) ساخته شد. سبك معماري اين پل از شيوه معماري پل ها در دوره قاجارپيروي مي كند. به تازگي استانداري زنجان نسبت به ساخت تاسيسات مجتمع فرهنگي - تفريحي حاشيه زنجان رود در اين منطقه اقدام كرده است.
پل مير بهاءالدين زنجان
پل مير بهاءالدين، بزرگ ترين و قديمي ترين پل موجود در حومه جنوبي شهر زنجان است كه در دوره قاجاريه، بر روي رودخانه زنجان رود ساخته شده است. اين پل كه در فضاي طبيعي بسيار زيبايي قرار گرفته است، در ميان كشتزارهاي اطراف جلوه زيبايي دارد و مورد استفاده اهالي قرار مي گيرد. معماري اين پل به پيروي از تكنيك هاي دوره قاجار مطابق با الگوي پل سازي آن دوره با تركيب طاق ها و پايه ساخته شده است. اين پل كه به پل كهنه و پل اژدهاتو نيز معروف بوده است در زمان ناصرالدين شاه قاجار (سال 1312 هجري قمري) توسط ميربهاءالدين زنجاني ساخته شده است.

گرمابه حسينيه اعظم زنجان
گرمابه حسينيه اعظم يكي از بناهاي آجري و قديمي شهر زنجان است و سبك معماري دوره قاجاريه ساخته شده است. اين بنا در محله سيدلر، در جنوب شهر زنجان واقع شده و بر اساس كتيبه اي كه به خط نستعليق، بر سر در ورودي آن نصب شده مي توان تاريخ نخستين مرمت آن را به سال 1292 هجري قمري نسبت داد. اين بناي آجري، در نماي داخلي خود از تزيينات ساده كادربندي در قسمت طاق ها برخوردار است.
گرمابه حاج داداش زنجان
گرمابه حاج داداش كه هم اكنون به عنوان چايخانه سنتي از آن استفاده مي شود، در بازار پايين شهر زنجان جاي گرفته و در دوره قاجاريه ساخته شده است. فضاي اصلي اين گرمابه شامل هشتي، بينه، ميان در، گرمخانه و خلوتي است. زيباترين قسمت اين گرمابه فضاي بينه آن است كه در آن طاق اصلي بر روي چهار ستون سنگي با سرستون هاي مكعبي و بدنه مارپيچي قرار گرفته است. دسترسي به اين بنا از سوي بازار و از كوچه سيد لر كه حسينيه اعظم در آن قرار گرفته، امكان پذير است.
گرمابه ميربها زنجان
گرمابه مير بها از بناهاي دوره قاجاريه است كه در راسته بازار پايين، در بخش قديمي شهر زنجان قرار گرفته و كاملاً از سبك معماري دوره قاجار تبعيت كرده است.
گرمابه قيصريه زنجان
گرمابه قيصريه از بناهاي دوره قاجار است كه در داخل شهر زنجان در بازار قيصريه قرار گرفته است.

قلعه يا حصار زنجان
قلعه يا حصار شهر زنجان كه به قلعه زنجان نيز شهرت دارد، از آثار دوران سلجوقي بوده و از معروفيت زيادي برخوردار است. اين حصار در گذر زمان هاي مختلف آسيب هاي جدي ديده است. جدي ترين آسيبي كه به اين قلعه وارد شد در فتنه مغول بود. در اين يورش قسمت بزرگي از اين حصار تخريب شد و تقريباً به كلي از بين رفت. بعدها در دوره صفويه به علت انطباق آن با نقشه طرح كلي شهر و هماهنگي با موانع طبيعي دفاعي كه داراي اهميت سوق الجيشي بود، دوباره منطبق بر مسير ديوار قبلي شهر بازسازي شد. برخي از قسمت هاي اين قلعه كه در بيش تر سفرنامه هاي قديمي از آن ياد شده است، هنوز پابرجاست و امروزه از آثار تاريخي شهر زنجان به شمار مي آيد.
قلعه قمچي زنجان
قلعه قمچي كه در دهكده اركبين حدود 110 كيلومتري شهر زنجان واقع شده به 800 تا 900 سال پيش از ميلاد تعلق دارد و از قديمي ترين قلعه هاي موجود در استان است.
قلعه قلابر زنجان
قلعه قلابر در روستايي به همين نام در 52 كيلومتري جنوب شهر زنجان واقع شده است. در كاوش‌هاي باستان‌شناسي انجام شده در دامنه هاي باختري ارتفاعات روستاي قلابر، مجموعه ارزشمندي به دست آمده كه شامل يك مسجد و يك خانقاه يا قلعه است. قلعه قلابر احتمالاً به دوره هاي باستاني تعلق دارد ولي اظهارنظر قطعي در مورد آن نيازمند اكتشافات و تحقيقات باستان شناسي است.

آرامگاه ميرزا ابوالقاسم زنجان
بناي آرامگاهي ميرزا ابوالقاسم كه يكي از مجتهدين و روحانيون برجسته و طراز اول دوره ناصري بوده است، در دوره قاجاريه ساخته شده و در منتهي اليه سمت باختري شهر زنجان قرار دارد. بناي اين آرامگاه از دو قسمت تشكيل شده كه قسمت اول آن را ايوان ورودي و اطاق هاي جانبي آن و قسمت دوم را شبستان تشكيل مي دهد.

ابهر يكي از مهم ترين و ارزشمند ترين موردهاي جهانگردي و توريستي استان زنجان به شمار مي آيد كه براي توسعه و گسترش صنعت گردشگري از توانايي هاي قابل توجهي برخوردار است. مهم ترين و تاريخي ترين اثر شهرستان ابهر، گنبد عظيم و مشهور سلطانيه است كه به تنهايي قابليت برابري با ساير بناهاي استان را دارا است. ابهر يكي از شهرستان هاي خاوري استان زنجان و دومين شهرستان با اهميت بعد از زنجان است كه داراي كوه ها و رودخانه هاي متعددي بوده و از جاذبه هاي طبيعي زيادي برخوردار است. تقريباً در تمام نقاط ابهر آثار زيبا و مكان هاي ديدني با ارزشي يافت مي شوند ولي بيش تر آثار تاريخي اين شهرستان در قسمت هاي شمالي منطقه واقع شده اند. معبد تاريخي داش كسن در كنار شهر تاريخي و با ارزش سلطانيه، آرامگاه چلبي اوغلي، آرامگاه ملاحسن كاشي و گنبد آجري سلطانيه در مجموع محور فرهنگي - تاريخي سلطانيه را تشكيل مي دهند. اين بناها در دشت مسطح و زيباي سلطانيه جلوه اي خاص داشته و همواره مورد بازديد دوست داران تاريخ و فرهنگ ايران زمين قرار مي گيرند. ابهر از نخستين زيستگاه هاي انساني ايران است كه از قدمت و پيشينه طولاني برخوردار مي باشد. يافته هاي باستان شناسي از تپه هاي باستاني منطقه بر وجود حيات در هزاره هاي قبل از ميلاد در اين منطقه مهر تاييد مي زنند. اين شهرستان مشاهير و بزرگان زيادي را پرورش داده و ديرينگي تاريخي اين منطقه سبب وجود جاذبه هاي تاريخي متعدد در آن شده است. دوخت گيوه، تهيه كلاه هاي نمدي و كفش هاي چرمي زنانه و مردانه از ديگر صنايع دستي اين ناحيه به شمار مي آيد. رويه گيوه، بيش تر توسط بانوان و دختران و از نخ مخصوصي بافته مي شود. سپس كفاش رويه ها را خريداري و با لاستيك و چرم به شكل گيوه قابل مصرف درمي آورد. صنايع دستي شهرستان ابهر از جمله صادرات اين منطقه هستند.
مكان هاي ديدني و تاريخي
ابهر يكي از مهم ترين و ارزشمند ترين موردهاي جهانگردي و توريستي استان زنجان به شمار مي آيد كه براي توسعه و گسترش صنعت گردشگري از توانايي هاي قابل توجهي برخوردار است. مهم ترين و تاريخي ترين اثر شهرستان ابهر، گنبد عظيم و مشهور سلطانيه است كه به تنهايي قابليت برابري با ساير بناهاي استان را دارا مي باشد. تقريباً در تمام نقاط ابهر آثار زيبا و مكان هاي ديدني با ارزشي يافت مي شوند ولي بيش تر آثار تاريخي اين شهرستان در قسمت هاي شمالي منطقه واقع شده اند. معبد تاريخي داش كسن در كنار شهر تاريخي و با ارزش سلطانيه، آرامگاه چلبي اوغلي، آرامگاه ملاحسن كاشي و گنبد آجري سلطانيه در مجموع محور فرهنگي - تاريخي سلطانيه را تشكيل مي دهند. اين بناها در دشت مسطح و زيباي سلطانيه جلوه اي خاص داشته و همواره مورد بازديد دوست داران تاريخ و فرهنگ ايران زمين قرار مي گيرند. روستاهاي تاريخي و ييلاقي اطراف شهرستان ابهر كه نمايانگر جلوه هاي زيباي طبيعي و غلبه انسان بر طبيعت هستند، بقعه زيباي امام زاده ها كه از اعتقادات خاص مردم و معماري روزگار خود حكايت دارند، معماري باارزش مساجد، تپه هاي متعدد تاريخي و مهم تر از همه گنبد زيبا و مشهور سلطانيه كه نقطه اوج آثار ديدني منطقه به شمار مي رود، همگي در مجموع نويد يك گردش طولاني و جذاب در طبيعت و تاريخ منطقه را به بازديد كنندگان مي دهند. وجود آثار تاريخي با شهرت جهاني و همچنين طبيعت زيبا همراه با غارهاي مشهور، سبب شده كه شهرستان ابهر همواره از بازديدكنندگان متعدد داخلي و خارجي برخوردار باشد. با وجود اين كه با ارزش ترين بناهاي تاريخي استان زنجان در محدوده شهرستان ابهر واقع شده اند ولي امكانات اقامتي و توريست پذيري منطقه ابهر شايسته و پاسخگوي مسافران اين خطه از استان زنجان نيست. به نظر مي رسد كه با اندكي توجه در زمينه تبليغات اصولي و همچنين سرمايه گذاري در ساخت مراكز شايسته اقامت ميهمانان داخلي و خارجي و رواج و گسترش فرهنگ صحيح توريسم پذيري در ميان مردم منطقه، رونق تاريخي اين منطقه به آن باز گردانده شود و اين ناحيه به يكي از جذاب ترين مناطق توريستي استان تبديل گردد. روستاي وير و روستاي صخره اي قروه از جمله جاذبه هاي طبيعي شناسايي شده در شهرستان ابهر هستند كه از ارزش هاي تاريخي بالايي بهره مند مي باشند. اين روستاها از يك سو با درهم آميختن طبيعت و تاريخ، خصوصيات اين خطه را به روشني به نمايش مي گذارند و از سوي ديگر نمايانگر غلبه انسان بر محيط هاي سخت طبيعي هستند. علاوه بر اين، شيوه هاي معيشت و زندگي در بسياري از روستاهاي ايران منحصر به فرد بوده و به عنوان بخشي از نمايه هاي تمدن ديرپاي ايراني به شمار مي آيند كه در صورت معرفي بهتر از عوامل جذب طبيعت دوستان خواهد بود.
صنايع و معادن
 دوخت گيوه، تهيه كلاه هاي نمدي و كفش هاي چرمي زنانه و مردانه از صنايع دستي اين ناحيه به شمار مي آيد. رويه گيوه، بيش تر توسط بانوان و دختران و از نخ مخصوصي بافته مي شود. سپس كفاش رويه ها را خريداري و با لاستيك و چرم به شكل گيوه قابل مصرف درمي آورد. صنايع دستي شهرستان ابهر از جمله صادرات اين منطقه هستند.
كشاورزي و دام داري
كشاورزي و دامداري اساس اقتصاد منطقه ابهر را تشكيل مي دهند. كشاورزي اين منطقه به علت جريان رودخانه ابهررود و ايجاد سرزمين هاي آبرفتي و حاصلخيز وسيع در اطراف اين شهرستان و همچنين تامين آب مورد نياز كشاورزي توسط آب هاي سطحي و زيرزميني، رودها، چشمه ها، چاه هاي ژرف و كاريزهاي متعدد رونق يافته است. محصولاتي چون گندم، جو، ‌بنشن، انگور، زردآلو، سيب، بادام و گردو در اين شهرستان به عمل آمده و مهم ترين محصولات كشاورزي اين شهرستان محسوب مي شوند. به جز رودخانه هاي متعدد منطقه كه آب كشاورزي مورد نياز اهالي را تامين مي كنند، قنات ها نيز در تامين آب كشاورزي و آب آشاميدني اهميت زيادي دارند. انگور، بادام، سيب و گردو مهم ترين محصولات باغي شهرستان ابهر هستند. از مجموع زمين هاي زير كشت انگور در استان زنجان، 44 درصد زيركشت انگور آبي و ديم قرار دارند كه از ميان شهرستان هاي استان، شهرستان ابهر اولين توليد كننده انگور آبي استان بوده و از نظر كشت اين محصول از اهميت زيادي برخوردار است. اين منطقه در زمينه توليد بادام، دومين شهرستان توليد كننده بادام بعد از شهرستان خدابنده است و حدود 50 هكتار از زمين هاي اين ناحيه زير كشت محصول بادام قرار دارند. در حدود 299 هكتار از زمين هاي باغي و كشاورزي ابهر زير كشت سيب و 87 هكتار از آن ها زير كشت گردو هستند. بازرگاني شهرستان ابهر را صادرات فرآورده هاي مختلف كشاورزي، ‌باغى، دامي و صنايع دستي تشكيل مي دهد. انواع اين فرآورده ها از مهم ترين صادرات اين شهرستان به شمار مي آيند.
سيستم دام‌داري در شهرستان ابهر، به صورت سنتي و صنعتي انجام مي گيرد. بيش تر روستاييان منطقه داراي دامپروري هاي كوچكي هستند كه معمولاً آن ها را به شيوه سنتي مديريت مي كنند ولي در سال هاي اخير دامپروري هاي بزرگ صنعتي توسط شركت هاي تعاوني در منطقه ساخته شده كه عملكرد خوبي داشته اند. پرورش انواع طيور نيز در اين منطقه مورد توجه واقع شده و در منطقه سبز دشت، واحد هاي مرغ داري گوشتي به صورت صنعتي داير شده است. قدمت كشاورزي و دامداري در منطقه ابهر سبب شده است كه مواد اوليه و خام براي انواع صنايع دستي در اين منطقه وجود داشته باشد و صنايع دستي يكي از مشاغل مهم مردم ناحيه محسوب شود. انواع صنايع دستي از قبيل قالي بافي، جاجيم بافي، كلاه بافي، كفش دوزى و گيوه دوزى بيش تر توسط زنان و دختران ناحيه بافته مي شود. قالى هاي منطقه كه از مواد و رنگ مرغوب تهيه مي شوند از نوع اعلاء بوده و بيش تر در روستاهاي اطراف ابهر و در كارگاه هاي خانگي، توسط زنان و دختران بافته مي شوند و قابليت صادرات به كشورهاي اروپايي را دارند. جاجيم بافي نيز از ديگر هنرهاي دستي شهرستان ابهر است كه بيش تر در روستاها رواج داشته ولي امروزه از رونق كم تري در ناحيه برخوردار است.
وجه تسميه و پيشينه تاريخي
نام ابهر از واژه پهلوي «اوهر» به معناي محل بستن آب ها، گرفته شده است. «او» در واژه اوهر به معناي آب (نماد زندگي در آيين زرتشت) و «هر» به معني دشواري كار و محدود كردن است. در كتاب حدود العالم، واژه ابهر به معناي آبادي كه آب فراواني براي ايجاد آسياب دارد، آورده شده است. براساس بررسي هاي انجام شده، نخستين جايگاه سكونتگاهي ابهر، در تپه قلعه در كناره ابهر رود بوده كه اين منطقه را مي توان از جمله نخستين زيستگاه هاي انساني استان زنجان به شمار آورد كه قدمت آن به هزاره هاي پيش از ميلاد مي رسد. كشفيات موجود ثابت كرده است كه قدمت «قلعه تپه» يا «تل دارا» به دوره كيانيان مي رسد، همچنين ثابت شده كه كاخ داراب شاه (پادشاه كياني) در اين منطقه قرار داشته و احتمالاً در آن دوران، از اين قلعه به عنوان پادگان سربازان استفاده مي شده است. منطقه ابهر از نخستين زيستگاه هاي انساني ايران است كه از قدمت و پيشينه طولاني برخوردار بوده است. نشانه هاي موجود در تپه هاي باستاني منطقه، بر وجود حيات درهزاره اول پيش از ميلاد در اين منطقه گواهي مي دهند. به استناد شواهد تاريخي موجود، در سال 821 پيش از ميلاد، قبايل مختلف مادها تحت رهبري فرمانده خود "هاناسيروكا" در محلي به نام " بيت سگبات" واقع در دره ابهر چاي در قسمت جنوب باختري قزوين، جمع شدند و در اين محل ميان آن ها و آشوري ها نبردي درگرفت. در حدود قرن هفتم پيش از ميلاد و پس از آن نواحي تحت تسلط آشور، به محدوده قزوين و خاور همدان تا قسمت علياي دره قزل اوزن مي رسيد و در دوره ساسانيان ناحيه هاي واقع بين دو رودخانه ابهر رود و خررود (كه هم اكنون نقاطي چون تاكستان، فارسجين و نرگه در خاور ابهر را شامل مي شود) بسيار آباد و ازموقعيت ممتازي برخوردار بوده است.
در دوره ساسانيان منطقه ابهررود تحت تسلط يكي از هفت خاندان مهم حكومت گر ايران بنام خاندان مهران قرار داشته و از رونق خوبي برخوردار بوده است. در دوره اسلام نيز به علت هم مرز بودن با ديلم و تمايل سرداران عرب به تسلط بر ديلم اهميت خاصي داشته است. پايتخت شدن سلطانيه در زمان ايلخانان سبب رونق منطقه اي ابهر شد اما در زمان تيمور اين شهر به كلي ويران گرديد. پس از آن در دوره صفويه و در زماني كه قزوين پايتخت كشور بود، اين منطقه نيز از اهميت ارتباطي زيادي برخوردار شد. در دوران قاجار نيز به دليل ارتباط ايران با روسيه و گذشتن مسير ارتباطي تهران - روسيه از راه ابهر و زنجان، اين منطقه اهميت ارتباطي داشته است. آثار موجود در تپه هاي باستاني موجود در منطقه ابهر بر تاريخ طولاني تر منطقه گواهي مي دهند ولي به علت كمبود اطلاعات و انجام نشدن حفاري هاي علمي در آن ها، گمان هاي تاريخي، مورد ترديد است. گفته مي شود در سال 1330 هجري قمري جهانشاه خان افشار، يكي از مالكين مقتدر و رييس ايل افشار خمسه، در قلعه تپه كاوش كرده و اشياي با ارزشي را كه مي توانست بر ديرينگي تاريخ اين منطقه گواهي دهد، از زير خاك بيرون آورده و با خود برده است. از آن جا كه در اين كاوش هيچ گونه اصول حفاري و باستان شناسي رعايت نشده، اين منطقه به كلي زير و رو شده و ادامه كار براي كارشناسان دشوار شده است.
مشخصات جغرافيايي
شهرستان ابهر يكي از هفت شهرستان استان زنجان است كه در خاور استان و در 48 درجه و 35 دقيقه تا 49 درجه و 25 دقيقه درازاي باختري و 35 درجه و50 دقيقه تا 36 درجه و 45 دقيقه پهناي شمالي خط استوا قرار گرفته و مساحت آن بيش از 3362 كيلومتر مربع است. اين شهرستان در قسمت باختري استان زنجان واقع شده و مركز آن شهر ابهر است كه در 49 درجه و 13 دقيقه درازاي خاوري و 36 درجه و 8 دقيقه پهناي شمالي و در ارتفاع 1540 متري از سطح دريا واقع شده است. شهرستان ابهر از شمال به شهرستان طارم و قزوين، از شمال باختري به شهرستان زنجان، از باختر به شهرستان ايجرود، از جنوب باختري به شهرستان خدابنده، از جنوب به شهرستان بويين زهرا، از جنوب خاوري به شهرستان تاكستان، از خاور به شهرستان خرم دره و از شمال خاوري به شهرستان قزوين محدود مي شود. براساس سرشماري سراسري سال 1375، اين شهرستان 148،424 نفر جمعيت داشته كه از اين تعداد 55،266 نفر در مركز شهرستان زندگي مي كردند. بر اساس آخرين تقسيمات كشوري سال 1381 شهرستان ابهر، از دو بخش مركزي و سلطانيه، هشت دهستان به نام هاي ابهررود، حومه، درهجين، دولت آباد، صايين قلعه، سلطانيه، سنبل آباد و گوزلدره و چهارشهر به نام هاي ابهر، صايين قلعه، هيدج و سلطانيه تشكيل شده است.

ابهر رود
مهم ترين رودخانه جاري در سرتاسر شهرستان ابهر و شريان حياتي اين منطقه است. اين رود شاخه ‌اي از رودخانه شور فشاپويه بوده و در شهرستان‌هاي ابهر، تاكستان، قزوين، كرج، تهران و قم جريان دارد و از دو شاخه فصلي و دايمي تشكيل شده است. سرچشمه شاخه فصلي آن از كوه سرآهند در حوالي گردنه الله اكبر سلطانيه است. شاخه دايمي آن به نام كينه ورس نيز از كوه هاي رستم، سالارداغي و سندان سرچشمه مي گيرد. اين شاخه از شعبات متعددي تشكيل شده و با جهت شمال باختري به جنوب خاوري در نزديكي ابهر به شاخه فصلي مي پيوندد و با نام ابهررود جريان مي يابد. اين رودخانه در مسير خود آب هاي ابهر، خرم دره، چالچوق و سيلاب هاي شناط و جندق را پذيرا شده و پس از مشروب ساختن مزارع روستاها و شهرهاي مسير خود در صايين قلعه، هيدج، خرم دره، ابهر، تاكستان، دو دانگه و قزوين به رودخانه شور و در آخر به درياچه نمك قم مي ريزد. مقدار آبي كه در رودخانه ابهر رود جريان دارد، در ايستگاه هيدرومتريك روستاي قروه 316 ميليون متر مكعب در سال اندازه گيري شده است. اين رودخانه در شهرستان ابهر و در پايين ترين سطح شهر قرار دارد. در بعضي از قسمت هاي مسير آن، آب از زير زمين بالا آمده و به آب رودخانه افزوده مي گردد به همين خاطر اين رودخانه نوعي زاينده رود به شمار مي آيد. اهالي در نقاط مختلف شهر، با بستن بندهايي آب را از مسير خود منحرف كرده و به سمت مزارع شهرها و روستاها روانه مي كنند، ولي آب رودخانه تا رسيدن به بند پاييني دوباره افزايش پيدا كرده و پرآب مي گردد. در اطراف اين رودخانه و ديگر رودخانه هاي منطقه، درختان تبريزي، بيد، نارون و سپيدار توسط اهالي كاشته شده كه مصارف صنعتي و ساختماني دارند. اين درختان پس از رشد كافي قطع شده و براي مصارف صنعتي به تهران و ديگر شهرهاي مجاور حمل مي شوند.
در دامنه بيش تر كوه هاي منطقه چشمه هايي وجود دارد كه در فصل هاي بهار، پاييز، زمستان و تابستان آب در آن ها جاري است و دره هاي سبز و خرمي را در مسير خود به وجود آورده اند و به واسطه آن ها، سراسر منطقه در فصل هاي مختلف به رنگ هاي گوناگون درمي آيند. زيباترين فصل آن ها در بهار است كه حاشيه اين چشمه ها، سرسبز، پرگل و زيبا است. قنات هايي نيز توسط اهالي منطقه حفر شده كه از آن ها در آبياري باغ ها و مزارع استفاده مي شود. قنات هاي آخوند، خودآفرين، امام جمعه محمد بيك، خونين، آب قنات علي، گشنيز گلي، غازگلي، كاريز پاشا و... مشهورترين اين قنات ها هستند كه در آبياري مزارع و باغ ها نقش مهمي را ايفا مي كنند و در شهرها و روستاهاي پيرامون شهرستان ابهر پراكنده شده اند.
كوه ها، غارها، دشت ها، جلگه ها شهرستان ابهر
كوه هاي اطراف شهرستان ابهر، روند باختري به خاوري داشته و به صورت موازي با هم در شمال و جنوب شهرستان ابهر قرار گرفته اند. مهم ترين رشته كوه هاي شهرستان ابهر را رشته كوه هاي البرز با جهت خاوري - باختري و كوه هاي گروملاداغي با جهت شمال باختري - جنوب خاوري تشكيل مي دهند. سنگ هاي رشته كوه هاي جنوبي ابهر - كه ملاداغي ناميده مي شوند - شامل سنگ هاي شيل و آهك هاي كرتاسه و متعلق به دوران اول و دوم زمين شناسي هستند. اين سنگ ها حدود 300 ميليون سال قدمت دارند. فلات مرتفع ابهر - زنجان، شهرستان طارم را از رشته كوه هاي طويل و باريك سلطانيه، جدا مي كند.

مسجد جامع قروه
مسجد جامع قروه يكي از بناهاي با ارزش قرن پنجم هجري قمري و دوره سلجوقي مي باشد كه در روستاي قروه در فاصله 18 كيلومتري خاور شهرستان ابهر قرار گرفته است. اين مسجد كه به مسجد جمعه نيز معروف است، قدمتي نزديك به هزار سال دارد و به شكل چهار تاق كه گنبدي بر روي آن قرار گرفته، ساخته شده است. اين مسجد بازسازي شده و يك صحن گنبددار و دو شبستان در طرفين آن، مسجد كنوني را تشكيل مي دهند. تزيينات و نقش هاي مسجد كه بيش تر طرح هاي گياهي هستند، از طرح هاي معماري دوره آل بويه (يعني سال 585 هجري قمري) مي باشند. در محراب مسجد، كتيبه اي زيبا به خط نسخ گچبري شده كه از ساخت اين مسجد در سال 413 هجري قمري حكايت دارد. كتيبه ديگري به خط ثلث بر حاشيه داخلي بنا نقش بسته كه بسيار زيبا بوده و در آن تاريخ پايان كتيبه سال 585 هجري قمري ذكر شده است. تزيينات ياد شده همراه با ترنج هاي درهم بافته شده گچي و سطوح زيبا با طرح هاي آجرچيني، اين مسجد را به يكي از شاهكارهاي هنري قرون مياني اسلام تبديل كرده است.
مسجد علامه ابهر
مسجد علامه در كنار بناي گنبد سلطانيه واقع شده است و تاريخ ساخت آن به دوره ايلخانان و تجديد بناي آن به دوره قاجاريه بازمي گردد. اين مسجد فاقد گنبد بوده 4 ستون داخل آن به طاق گنبدي شكلي متصل مي شوند. امامت اين مسجد را علامه حلي يكي از دانشمندان معروف زمان ايلخانان برعهده داشته است.
مسجد جامع ابهر,br> مسجد جامع ابهر در وسط شهر ابهر واقع شده و قدمت آن به سال 554 هجري قمري مي رسد. اين مسجد داراي دو قسمت باختري و خاوري و دو درب ورودي است. معماري اين مسجد كه مربوط به قرن ششم هجري قمري است با افزودن قسمت هاي جديد تا حدودي لطمه ديده است. مسجد نورالنبي در وسط شهر ابهر قرار گرفته است و گفته مي شود كه در قرن يازدهم هجري قمري ساخته شده است.

بقعه امام ‌زاده زيدالكبير ابهر
بقعه امام ‌زاده زيدالكبيربنايي آجري با سبك معماري كم نظير است كه بر فراز آن گنبد كاشي كاري شده زيبايي از نوع گنبدهاي مخروطي شكل وجود دارد. بقعه امام زاده زيدالكبير- كه گفته مي شود ازنوادگان امام علي (ع) است – در انتهاي خيابان استاد مطهري ابهر واقع شده و سبك معماري آن از قرن نهم هجري قمري متاثر شده است. برج و گنبد آجري اين بقعه به شكل مخروط بوده و از پايه‌هاي آجري و بدنه مدور تشكيل شده است. اين بنا با زيبايي خاص با پلان مستطيل كه در زواياي جبهه جنوبي، دو نيم دايره آن را قطع كرده اند، طراحي و اجرا شده است. بناى بقعه ابتدا بر روي دو رديف سنگ سبز تراشيده و استوار شده و بقعه آن با آجر به طور ساده ساخته شده است. از تاريخي كه روي در چوبي بقعه حك شده، چنين برمي ‌آيد كه اين بنا در سال 850 هجري قمري ساخته شده است. روبه‌روي ضريح امام زاده، يك حسينيه نوسازاحداث شده كه به نام حسينيه حضرت رقيه (س) مشهور است و از ارزش هاي معماري و تاريخي برخوردار نيست.
بناي امام‌ زاده اسماعيل ابهر
در شمال شهرستان ابهر، در ناحيه اي به نام شناط، بناي تاريخي و زيبايي وجود دارد كه تماماً آجري بوده و گنبد زيبايي بر فراز آن به چشم مي خورد كه از نوع دو جداره است. بناي تاريخي و زيباي امام زاده اسماعيل كه او را از نوادگان امام علي (ع) مي دانند، داراي تزيينات داخلي و خارجي با ارزشي است. سطوح خارجي اين گنبد داراي تزيينات پركاري بوده كه از پايين به بالا با كاشي هايي به رنگ سفيد، مشكي، زرد و سبز تزيين شده است. تزيينات داخلي اين بنا شامل، گچ كاري و آيينه ‌كاري هاي زيبايي متشكل از گل و بوته‌هاي اسليمي و تصاوير رنگارنگ پرندگان، جلوه خاصي به درون اين بقعه بخشيده است. پلان اين بقعه هشت ضلعي بوده و از درون به مربع تبديل مي شود. ضلع هاي هشتگانه آن يك در ميان به طور قرينه از چهار ايوان ورودي به شبستان و به سبك قوس هاي جناغي ساخته شده است. ظاهراً اين بنا در قرن نهم هجري قمري ساخته شده است و تزيينات آن به دوره صفويه تعلق دارد. برخي تذكره نويسان از دفن امام زاده اسماعيل در اين بقعه سخن گفته اند و آن را مربوط به قرن ششم هجري قمري مي دانند ولي سبك معماري بنا، نشان دهنده ساخت آن در قرن نهم است.
بقعه امام زاده يحيي ابهر
بقعه امام زاده يحيي كه او را از نوادگان امام موسي كاظم (ع) مي دانند، در شهر صايين قلعه قرار گرفته و قدمت آن به قرن هشتم هجري قمري مي رسد. اين بنا در يك فضاي كاملاً روستايي و در جوار باغ هاي بيرون شهر احداث شده است. تپه تاريخي صايين قلعه در داخل محوطه اين بقعه قرارگرفته و بر جذابيت آن افزوده است. داخل اين بناي آجري و ساده، فاقد هرگونه تزيينات بوده و تزيينات نماي بيروني آن نيز منحصر به يك رديف كاشي فيروزه اي كار شده در منتهي اليه گنبد است. ضريح زيبايي كه داخل شبستان بر روي مزار نهاده شده و صندوق چوبي منبت كاري شده اي كه داخل بقعه قرار دارد، هنري ترين اشياي اين بقعه هستند. صندوق مزبور از نمونه هاي باارزش منبت كاري قرن هشتم است كه ديواره هاي آن با نگاره هاي گياهي پركار و خوش نقش تزيين شده است. در سمت شمالي صندوق، كتيبه اي وجود دارد كه نام سازنده صندوق و آياتي از قرآن مجيد و تاريخ 797 هجري قمري بر آن حك شده است. پلان اين بنا با بقعه قيدار نبي واقع در خدابنده قابل مقايسه است و با شماره 980 در فهرست آثار تاريخي به ثبت رسيده است.
بقعه امام زاده محمد ابهر
پلان بناي امام زاده محمد كه او را از نوادگان امام حسن مجتبي (ع) مي دانند، مستطيل شكل است و قدمت آن به قرن ششم هجري قمري مي رسد. اين بقعه در مركز شهر ابهر، در خيابان امام خميني و كنار مسجد نور قرار گرفته است. بر روي مزار امام زاده محمد ضريح كوچك و ساده اي از جنس چوب نصب شده است. در بازسازي انجام شده در سال 1367 تغييرات مهم و اساسي در اين بقعه صورت گرفته و شكل كلي گنبد تغيير يافته است. با اين كار تا حدودي از ارزش هاي معماري اين بنا كاسته شده است.
بقعه امام زاده كهريز ابهر
قدمت بناي تاريخي و زيباي امام زاده كهريز سلطانيه به دوره صفويه مي رسد. اين بناي آرامگاهي در يك كيلومتري باختر محوطه تاريخي سلطانيه قرار گرفته و به دليل مجاورت با قنات كهريز به امام زاده كهريز معروف شده است. اين اثر تاريخي از آجر و سنگ لاشه ساخته شده و نماي خارجي آن هشت ضلعي است كه در صحن داخلي به فضاي چليپايي تبديل مي شود. در صحن آرامگاه سنگ قبري وجود دارد كه داراي تكنيك ساخت و تزيينات پركاري است و بر غناي تاريخي، هنري و فرهنگي اين بناي تاريخي افزوده است. اين بقعه را امام زاده قاسم يا امام زاده عبدالله نيز مي گويند كه دليل اين نام گذاري چندان مشخص نيست. بناي امام زاده كهريز با شماره 2372 در فهرست آثار ملي كشور به ثبت رسيده است.
امام زاده عبدالخير ابهر
بناي آرامگاهي امام زاده عبدالخير كه به لحاظ ساخت و معماري به اواخر دوره صفويه تا قاجاريه نسبت داده مي شود، در ميان يك قبرستان تاريخي در باختر روستاي قروه، از توابع شهرستان ابهر قرار گرفته است. اين بناي با ارزش تاريخي از نظر تكنيك هاي معماري با بقعه ملا حسن كاشي قابل مقايسه است. گنبد بناي امام زاده عبدالخير از نوع درپوشي است و بر روي پلان هشت ضلعي قرار گرفته كه در نماي داخلي تبديل به فضاي چليپايي مي شود. اين بنا داراي سه فضاي ورودي با قوسي هلالي در جهت هاي شمالي، جنوبي و باختري مي باشد.
ديگر امام زاده هاي شهرستان ابهر
در محدوده شهرستان ابهر امام زاده هاي ديگري نيز وجود دارند كه اطلاعات زيادي از شيوه معماري و چگونگي ساخت آن ها در دست نيست. از جمله اين امام زاده ها مي توان به مقبره امام زاده يونس در شريف آباد، بقعه امام زاده يعقوب (ع) كه قدمت آن به قرن سوم هجري قمري مي رسد، بقعه پير سكينه خاتون كه در قرن يازدهم هجري قمري ساخته شده و مقبره سلطان شهيد ازناب كه به قرن يازدهم هجري قمري مربوط مي شود، اشاره كرد.
بقعه ملا حسن كاشي ابهر
در فاصله 2500 متري جنوب شهر تاريخي سلطانيه، بقعه زيبايي خودنمايي مي كند كه به بقعه ملا حسن كاشي معروف است. تاريخ ساخت اين بقعه كه با ديواري محصور شده است، به قرن دهم هجري قمري نسبت داده مي شود و در كاشي هاي داخل اين بقعه نيز تاريخ 973 هجري قمري (اواخر سلطنت شاه تهماسب) حك شده است كه تاريخ فوق را تاييد مي كند. اين بقعه داراي دو طبقه بوده و از نماي بيروني داراي طرح هشت ضلعي است كه در نماي داخلي به مربع تبديل مي شود. ايوان هاي چهارگانه طبقه همكف با دهليزهاي زيبايي به يكديگر مرتبط شده و ايوان هاي كوچك كه به دو طبقه تقسيم شده اند نيز با يك راه پله ارتباطي با ايوان هاي بزرگ در طبقه همكف مرتبط مي شوند و حاصل اين ارتباط، گنبد زيباي دو پوششه اي است كه بر هسته چهار گوش مركزي جاي گرفته است. تزيينات داخلي بنا كه مقرنس كاري گچي است در دوره فتح‌علي شاه قاجار به هزينه حاكم زنجان انجام شده است. روبه‌روي بقعه بناي ديگري ديده مي شود كه گفته مي شود محل مطالعات ملاحسن بوده است.
بقعه پير احمد زهرنوش ابهر
در قسمت جنوبي ابهر و در انتهاي خيابان 17 شهريور يك بناي آجري و قديمي به چشم مي خورد كه از آثار تاريخي و ارزشمند منطقه است. ساخت اين بنا به قرن هاي ششم تا هشتم هجري قمري نسبت داده مي شود. درخصوص آن كه اين بناي آجري آرامگاه چه كسي و متعلق به چه دوراني است، نظريه هاي گوناگوني وجود دارد ولي از ميان تمام اين نظريه ها تعلق اين بقعه به پير احمد زهرنوش به واقعيت نزديك تر است. مولانا قطب الدين احمد ابهري (500 - 577 هجري قمري) سرسلسله صوفيان، محدث صاحب كمال و معروف به پيراحمد زهرنوش، مريدان خود را در اين محل ارشاد مي كرده است. آرامگاه اصلي با پلان چهارطاقي ساخته شده كه با ايجاد شكست در جرز به بناهاي بيست وجهي تبديل گرديده است. در ساخت اين بنا، از سازه هاي معماري سنتي و قديمي استفاده شده كه هم اكنون از اين سازه ها تنها گنبد آجري آن برجاي مانده است. گنبد زيباي بنا به سبك پنج و هفت و همانند گنبدهاي دوره سلجوقي احداث شده كه با گنبد هاي مساجد جامع سجاس و قروه قابل مقايسه است. ساختمان بنا از آجر چهار گوش مربع شكل ساخته شده و گنبد كوتاه آن نيز آجري بوده و بر روي قاعده اي چند ضلعي قرار گرفته است. اين بنا در سال 1365 تعمير و با شماره 981 در فهرست آثار ملي كشور به ثبت رسيده است. از فضاي مجاور اين آرامگاه هم اكنون به عنوان اداره ميراث فرهنگي استفاده مي شود.
مقبره شيخ براق ابهر
شيخ براق بابا از بزرگان مسلك مولويه و خاصان دربار سلطان محمد خدابنده (الجايتو) بوده است. مقبره شيخ براق در جنوب باختري محوطه تاريخي سلطانيه قرار گرفته و در گويش مردم اين منطقه كچه بورك (كلاه نمدي) ناميده مي شود. قدمت اين مقبره به دوره ايلخانان مغول مي رسد و بناي آن از نوع مقابر برجي هشت ضلعي است كه در بخشي از آن خانقاه نيز به چشم مي خورد.
آرامگاه پيرسقا ابهر
پير سقا يكي از قطب‌هاي صوفيه و در زمره عرفا بوده است و احتمال مي رود كه كلمه پير يكي از عناوين صوفيه باشد. بناي تاريخي آرامگاه پير سقا در روستاي پير سقا و به قولي پير زاغه در 30 كيلومتري سمت باختري شهر ابهر قرار گرفته است. فرم بنا و نحوه ساخت آن حكايت از ساخت اين بنا در دوره صفويه دارد. بناي آرامگاه پير سقا ابتدا مشرف به يك واحد هشتي است كه 90/2 مترعرض و 87/1 متر عمق دارد. پلان آرامگاه از نماي خارجي هشت ضلعي است كه چهار ضلع مقابل هم داراي 90/2 متر عرض و چهار ضلع ديگر به شكل قوسي اجرا شده است. پلان قسمت داخلي به شكل چليپا بوده و سقف بازوي چليپا با قوس‌هاي جناغي پوشانده شده و بر هسته مركزي گنبد زيبايي استوار شده است. اين گنبد از نوع تك پوششي بوده و عناصر اجرايي آن از آجر است. در زير اين گنبد مقبره اي است كه توسط يك ضريح فلزي محافظت مي ‌گردد.

ارگ سلطنتي ابهر
در حدود 37 كيلومتري شهر زنجان از شمال شهرستان ابهر و در وسط شهر تاريخي سلطانيه، ارگ سلطنتي سلطانيه كه در گذشته كهن دژ ناميده مي شد، با ابعادي در حدود 450 × 450 متر در زميني به مساحت تقريبي 18 هكتار واقع شده و بناهاي تاريخي و آثار قديمي و ارزشمند بسياري را در بر گرفته است. محدوده ارگ از دو بخش خندق و حصار تشكيل شده و آثار ارزشمندي از معماري و شهرسازي دوران مغول را در خود جاي داده است. ارگ سلطنتي سلطانيه كه خواجه رشيدالدين فضل الله (وزير با لياقت الجايتو) نايب التوليه آن بوده است، علاوه بر گنبد بزرگ سلطانيه كه در قسمت جنوب باختري آن قرار گرفته، شامل بناهاي متعددي بوده است كه مجموعه ابواب البر، جالب ترين و مهم ترين عنصر شهري اين منطقه را تشكيل مي داده است. ابواب البر شامل مدرسه، دارالشفاء كه محل درمان بيماران بوده، دارالضيافه كه مركز پذيرايي از مسافران و مامورين دولتي و اداي نذورات رسمي و مراسم آشپزي بوده، دارالكتب كه كتابخانه عمومي بوده، دارالسياده كه در آن ها از سادات مسافر پذيرايي مي شده، خانقاه كه صوفيان و سالكان طي مراحل تصوف و ارشاد مريدان خود را در آن جا تربيت مي كردند، بيت القانون، ديوانخانه اي به نام كرياس، مسجد جامع و بالاخره آرامگاه سلطنتي با موقوفات متعدد، از مهم ترين قسمت هاي ارگ سلطنتي بوده است. امروزه تقريباً تمام بناهاي ياد شده به جز گنبد عظيم سلطانيه كه در جنوب باختري ارگ قرار گرفته، از بين رفته اند كه تلاش و پيگيري از سوي باستان شناسان و كاوشگران براي شناسايي آثار اين دوره در محدوده ارگ در جريان است.
گنبد بزرگ سلطانيه
البته نظر پژوهشگران در صحت و سقم اين نظريه ها با يكديگر متفاوت است و آراء و نظريه هاي مختلفي در اين باره ارائه شده است، ولي آن چه مهم است اين كه سلطان محمد خدابنده با هر انگيزه اي كه داشته است، بزرگ ترين گنبد آجري جهان آن روز را ساخته و آن را به شكل باشكوه و بي نظيري تزيين كرده است. گنبد سلطانيه از نظر حجم و فرم معماري داراي اهميت بسياري است و نقطه عطف تاريخ معماري ايران به شمار مي آيد. معماري گنبد در فرم كلي رابطه بسيار گسترده اي با معماري گذشته ايران دارد و احتمال مي رود كه نخستين بنايي باشد كه تحول معماري دوران سلجوقي به ايلخاني را به روشني به نمايش مي گذارد. عده اي از پژوهشگران معتقدند كه فرم و شكل معماري گنبد سلطانيه، تقليدي از چادرهاي شاهانه و عشايري است كه البته اين مسئله تا حدودي نيز ثابت شده است. بناي با شكوه و عظيم سلطانيه، داراي سه طبقه كاملاً مشخص است و عظمت خود را بيش تر در كم وزني ظاهري مجسم مي سازد. بر اساس محاسبات انجام شده سنگيني بنا در حدود 200 تن تخمين زده شده و جالب ترين ويژگي بنا، اين است كه سنگيني آن از طريق ستون هاي هشت گانه به پي هايي كه تنها 50 سانتي متر از پيرامون جرزهاي باربر بزرگ تر هستند، منتقل مي شوند. طبقه اول گنبد سلطانيه همكف بوده و ايوان هاي هشت گانه را در خود جاي داده است، طبقه دوم شامل دهليزهاي ارتباطي و طبقه سوم نيز در بر گيرنده پا طاق گنبد و پايه هاي هشت ضلعي مناره ها است. به طور كلي فضاهاي اين بنا شامل گنبدخانه، تربت خانه، سردابه، مناره و گنبد است كه طرح معماري همه اين فضاها بسيار پيچيده است. تزيينات موجود در گنبد سلطانيه شامل تزيينات آجري، گچبري، كتيبه ها، كاشي كاري، رنگ و نقاشي سنگي و چوبي است كه اين تزيينات به نوعي نمايانگر كمال معماري ايران هستند. براساس يافته هاي باستان شناسي، گنبد سلطانيه در روزهاي نخست ساخت خود، داراي 4 ورودي بزرگ و 4 ورودي كوچك بوده است. به نظر مي رسد كه ورودي هاي بزرگ مورد استفاده مردان و ورودي هاي كوچك كه به ايوان هاي كم وسعت طبقه اول منتهي مي شده، مورد استفاده زنان بوده است. در زمان سلطان محمد خدابنده ورودي جنوبي گنبد، به لحاظ ساخت تربت خانه (نمازخانه) به عنوان ورودي اين بناي الحاقي مورد استفاده قرار مي گيرد در نتيجه پس از اتمام تربت خانه، بنا داراي 3 درب بزرگ و 4 درب كوچك مي شود. تزيينات درب بناي گنبد سلطانيه در دو مرحله تزيينات كاشيكاري و تزيينات گچبري صورت گرفته است.
هشت مناره گنبد سلطانيه با فرم و ابعاد يكسان در زواياي اضلاع هشت ضلعي طبقه سوم كار گذاشته شده اند. اين گنبد دو جداره بوده و از دو قشر موازي و مجزا كه فقط با پشت بندهاي آجري بين خود به هم مربوط هستند و فرم واحدي را شامل مي شوند، تشكيل شده است. به همين لحاظ بي نظيرترين و بلندترين گنبد آجري ايران و جهان است. تعدد ايوان هاي كوچك و بزرگ در طبقات و ارتباط گنبدخانه، تربت خانه و سرداب با هم و هماهنگ با قوس ها و طاق ها، همچنين تزييناتي نظير، ترنج هاي بزرگ شبكه اي، گل هاي ياقوتي، كاشيكاري منقوش و كتيبه هايي به خط كوفي و نسبت هاي هماهنگ، رنگ هاي درخشان و روغني كه در تعادل كامل هستند، به بناي گنبد ظاهري يگانه بخشيده و در ساختار كلي شاهكار بي نظيري را خلق كرده است كه سال هاي طولاني دوست داران فرهنگ و تاريخ معماري ايران را براي تماشا به سوي خود جذب نموده است.
معبد صخره اي داش كسن ابهر
معبد صخره اي داش كسن يا مجموعه غارهاي داش كسن كه در حدود 10 كيلومتري جنوب خاوري روستاي وير و ارتفاعات سلطانيه واقع شده، نيايشگاه آيين مهرپرستي درعهد ساسانيان بوده است. اين معبد با پلاني چليپايي همراه با محرابه مهرپرستان به سده هاي اول و دوم ميلادي تعلق دارد. نقش و نگارها و طرح هاي داخل اين غار در دوره هاي مختلف تاريخي و بيش تر توسط حاكمان وقت يا نزديكان آن ها صورت گرفته است. مسلم شده كه قدمت نقوش موجود در غار به دوره ايلخانان مغول يعني قرن هشتم هجري قمري بازمي گردد. معبد داش كسن كه از نظر نقشه و خطوط تزييني از باارزش ترين نمونه هاي معماري صخره اي در طول تاريخ معماري ايران به شمار مي آيد، در زمان خود بسيار مقدس بوده و نقوشي از هنر چيني و ايراني را بر تن خود دارد كه اكنون بسيار مهم هستند. از ميان نقش هاي چيني اين معبد، نقش اژدهايي به طول 5 متر و عرض حدود 5/1 متر قابل ذكر است كه از بزرگ ترين نقش هاي معبد به شمار مي آيد. طاقچه هاي زيبايي كه در قسمت هاي باختري و خاوري معبد و در كنار نقش اژدها كنده شده اند، از ديگر آثار باارزش سنگ تراشي در اين غار هستند. نقش هاي اسليمي موجود در اين غار كه بسيار هنرمندانه تراشيده شده اند، نمايانگر دخالت هنرمندان مسلمان در به وجود آوردن نقش هاي اين معبد است.
بناي تاريخي چلبي اوغلي ابهر
بناي تاريخي و معروف چلبي اوغلي منسوب به سلطان چلبي است و به نظر مي رسد در قرن هشتم هجري قمري ساخته شده باشد. مجموعه بناهاي چلبي اوغلي در جنوب باختر منطقه سلطانيه و در مسيرعبوري سلطانيه به خدابنده قرار گرفته است. اين بنا مقبره سلطان چلبي است كه مي توان آن را به دو بخش خانقاه و مقبره تقسيم كرد. ستون هاي رواق دور صحن خانقاه در ضلع باختري در حال مرمت و بازسازي هستند. براساس نظر پژوهشگران، ساختمان خانقاه كه شامل صحن مركزي است، زودتر از ساختمان مقبره ساخته شده است. كتيبه اي كه در قسمت ايوان جنوبي حك شده، يكي از مدارك مهم در يافتن تاريخ واقعي خانقاه است. از متن باقيمانده اين كتيبه، چنين استنباط مي شود كه بناي خانقاه بين سال هاي 657 و 683 ساخته شده است. طرح معماري خانقاه با الهام از افكار و عقايد صوفيه ساخته شده و از ساخت هر يك از اين فضاها منظور خاصي وجود داشته است. در ضلع هاي باختري و باختري خانقاه، 9 حجره به طور قرينه و روبروي هم قرار گرفته اند. بناي چلبي اوغلي روبروي گنبد بزرگ سلطانيه و بقعه ملا حسن كاشي قرار گرفته و از كنار هر يك از اين سه بنا، دو بناي ديگر را به راحتي مي توان ديد.
تپه صايين قلعه ابهر
تپه تاريخي صايين قلعه، به هزاره اول پيش از ميلاد تعلق دارد با وسعت 40×60 و ارتفاع 4 متر، در داخل محوطه امام ‌زاده يحيي (ع) قرار گرفته است. گمانه هاي موجود حاكي از اين است كه وسعت اين تپه تاريخي بيش تر از تپه امروزي بوده است. قبرهاي موجود در محوطه از زيست انسان ها در اين تپه و در سه دوره مشخص در اين تپه حكايت دارد. آثار كشف شده از اين تپه بر استقرار انسان ها در هزاره اول قبل از ميلاد، قرن هشتم هجري قمري و آثار مربوط به دوره هاي جديد تر اسلامي گواهي مي دهند.
تپه تاريخي تپه قلعه ابهر
محوطه تاريخي تپه قلعه در روستاي قلعه در3 كيلومتري شمال باختري سلطانيه، در قسمت جنوب باختري چمن سلطانيه، به ابعاد 140×70 متر و به ارتفاع 15 متر قرار گرفته است. اين تپه از نظر آثار باستاني بسيار غني بوده و براساس مطالعات انجام شده روي سه لايه‌ از اين تپه، نتايج خوبي به دست آمده است. در لايه هاي زيرين قلعه تپه، سفال‌ هايي با نقش داغدار ديده شده كه به وفور در لايه‌هاي پايين و اطراف تپه پراكنده شده‌ و انتساب نخستين لايه تمدني آن را به اواخر هزاره دوم قبل از ميلاد تاييد مى كنند. فراواني ظروف معروف سلطان آبادي و سفال‌هاي مشخصه سلطانيه با لعاب فيروزه‌اي و نقش مشكى در لايه دوم، تعلق آن را به دوران ايلخاني قطعي كرده است. لايه سوم تپه قلعه نيز به بقاياي قصر معروف فتحعلي شاه قاجار تعلق دارد. پژوهشگران و باستانشناسان، تپه قلعه سلطانيه را بقاياي قصر سوگلي فتحعلي شاه قاجار مي دانند.
تپه نور ابهر
تپه تاريخي نور كه قدمت آن به هزاره اول و دوم قبل از ميلاد مي رسد، در قسمت جنوبي چمن سلطانيه به ابعاد 150×150 و به ارتفاع 17 متر قرار گرفته است. اين تپه در انتهاي محله دارالشفاء واقع شده و در حفاري‌هاي انجام گرفته، دو دوره ساختماني مشخص، را نشان مي دهد. يكي از اين دوران اواخر هزاره اول و اوايل هزاره دوم پيش از ميلاد و ديگري دوره ايلخاني است. پلان و عناصر معماري به دست آمده از لايه هاي بالايي تراين تپه، انتساب آن را به دوره ايلخاني محرز مي كند. لايه نخستين اين محوطه تاريخي با توجه به پراكندگي سفال‌هاي خاكستري تيره و مطالعه يك قبرستان پيش از تاريخ كه در يك كيلومتري آن واقع شده است، تمدن ساكنان اين تپه را در رديف تمدن‌هاي اواخر هزاره اول و اوايل هزاره دوم قبل از ميلاد قرار مى‌دهد.
منجيق تپه ابهر
منجيق تپه در روستاي نيماور قرار گرفته و قدمت آن به هزاره اول قبل از ميلاد مي رسد.
تپه يونجه‌زار ابهر
محوطه تاريخي تپه يونجه زار به هزاره دوم پيش از ميلاد نسبت داده مي شود. اين تپه در نزديكي روستاي دهجلال و به فاصله 7 كيلومتري جنوب سلطانيه در سمت چپ جاده سلطانيه - خدابنده قرار گرفته است.
مراد تپه ابهر
مراد تپه در روستاي يوسف آباد از توابع شهرستان ابهر قرار گرفته است و پيشينه آن به قرون ششم و هفتم هجري قمري مربوط مي رسد. اين تپه توسط سازمان ملي ميراث فرهنگي و با شماره 1132 به ثبت تاريخي رسيده است.
تپه ديزج آباد ابهر
تپه ديزج آباد كه به هزاره دوم پيش از ميلاد نسبت داده مي شود در نزديكي روستاي ديزج آباد و به فاصله 10 كيلومتري باختر سلطانيه در سمت راست جاده ترانزيتي زنجان - تهران واقع شده است. ظروف مختلف به دست آمده از اين منطقه سفال‌هاي نخودي و خاكستري رنگ، ظروف با لبه‌هاي صاف، لوله‌هاي بلند و كاسه‌هاي دسته ‌دار كه مورد مطالعه پژوهشگران قرار گرفته اند، نسبت اين محوطه را با هزاره دوم قبل از ميلاد ثابت مي كنند.
تپه هاي پيوسته ابهر
تپه هاي پيوسته دو تپه بزرگ و كوچك هستند كه در فاصله 150 متري از يكديگر در چمن سلطانيه و به فاصله 3 كيلومتري شمال باختري گنبد سلطانيه در طرف راست جاده ترانزيتي زنجان - تهران قرار گرفته اند و درحد فاصل آن ها آثار سطحي به وضوح قابل تشخيص است. تپه بزرگ تر داراي ابعاد 100×100 متر و ارتفاع 4 متر و تپه كوچك تر داراي ابعاد 57 × 62 متر و ارتفاع 5/1 متر واقع شده است. آثار به دست آمده از اين تپه ها بر وجود تمدني ناشناخته در منطقه گواهي مي دهند.
تپه تاريخي سنبل آباد ابهر
در فاصله 7 كيلومتري شمال باختري گنبد سلطانيه و در روستاي سنبل آباد در داخل چمن سلطانيه، تپه اي به وسعت 75×60 و ارتفاع 8 متر قرار گرفته است كه مطالعه و مقايسه سفال‌هاي پراكنده آن قدمت تپه را تا اوايل قرن هاي اوليه ميلادي و دوران تيموريان نشان مي‌دهد. به عبارت ديگر در اين تپه تمدني حدوداً 800 ساله قابل تعقيب و شناسايي است.
تپه هاي سعيد آباد ابهر
تپه هاي سعيد آباد (كرسف) در جنوب باختري سلطانيه واقع شده و داراي ارزش هاي باستان شناسي هستند.
علمدار تپه ابهر
علمدار تپه، تپه كوچكي است كه در قسمت شمال باختري امام زاده زيدالكبير ابهر قرار گرفته و مردم محلي اعتقادات خاصي نسبت به آن دارند و آن را مقدس مي دانند. گفته مي شود كه مردم محلي هنگام دچار شدن به تب و لرز مدتي بر روي اين تپه مي خوابند و عقيده دارند كه تب آن ها قطع خواهد شد و بهبودي حاصل خواهند كرد.
ديگر تپه هاي باستاني ابهر
به لحاظ قدمت تاريخي منطقه سلطانيه و ابهر، در روستاهاي اطراف اين مناطق، تپه هاي تاريخي زيادي قرار دارند كه برخي از آن ها عبارتند از: تپراق تپه در روستاي نصير آباد، گل تپه در روستاي سنبل آباد، تپه سرو جهان در روستاي سرو جهان و تپه قلعه باشي در روستاي الگزير. تپه هاي ديگري نيز در منطقه وجود دارند كه هنوز شناسايي و نام گذاري نشده اند.

حمام سالار ابهر
حمام سالار كه در محوطه ارگ سلطنتي قرار گرفته در دوره قاجاريه و توسط سيف علي خان كلانتر ساخته شده و در دوره پهلوي به نام حمام سالار مشهور شده است. هم اكنون اين حمام در حال آماده سازي براي احداث سفره خانه سنتي در محوطه ارگ مي باشد.

خرم دره كوچك ترين شهرستان استان زنجان است كه درون شهرستان ابهر در خاور استان واقع شده است. اين شهرستان از طبيعت بسيار زيبايي برخوردار بوده و به بركت وجود ابهررود همواره در طول حيات خود از مناطق ديدني و سرسبز استان زنجان بوده است. سفرنامه نويساني كه از اين منطقه ديدار كرده اند، در سفرنامه هاي خود از آن با عناوين هاي "نيكو"، "خرم"، "سرسبز" و "دهكده آباد" ياد كرده اند. روايات متعدد مورخين و جغرافي دانان از اين منطقه، پيشينه آباداني و حيات منطقه را يادآوري مي كند. كشتزارها و باغ هاي ميوه كه با دستان پرتوان اهالي شهر و روستاهاي خرم دره ايجاد شده، اين منطقه را به ناحيه اي خوش آب و هوا و ديدني تبديل كرده است. بيش تر خيابان هاي خرم دره به دليل انبوهي درختان، در سايه هستند و در فصول چهارگانه به تابلوهاي زيباي طبيعي تبديل مي شوند كه تحسين هر بيننده اي را بر مي انگيزند. شهرستان خرم دره كوچك ترين شهرستان استان زنجان بوده و از طبيعت زيبا و منحصر به فردي برخوردار است ولي به واسطه تاريخ يكنواخت خود، كمي مساحت و دهكده بودن در روزگار گذشته اثر تاريخي جالب توجهي وجود ندارد ولي خيابان بندي هاي منظم، طراوت آب و هوايي، دسترسي به خدمات و بازرگاني مطلوب و نزديكي به بناهاي تاريخي شهرستان ابهر، سبب شده كه اين منطقه بستر مناسبي براي اسكان مسافران منطقه سلطانيه و ابهر بوده و از قابليت‌هاي خوبي در زمينه جذب جهانگردان برخوردار باشد.
صنايع و معادن
از آغاز دهه چهل، با استقرار كارخانجات مواد غذايي مينو در حوزه نفوذي شهر خرم دره و به كارگيري حدود دو هزار نفر كارگر و كاركنان شاغل در اين كارخانجات رونق و رشد خرم دره افزايش يافته و با توسعه بخش صنعت مواد غذايي و خدمات، چهره روستايي اين منطقه به چهره صنعتي - خدماتي شهري تبديل شده است. در پي رونق كشاورزي شركت هاي بزرگ و كوچك نيز فعال شده و اسباب رونق خدمات صنعتي و بازرگاني اين منطقه را فراهم كرده اند. دامداري در كنار كشاورزي از مشاغل مهم مردم منطقه است و پرورش انواع دام به صورت سنتي و صنعتي و پرورش طيور در مرغداري هاي بزرگ و كوچك در منطقه رايج است. صنايع دستي شهرستان خرم دره را بافته هاي داري شامل قالي بافي، گليم بافي و جاجيم بافي كه بيش تر توسط زنان و دختران و در روستاهاي اطراف بافته مي شوند، تشكيل مي دهد
كشاورزي و دام داري
اقتصاد شهر خرم دره بر پايه كشاورزي، دامداري و خدمات استوار است. كشاورزي در شهرستان خرم دره به دليل استعداد فراوان از نظر آب هاي زير زميني و خاك هاي حاصلخيز رواج بسيار يافته و شغل اصلي مردم اين ناحيه شده است. نوع كشت در اين شهرستان آبي و ديمي و محصولات عمده آن گندم، جو، تره بار، انگور، لوبيا، بنشن، زردآلو، سيب و بادام است. شهرستان خرم دره قبل از ايجاد راه ‌آهن و جاده ترانزيتي و در كل تبديل به يك شهر، دهكده خرم، آباد و پر رونقي در 6 كيلومتري شهر ابهر بود و در امر كشاورزي و زراعت فعاليت داشت، هم‌چنين براي مسافريني كه از جاده ابريشم مي گذشتند، محل استراحت و تجديد نيرو محسوب مي شد.
وجه تسميه و پيشينه تاريخي
نام خرم دره برگرفته از موقعيت طبيعي اين منطقه است و چون خرم دره روستاي خوش آب و هوا و خرمي واقع شده بود، به اين نام معروف شده است. چنان كه از آثار و نوشته هاي مورخين، جغرافي دانان و سفرنامه نويسان برمي آيد، منطقه خرم دره به واسطه وجود ابهر رود در طول حيات خود همواره منطقه اي آباد و سرسبز بوده است. به نوشته حمداله مستوفي كه در قرن هشتم قمري مدتي متصدي مالياتي ابهر و زنجان بوده، ابهر داراي بيست و پنج روستا بوده و كل درآمد ساليانه ماليات آن به 14.000 دينار مي ‌رسيده است. يكي از آن بيست و پنج روستا قطعاً خرم دره بوده است. در سفرنامه سيف ‌الدوله (دوران قاجار) درباره خرم دره آمده شده است "خرم دره ده با صفاي معتبري است. باغات و زراعت زياد دارند. آبش بسيار، در كنار رودخانه‌اي واقع است. حمام و مسجد خوبي دارد. مردمش ترك زبان هستند و بعضي باراندازها به جهت كاروانسرا ساخته‌اند." در زمان ناصرالدين شاه مادام ديولافوا فرانسوي كه از خرم دره ديدن كرده در سفرنامه خود نوشته است: " در دو منزلي سلطانيه، دهكده قشنگ و باصفايي است كه موسوم است به خرم دره. الحق نام شايسته‌اي است كه به حقيقت نزديك است. از تبريز تا اين جا دهكده‌اي كه اين طور آباد و خرم باشد نديده بودم." مهم ترين علت وجودي شهر خرم دره جريان ابهر رود در طول شهر است كه دليل اصلي وجود باغ ها و زمين هاي كشاورزي و چهره سبز و خرم اين منطقه به حساب مي آيد. روستاي خرم دره در گذشته شامل محله‌هاي لشگري، چاله محله و محله حصاري بوده و پس از آن محله‌هاي نوكر زك (قنات نو)، حاج ملاعلي، ناوك و گونه ‌زار، سلطان آباد، تازه كند و شهرك قدس به آن اضافه شده است و به اين ترتيب شهر در مقاطع مختلف تاريخي توسعه يافته است. همچنين بارندگي مناسب و عبور ابهررود از ميان آن، سبزي و طراوت خاصي به خرم دره بخشيده كه باعث شده است سفرنامه نويسان و جغرافي دانان از آن با عنوان باغ شهر نيز ياد كنند.
مشخصات جغرافيايي
شهرستان خرم دره با مركزيت شهر خرم دره يكي از شهرستان هاي استان زنجان است كه در خاور استان زنجان قرار گرفته است. اين شهرستان از نظر جغرافيايي در 48 درجه و 55 دقيقه تا 49 درجه و 17 دقيقه درازاي خاوري و 36 درجه و 10 دقيقه تا 36 درجه و 25 دقيقه پهناي شمالي واقع شده و مركز آن نيز در موقعيت 49 درجه و 11 دقيقه درازاي خاوري و 36 درجه و 12 دقيقه پهناي شمالي در جلگه‌ اي ميان دو رشته كوه قرار گرفته و ارتفاع متوسط آن از سطح دريا 1570 متر است. شهر خرم دره در كرانه ابهر رود واقع شده و شاخه اي از اين رود از ميان شهر عبور مي كند. اين شاخه در آباداني باغ ها و مزارع سرسبز اين منطقه نقش اساسي دارد. اين شهرستان كه به شكل قطره اي در دل شهرستان ابهر قرار گرفته است، از شمال به استان قزوين و از جنوب، خاور و باختر به شهرستان ابهر محدود مي شود. خرم دره تا چندي پيش از لحاظ تقسيمات سياسي يكي از شهرهاي شهرستان ابهر بود كه محدوده اطراف شهر و روستاهاي گرداگرد آن را شامل مي شده است ولي در تقسيمات كشوري سال 1377 با عنوان يك شهرستان مستقل به مركزيت شهر خرم دره شناخته شد. بر اساس آخرين آمار جمعيتي سال 1375 جمعيت اين شهرستان 51،681 نفر برآورد شده كه 39.094 نفر از اين جمعيت در شهر خرم دره ساكن بوده اند. شهرستان خرم دره از لحاظ وسعت كوچك ترين شهرستان استان بوده و به لحاظ تراكم نسبى جمعيت در سطح استان رتبه اول را دارا است. همچنين اين شهرستان با 6/75 درصد بالاترين ميزان شهرنشينى در استان زنجان را دارا مي باشد. شهرستان خرم دره بر اساس تقسيمات كشوري آبان ماه 1381، از يك بخش مركزي، 2 دهستان به نام هاي الوند و خرم دره و يك شهر به نام خرم دره تشكيل شده است.

آبها
شهرستان خرم دره به علت بارندگي‌هاي مناسب از آب هاي سطحي و زيرزميني كافي برخوردار بوده و بر همين اساس كشاورزي منطقه نيز از رونق خوبي برخوردار است. شاخه اي از ابهر رود كه از ميان شهر خرم دره (مركز شهرستان) عبور مي كند، نقش اساسي در حيات شهر خرم دره ايفا مي كند.ابهر رود مهم ترين رودخانه شهرستان خرم دره است كه شاخه‌‌اي از رودخانه شور فشاپويه بوده و در شهرستان‌هاي ابهر، خرم دره، تاكستان، قزوين، كرج، تهران و قم جريان دارد.
كوه ها، غارها، دشت ها، جلگه ها
شهرستان خرم دره 2 رشته كوه اصلي در شمال و جنوب خود دارد و بلندترين نقاط آن در رشته كوه هاي شمالي شهرستان، كوه سندان داغ با ارتفاع بيش از 2975 متر و در رشته كوه هاي جنوبي، كوه بوتالي با ارتفاع 2623 متر از سطح دريا است. امتداد شيب عمومي منطقه از ارتفاعات شمالي به طرف جنوب و از ارتفاعات جنوبي به طرف شمال است و ابهررود كه از داخل مركز شهرستان عبور مي كند، خط القعر اين ارتفاعات است. ديگر كوه هاي اين شهرستان عبارتند از: بلاغ، الوند داغ، اوچ قاشق، براشداش، خراسانلو، داش بلاغ، درويش پيري، دليك قايا، دوزلاخ و سنگر.

خدابنده يكي از شهرستان هاي جنوبي و كوهستاني استان زنجان است كه قدمت تاريخ و تمدن آن به هزاره چهارم و پنجم پيش از ميلاد مي رسد. اين منطقه از جاذبه هاي طبيعي و تاريخي زيادي برخوردار است. دو منطقه تاريخي سهرورد و سجاس كه در محدوده اين شهرستان قرار گرفته اند، آثار تاريخي ارزشمندي را در خود جاي داده اند. شهرستان خدابنده به لحاظ پيشينه تاريخي و ديرينگي بعد ازشهرستان هاي زنجان و ابهر، از اهميت زيادي برخوردار است. روستاهاي گرماب، قلابر و سجاس از جمله آبادي هاي قديمي و مناطق تاريخي و ارزشمند استان به شمار مي آيند كه جزو كانون هاي ديرينه زيستي استان به شمار آمده و در محدوده شهرستان خدابنده قرار گرفته اند. چشمه آبگرم در روستاي گرماب و غار تاريخي و منحصر به فرد كتله خور كه 100 متر ابتدايي آن محل زندگي انسان هاي نخستين تشخيص داده شده، به همراه بقعه تاريخي و زيباي قيدار نبي و آرامگاه تاريخي سلاطين مغول و... از جمله ارزش ها و جاذبه هاي جهانگردي شهرستان خدابنده هستند كه در صورت برنامه ريزي صحيح، فرهنگ سازي زيربنايي پذيرش جهانگرد براي مردم منطقه و فراهم نمودن امكانات رفاهي براي جهانگردان و ايرانگردان در جلب افراد براي بازديد از اين منطقه مفيد واقع خواهد شد و به رونق اقتصادي آن كمك شاياني خواهد كرد.
مكان هاي ديدني و تاريخي
غار كتله خور، چشمه هاي آب گرم روستاي گرماب و منطقه ييلاقي گرماب از جمله مهم ترين جاذبه هاي طبيعي شهرستان خدابنده هستند. مسجد جامع سجاس، مسجد جامع قيدار، بناي تاريخي چلبي اوغلي، بقعه قيدار نبي، آرامگاه ارغون خان، منطقه تاريخي سجاس از جمله مكان هاي تاريخي و ديدني شهرستان خدابنده هستند.
صنايع و معادن
در مجموع از نظر صنايع، به جز شركت توليد كننده قطعات ماشين آلات كشاورزي و واحدهاي كارگاه موزاييك سازي صنايع بزرگ چشم گيري در اين منطقه ديده نمي شود. در ارتفاعات شهرستان خدابنده معادني وجود دارد كه به صورت سنتي (دستي) و صنعتي بهره برداري مي شوند و مهم ترين آن ها عبارتند از: معدن سنگ گچ در ارتفاعات روستاي ملك چمني و معدن سنگ هاي ساختماني و سنگ مرمر در روستاي مادآباد در دامنه باختري كوه قيدار. در ارتفاعات شهرستان خدابنده به جز معادن ياد شده، منابع ديگري هم وجود دارد كه هنوز مورد بهره برداري قرار نگرفته اند.
كشاورزي و دام داري
به طور كلي زيربناي اقتصادي شهرستان خدابنده را كشاورزي، دامداري و صنايع دستي تشكيل مي دهد و بيش ترين صادرات آن شامل فرآورده هاي دامي، صنايع دستي و محصولات كشاورزي از قبيل گندم، جو و انواع بنشن مي‌باشد. شغل بيش تر ساكنان اين منطقه كشاورزي و دام‌داري است، به همين دليل كشاورزي در منطقه از حالت سنتي به حالت نيمه صنعتي در حال تغيير است ولي كشاورزي سنتي هنوز در منطقه رواج دارد. در مجموع كشاورزي در اين خطه به صورت سنتي و نيمه صنعتي و به روش آبي و ديمي (بيش تر به صورت ديمي) رواج دارد. در مجاورت رودخانه ها و نهرهاي منطقه، كشت آبي از رونق خوبي برخوردار است. گندم، جو، نخود، لوبيا، لپه، عدس و انواع تره بارعمده ترين محصولات كشاورزي شهرستان خدابنده را تشكيل مي دهند كه هم به صورت ديمي و هم به صورت آبي كشت مي شوند. دامداري نيز از ديگر مشاغل اصلي مردم شهرستان خدابنده است كه در اين منطقه به صورت سنتي رواج داشته و تقريباً در تمام روستاهاي اين منطقه افرادي به اين حرفه اشتغال دارند. دام غالب در اين ناحيه گوسفند است و گوسفند نژاد افشار از نظر گوشت مرغوب، معروفيت منطقه‌اي دارد. با اين كه بيش تر دامداران به نگهداري دام هاي كوچك از قبيل گوسفند و بز علاقمند هستند ولي برخي از دامداران به نگهداري از دام هاي بزرگ تر مثل گاو نيز مبادرت مي كنند. در روستاهاي اطراف شهرستان خدابنده واحدهاي گاوداري صنعتي نيز وجود دارند.
وجه تسميه و پيشينه تاريخي
نام اين منطقه به جهت حكومت سلطان محمد خدابنده در نزديكي اين منطقه به نام خدابنده معروف شده است. مركز شهرستان خدابنده، قيدار نام دارد كه وجه تسميه آن بر اساس گفته اهالي از نام حضرت قيدار بن اسماعيل بن ابراهيم گرفته شده است. پيشينه تاريخي اين شهر به قرن هفتم هجري قمري باز مي گردد ولي پيشينه و تاريخ تمدن منطقه خدابنده به طور كلي به هزاره چهارم و پنجم پيش از ميلاد مي رسد. دو منطقه تاريخي سهرورد و سجاس در محدوده شهرستان خدابنده قرار گرفته اند كه ضمن برخورداري از آثار تاريخي ارزشمند، دانشمندان و بزرگان زيادي را نيز پرورش داده اند.
مشخصات جغرافيايي
شهرستان خدابنده يكي از شهرستان هاي جنوب استان زنجان است كه از شمال به شهرستان هاي ايجرود و ابهر، ازخاور و شمال خاوري به شهرستان ابهر، از جنوب خاوري به شهرستان بويين زهرا (استان قزوين)، از جنوب به استان همدان و از باختر به شهرستان بيجار(استان كردستان) محدود مي شود. اين شهرستان در 47 درجه و 51 دقيقه تا 48 درجه و 57 دقيقه درازاي خاوري و 35 درجه و 35 دقيقه تا 36 درجه و 25 دقيقه پهناي شمالي واقع شده و مركز آن از نظر جغرافيايي در 48 درجه و 35 دقيقه درازاي خاوري و 36 درجه و 7 دقيقه پهناي شمالي و ارتفاع 2050 متري از سطح دريا واقع شده است. به طوركلي منطقه خدابنده يك ناحيه كوهستاني است كه از ارتفاعات و قله هاي متعددي برخوردار مي باشد. در سرشماري سراسري سال 1375 جمعيت شهرستان خدابنده 163،067 نفر برآورد شده كه از اين تعداد 70،918 نفر در شهر قيدار(مركز شهرستان) زندگي مي كرده اند. .

رودخانه شور فشاپويه خدابنده
يك رودخانه دايمي به طول تقريبي 420 كيلومتر، شيب متوسط 4/0 درصد و مسير كلي جنوب خاوري است كه در استان هاي قم، تهران، مركزي، قزوين، زنجان و شهرستان هاي قم، تهران، ساوه، كرج، قزوين و خدابنده جريان دارد. اين رودخانه از دامنه باختري كوه قره داغ در30 كيلومتري شمال خاوري قيدار سرچشمه گرفته و با نام خررود از دهستان سجاس رود عبور مي كند. ارتفاع سرچشمه اين رودخانه 2300 متر بوده و ضمن عبور از چندين دهستان با ريزابه هاي بسيار از 10 كيلومتري خاور شهر قيدار گذشته و با نام چاي خررود به دهستان خرقان باختري در حومه شهرستان قزوين وارد مي شود. اين رودخانه پس از عبور از روستاهاي بسيار و مشروب كردن آن ها با رودخانه شور خرقان مخلوط شده و راه اتومبيل رو قزوين - همدان را قطع مي كند و سپس وارد دهستان خرقان خاوري مي شود. پس از آن با رودخانه هاي آوج و كلنجين درهم آميخته و رو به سوي شمال خاوري جريان مي يابد. پس از عبور از روستاي سكزناب از دره خاوري كوه قره قرقان عبور كرده و به دهستان افشاريه وارد مي ‌شود. رودخانه خررود در اين دهستان با رودخانه اورونگاش مخلوط مي شود، و روستاهاي حصار، نوهوب و رحمت آباد را مشروب ساخته و پس از آن به صورت خشكرودي به دهستان رامند جنوبي و سپس به دهستان دشت آبي وارد مي‌ شود. اين رودخانه در اين دهستان با ابهررود مخلوط شده و به رود شور فشاپويه تغيير نام داده و به سوي جنوب منحرف مي شود و از باختر روستاي قشلاق حسين خاني گذشته و پس از طي مسيري 8 كيلومتري دوباره به سمت خاور منحرف شده و وارد شوره زارهاي دامنه جنوبي كوه ها مي شود. رودخانه شور فشاپويه از ميان شوره ‌زارهاي دامنه جنوبي ارتفاعات، حلقه‌ وارعبور كرده و پس از گذشتن از دامنه خاوري كوه كردها به دهستان زرند از شهرستان ساوه داخل مي شود. سپس رو به سوي جنوب خاوري، خط آهن تهران - قم و همچنين راه اتومبيل ‌رو تهران - ساوه را قطع كرده و وارد دهستان فشاپويه در محدوده شهرستان تهران مي شود. در اين دهستان نخست در قشلاق هفت تپه، با رودخانه سرود ادغام و سپس به موازات رودخانه كرج و به فاصله متوسط 10 كيلومتري رو به سوي جنوب خاوري روان مي شود. يك قوس بزرگ راستگرد را طي كرده و از دهستان فشاپويه خارج و به دهستان قمرود از شهرستان قم وارد مي ‌شود. اين رودخانه پس از طي مسيري طولاني و گذشتن از مناطق مختلف در 75 كيلومتري خاور قم به درياچه نمك مي ‌ريزد كه ارتفاع ريزشگاه آن 795 متر است.
رودخانه آقبلاغ چاي خدابنده
يك رود فصلي به درازاي 17 كيلومتر و شيب متوسط 3 درصد است كه در شهرستان خدابنده، در روستاهاي شيوانات و گرماب از بخش افشار جريان دارد. رودخانه آقبلاغ چاي از دامنه هاي شمالي كوه چنگ الماس در64 كيلومتري جنوب باختري شهرستان خدابنده سرچشمه مي گيرد و ارتفاع سرچشمه آن 2030 متر است. رودخانه آقبلاغ چاي در مسير خود از روستاهاي جعفرآباد، فتح آباد و چپقلو عبور مي كند و در 12 كيلومتري جنوب خاوري روستاي محمد شالو (واقع در32 كيلومتري خاور شهرستان بيجار) به رودخانه تلوار مي ريزد.ارتفاع ريزشگاه اين رودخانه 1520 متر است.
رودخانه بيزينه رود خدابنده
يك رود فصلي به درازاي 75 كيلومتر و شيب متوسط 3/1 درصد است كه در محدوده شهرستان خدابنده جريان دارد. اين رودخانه از دامنه هاي باختري كوه خرقان در60 كيلومتري جنوب خاوري خدابنده سرچشمه گرفته و در دهستان بزينه رود شهرستان خدابنده جريان مي يابد. ارتفاع سرچشمه اين رودخانه 2500 متر است و در طي مسير خود از روستاهاي بسياري از جمله ملابداخ، هـي كهيلا، بزين، شورور، قره محمد، سرين، زرين آباد، حصار بالا و حصار پايين عبور كرده و اين مناطق را سيراب مي كند. رودخانه بيزينه رود پس از طي مسيري نسبتاً طولاني به رودخانه شور در 3 كيلومتري شمال خاوري گرماب و 86 كيلومتري شمال باختري كبودرآهنگ مي ريزد و ارتفاع ريزشگاه آن 1550 متر است.
رودخانه بُزينه رود خدابنده
شاخه‌اي‌از بيزينه رود است كه از دهستان بُزينه رود واقع در بخش بُزينه رود از شهرستان خدابنده سرچشمه مي‌ گيرد و در همين منطقه نيز جريان دارد.
رودخانه چاي خررود خدابنده
از دامنه باختري كوه قره داغ سرچشمه گرفته و با نام خررود از دهستان سجاس رود عبور مي كند. اين رودخانه پس از طي مسيري طولاني با ابهررود مخلوط مي شود و از آن پس شور فشاپويه نام مي گيرد (كه توضيح مفصل آن در رودخانه فشاپويه آمده است).
رودخانه سُجاس رود خدابنده
يك رودخانه فصلي به طول 60 كيلومتر است كه در دهستان سجاس رود از بخش سجاس رود شهرستان خدابنده جريان دارد. اين رودخانه از دامنه هاي جنوبي كوه آق داغ در 28 كيلومتري شمال خاوري خدابنده سرچشمه مي گيرد و ارتفاع سرچشمه آن1900 متر است. رودخانه سجاس رود در ابتداي سرچشمه خود مسيري به سمت جنوب باختري دارد ولي پس از عبور از روستاي مزيد آباد و مخلوط شدن با ريزابه هاي متعدد به سمت شمال باختري تغيير مسير داده و از روستاهاي سيمان، سجاس، چنقور، نهاويس، دولجين، زرز، آقاجري و سُها عبور كرده و آن ها را آبياري مي كند. در روستاي سها به سوي باختر تغيير مسير مي دهد و ضمن عبور از دره جنوبي كوه بيوك قيه، روستاي قلابر را مشروب ساخته و در اين روستا با ريزابه روستاي جوقين مخلوط مي شود. پس از عبور از روستاي بلوبين، در يك كيلومتري شمال باختري اين روستا با رودخانه اوزون دره مخلوط شده و با هم رودخانه خويين را پديد مي آورند. ارتفاع ريزشگاه سجاس رود 1500 متر است.
رودخانه شور همدان خدابنده
يك رود فصلي به طول 120 كيلومتر و شيب متوسط 7/0 درصد است كه در دهستان مهربان (شهرستان همدان) و دهستان گرماب از بخش افشار (شهرستان خدابنده) جريان دارد. اين رودخانه از دامنه باختري كوه هاي سيد مزار و سوباشي در 6 كيلومتري جنوب خاوري گل‌ تپه و در 52 كيلومتري شمال باختري همدان سرچشمه مي گيرد و ارتفاع سرچشمه آن 2300 متر است. رودخانه شور همدان در 49 كيلومتري شمال خاوري بيجار وارد بخش و دهستان بزينه‌ رود از شهرستان خدابنده مي ‌شود. اين رودخانه در مسير طولاني خود از روستاهاي گل ‌تپه، گوزال ابدال، خبرارخي، صفاريز، كند بلاغي، عبدالمؤمن، آق‌كند، قاباق تپه، الان بالا، الان پايين، دوزون دره، چالي، آب مشگين، خوايي، حاجي آباد، رستم آباد، آقچه گنبد، مصرآباد سوله، قاجار، توحيدلو و اصلانلو عبور كرده و آن ها را سيراب مي سازد. رودخانه شور همدان در نهايت پس از طي مسيري حدود 120 كيلومتر، به رودخانه قزل اوزن مي ريزد و ارتفاع ريزشگاه آن 1440 متر است.
رودخانه شورچاي خدابنده
يك رودخانه فصلي به درازاي حدود 35 كيلومتر و شيب متوسط 9/1 درصد است كه در محدوده شهرستان خدابنده جريان دارد. اين رودخانه از دامنه جنوبي و باختري كوه سياه در 27 كيلومتري شمال خاوري دهستان گرماب از بخش افشار و 26 كيلومتري جنوب باختري قيدار سرچشمه مي گيرد و ارتفاع سرچشمه آن 2150 متر است. اين رودخانه پس از عبور از روستاهاي زاغه ‌لو، مسگر، قازقلو، يوزباشي و توحيدلو به رودخانه شور همدان مي ريزد كه ارتفاع ريزشگاه آن 1490 متر است.
رودخانه شور سُهروردخدابنده
يك رودخانه فصلي به طول تقريبي 45 كيلومتر و شيب متوسط 3/1 درصد است كه در دهستان هاي حومه و سهرورد از بخش مركزي شهرستان خدابنده جريان دارد. اين رودخانه از دامنه شمالي ارتفاعات خاوري روستاي حسام آباد در 25 كيلومتري جنوب قيدار سرچشمه مي گيرد و ارتفاع سرچشمه آن 2050 متراست. رودخانه شور سهرورد در مسير عبوري خود از روستاهاي قل ‌علي، دلاير بالا، دلاير پايين، صالح آباد، يار احمدلو، گوجه لوجه و مهدي ‌لو عبور كرده و در خاور روستاي جمعه ‌لو در 37 كيلومتري جنوب باختري قيدار به رودخانه قزل‌اوزن مي‌ ريزد. ارتفاع ريزشگاه اين رودخانه 1450 متر است.
چشمه هاي گرماب خدابنده
اين چشمه ها كه در جنوب خاوري شهر قيدار و در روستاي گرماب واقع شده اند، جلوه توريستي و زيبايي به روستاي باستاني گرماب بخشيده اند. اين چشمه ها مورد استفاده اهالي و بازديدكنندگان از منطقه قرار مي گيرند.
در اين منطقه درياچه يا سدي وجود ندارد و برنامه ايجاد يك درياچه مصنوعي در كنار غار كتله خور در دست مطالعه و بررسي است.
غار كتله خور خدابنده
غار تاريخي و زيباي كتله خور يا نور خورشيد كه يك غار خشكي - آبي است جديدترين غار كشف شده در محدوده استان زنجان مي باشد. اين غار يكي از زيباترين شگفتي هاي استان است كه در دامنه كوه ساقيزلو در محدوده شهرستان خدابنده و 5 كيلومتري شهر گرماب، 155 كيلومتري جنوب شهر زنجان، 173 كيلومتري شمال همدان و 410 كيلومتري تهران واقع شده است. تحقيقات انجام شده بر روي غار، نشان از شكل گيري آن در دوران ژوراسيك (70 تا 120 ميليون سال پيش) دارد. اين غار قبل از سال 1300 هجري شمسي كشف و در سال 1330 هجري شمسي به ثبت رسيده است. غار كتله خور از لحاظ زيبايي، تعدد طبقات، كيفيت بلورها و قنديل ها، اولين غار آهكي جهان محسوب مي شود. غار كتله‌خور، يك غار آهكي است كه در برخي نقاط آن گل‌ رس و خاك هاي حاوي اكسيد آهن قابل مشاهده‌ است. اين غار از نظر سني تقريباً با غار عليصدر همدان هم سن است. غار كتله خور شباهت بسياري به غار عليصدر دارد ولي از دو جهت با هم تفاوت دارند. يكي اين كه غار عليصدر غاري كاملاً آبي و غار كتله‌خور غار تقريباً خشكي است و دوم اين كه آهك هاي غار كتله‌خور نسبت به آهك هاي غار عليصدر بسيار خالص‌ تر هستند، به همين دليل قنديل ها شفاف بوده و نور به راحتي مي تواند از آن ها عبور كند و اين نكته به زيباتر شدن غار كمك زيادي مي كند. شواهد و بررسي هاي انجام شده تاييد مي كند كه اين غار در نهايت به غار عليصدر همدان متصل است.
يكي از عجايب و زيبايي ‌هاي اين غار تعدد طبقات آن است. اين گونه غارها در جهان بسيار كم‌نظير هستند. به نظر مي رسد كه اين غار داراي 7 طبقه باشد، البته تاكنون تنها 3 طبقه آن كشف شده‌ است. تشكيل طبقات متعدد اين غار باعث شده‌ كه آب به طبقات زيرين نفوذ كرده و غار به يك غار خشك تبديل شود. بر اساس نظر پژوهشگران اين غار در مراحل اوليه تشكيل خود يك غار آبي بوده و در اثر انحلال آبي، گاهي اوقات توده‌هاي بزرگي از سنگ ها از توده اصلي جدا شده‌ و به مرور سبب خشك شدن غار شده اند. در حدود 700 متر اوليه غار، قطري حدود 70 سانتي متر دارد، به ‌طوري كه كوهنوردان اوليه غار، اين مسير 700 متري را به شكل سينه‌خيز طي كرده و مسير خود را با علامت گذاري مشخص كرده‌اند. شواهد به دست آمده از اين غار نشان دهنده اين است كه 100 متر ابتدايي غار محل زندگي انسان هاي نخستين بوده است. اين موضوع را 80 اسكلت انساني كه در اين محل پيدا شده و هنوز همان جا نگهداري مي شوند، تأييد مي ‌كند.
غار كتله خور در يك مستطيل به ابعاد 2000×1500 متر به ‌وجود آمده و دهانه آن در ارتفاع 1700 متري از سطح دريا قرار گرفته است. اختلاف ارتفاع آن با ارتفاع چشمه‌اي كه آب هاي فرورو حاصل از ريزش جوي غار را خارج ‌كرده و به رود شور مي ‌ريزد، 50 متر است. ورودي غار يك دهليز 4000 متري با سقفي كوتاه و چند دهليز فرعي است و پس از دهليز فرعي يك دالان وسيع 950 متري با سربالايي ‌هايي به ارتفاع 2 متر با گودال هاي خشك قرار دارد كه با دو شاخه 50 متري ادامه پيدا مي ‌كند. پس از عبور از يك سربالايي تالار وسيعي پوشيده از ستون، چكنده و چكيده (استالاكتيت و استالاكميت) نمايان مي شود. در داخل تالار كوچك بلورين كه به تالار ستون ها چسبيده، چاهي به عمق 8 متر وجود دارد كه احتمالاً محل خروج آب هاي فرورو سازنده غار است.
چشمه‌هاي آب بسيار زلال در اطراف اين غار، حفره‌هاي متعدد طبيعي قنديل هاي زيبا و شفاف آهكي و استالاكتيت‌هاي گُل‌كلمي از ويژگي هاي بارز اين غار است. (تصوير شماره 13) در حال حاضر اين غار از سه قسمت ورزشي، تفريحي وفرهنگي تشكيل شده‌ است. بخش ورزشي آن كه حدود 4 كيلومتر است تنها مورد استفاده غارنوردان و صخره ‌نوردان قرارمي ‌گيرد البته هنوز انتهاي آن كشف نشده ‌است. بخش تفريحي غار كه گفته مي شود تنها يك سوم كل غار و حدود 2 كيلومتر مسير مستقيم است مورد بازديد عموم مردم قرار مي ‌گيرد. بخش فرهنگي غار كه در بخش جنوبي آن قرار گرفته، دالاني طبيعي است و جهت برگزاري مراسم مختلف مورد استفاده قرار مي ‌گيرد. اين دالان هيچ گونه راه خروجي به بيرون ندارد و راه خروجي آن به صورت مصنوعي كنده شده اما خود دالان طبيعي است. غار كتله خور از جمله ديد ني هاي جالب استان زنجان است كه در منطقه خدابنده واقع شده است و بازديد كنندگان آن معتقدند كه غار مزبور بسيار شگفت انگيز بوده و سفر به اين منطقه بدون بازديد از اين غار، سفري ابتر به شمار مي آيد.

مسجد جامع سجاس خدابنده
مسجد جامع سجاس يكي از آثار برجسته استان زنجان است كه به سبك مسجدهاي شبستاني ساخته شده و قدمت آن به اوايل قرن پنجم هجري قمري مي رسد. گنبد مسجد سجاس از نوع گنبدهاي يك پوششه است كه با آجر ساخته شده و تزيينات آن به نقش ستاره ايراني (ستاره پنج پر) محدود شده است. اين مسجد از نظر گچ‌بري و وجود كتيبه ها بسيار قابل توجه بوده و داراي چهار كتيبه ارزشمند است. مسجد جامع سجاس در شهرك سجاس در 12 كيلومتري شمال باختري شهرستان خدابنده قرار گرفته است و همواره بازديد كنندگان خاص خود را دارد.
مسجد جامع قيدارخدابنده
مسجد جامع قيدار (خدابنده) كه داراي سبك شبستاني است، در ضلع خاوري بقعه قيدار نبي (ع) در محدوده شهرستان خدابنده و 42 كيلومتري شهر زنجان واقع شده است. قدمت اين مسجد به اواخر دوره قاجاريه مي رسد و از محل موقوفات بقعه قيدار نبي (ع) ساخته شده است. مسجد سردر ورودي و دو مناره به سبك دوره قاجار دارد و در ضلع باختري آن 8 حجره براي سكونت دانشجويان علوم ديني ساخته شده است.

آرامگاه ارغون خان خدابنده
آرامگاه ارغون خان و بلنان خاتون بزرگ، در نزديكي روستاي ارغون و حد فاصل شهرهاي سجاس و قيدار واقع شده است. به استناد متون تاريخي، ارغون خان در قرن هفتم (سال 690 هجري قمري) فوت كرده و درحوالي سجاس دفن شده است. اين آرامگاه در دامنه تپه ماهورهايي كه به كوه قيدار منتهي مي شوند، قرار گرفته است.