زنجان بزرگ ترين و مهم ترين شهرستان استان زنجان به شمار مي آيد كه مركز استان را در بر گرفته است. اين منطقه از كوه ها و رودخانه هاي متعددي برخوردار است كه سبب پيدايش جاذبه هاي طبيعي زيادي در اين منطقه شده است. ديرينگي و قدمت ناحيه زنجان بر اساس مطالعات انجام شده به اواخر هزاره دوم قبل از ميلاد مي رسد. بعضي از تاريخ‌ نگاران، شهر زنجان را با شهر "آگانزانا" كه بطلميوس از آن نام برده است، يكي دانسته‌ اند. جاذبه‌هاي تاريخي متعددي كه در اين منطقه وجود دارند؛ بهترين گواه قدمت و پيشينه تاريخي با ارزش اين خطه از استان زنجان است. شهرستان زنجان علاوه بر اين كه مهم‌ترين منطقه استان زنجان به شمار مي آيد، در زمينه جاذبه هاي طبيعي و تاريخي نيز از مناطق قابل توجه استان و ايران است. زنجان از نظر امكانات و تاسيسات مناسب از ديگر شهرستان هاي استان وضعيت بهتري دارد و از اقامتگاه ها و رستوران هاي نسبتاً مناسبي برخوردار است. جاذبه هاي گردشگري اين شهرستان به دو دسته طبيعي و تاريخي تقسيم مي شوند. رودخانه‌هاي قزل‌اوزن و زنجان‌رود، درياچه‌سد تهم، آبشار‌شارشار، چشمه معدني وننق زنجان، چشمه آب گرم ابدال، غار گلجيك، روستاي حمزه لو و مرد نمكي از جمله جاذبه هاي طبيعي شهرستان زنجان هستند. شهرستان زنجان از مكان هاي تاريخي زيادي برخوردار است كه مسجد جامع زنجان يا مسجدسيد، مسجدخانم، مسجدميرزايي، مسجد قلابر، مسجد عباسقلي خان، مسجد چهل ستون، مسجد آقا شيخ فتح الله، مسجد و مدرسه ملا، بناي مسجد و گرمابه حسينيه اعظم، گرمابه حسينيه اعظم، گرمابه حاج داداش، گرمابه مير بها، گرمابه قيصريه، بقعه امام زاده سيد ابراهيم (ع)، امامزاده ام البنين، آرامگاه ميرزا ابوالقاسم، كاروان سراي نيك پي، كاروان سراي سنگي، كاروان سراي قره بلاغ، سراي دخان، قلعه يا حصار زنجان، قلعه قمچي، قلعه قلاير، پل مير بهاءالدين، پل سردار، پل حاج سيد محمد، مجموعه بازار زنجان، بناي رختشوي خانه، عمارت و باغ معين، عمارت ذوالفقاري و عمارت دارايي برخي از مكان هاي تاريخي و ديدني اين شهرستان هستند.
صنايع و معادن
زنجان در زمينه صنايع داراي رونق نسبي است. صنايع اين شهرستان به دو دسته كارخانه اي و دستي تقسيم مي شوند. گذشته زمين شناسي و توپوگرافي سخت منطقه زنجان، باعث وجود معادن زيادي در اين خطه از كشور شده است. تحقيقات زمين شناسي، وجود معادن متنوع از جمله سرب، مس، طلا، آهن، منگنز، سيليس، زاج، تالك، فلدسپات، كائولن، دولوميت، آهن و زغال سنگ را در اين منطقه ثابت كرده است. معادن فلدسپات، كائولن، آهك، گچ و سنگ كه در منطقه عبدل آباد وجود دارند، به صورت نيمه صنعتي مورد بهره برداري قرار مي گيرند. هم‌چنين ساخت انواع چاقو، قند شكن، قاشق، انواع ظروف مسي و مليله كاري، برخي از صنايع فلزي دستي و با اهميت شهرستان زنجان هستند. ‌زنجان از مناطقي است‌ كه‌ چاقوسازي به‌ گونه‌ اي گسترده‌ درآن رواج دارد و كارگاه هاي متعدد چاقوسازي در بازار زنجان، توجه هر تازه واردي را جلب كند. مواد اوليه اين كارگاه ها را بيش تر فولاد، فيبر (پلاستيك)، ورشو، صدف شاخ‌ گوزن‌، سيم و... تشكيل مي‌ دهند و ابزار كار نيز شامل‌ كوره‌، گيره آهنگري، ميز كار، چكش،‌ سندان، دريل‌ برقي و دستي، قيچي آهن‌ بر دستي و ثابت‌ چرخ سمباده‌ برقي و... است‌. استادكاران زنجاني با مشقت فراوان ساعت ها در مقابل كوره هاي آتش مي ايستند و حاصل زحمتشان در نهايت انواع چاقو، كارد آشپزخانه،‌ كارد‌ شكاري‌، گزليك، قندشكن و قيچي است كه به بازار عرضه مي شوند. مليله سازي كه داراي شهرت جهاني بوده و از قدمت بسيار زيادي برخوردار است يكي ديگر از صنايع ظريف، با ارزش و گران قيمت شهرستان زنجان محسوب مي شود كه در سفرنامه هاي مختلف از اين صنعت ياد شده است. فرد‌ريچارد مستشرق اروپايي كه از منطقه زنجان عبور كرده در نوشته هاي خود آورده است: "... در جاده تبريز، شهر سلطانيه را با آن مسجد و گنبد مشهورش مي ‌توان از چند مايلي مشاهده كرد. بعد از آن شهر زنجان كه شهر كوچك و ويراني است قرار دارد. نقره و مليله ‌كاري اين شهر پرزرق و برق است. اين نوع كار مورد پسند ايرانيان متجدد است كه از نازك ‌كاري زياده از حد و صنايع مزين و آراسته طرفداري مي ‌كنند..."
كشاورزي و دام داري
زنجان از گذشته هاي دور در زمينه كشاورزي و باغ داري داراي اهميت بوده است. با وجود جنگ ها و شورش هاي محلي، آباداني و فراواني نعمت هاي باغي و كشاورزي اين خطه در تمام سفرنامه ها و كتاب هايي كه نگاهي به زنجان داشته اند، يادآوري شده است. وجود زمين هاي مناسب و آب رودخانه هاي متعدد كه بيش تر از زيرشاخه هاي قزل اوزن هستند همراه با همت و سختكوشي مردم منطقه سبب شده است كه كشاورزي در اين شهرستان به صورت سنتي و نيمه صنعتي رواج داشته باشد. كشاورزي در اين ناحيه بيش تر به صورت ديمي انجام مي گيرد و آب مورد نياز آن از رودها، چشمه ها، كاريزها و چاه هاي نيمه ژرف تامين مي شود، البته در كناره رودخانه ها و باغ ها، كشت آبي نيز رواج دارد. انواع محصولات غله اي از قبيل گندم و جو، بنشن از قبيل نخود، لوبيا، عدس، ماش و انواع حبوبات، تره بار از قبيل انواع سبزي، گوجه، كاهو و كدو، صيفي جات از قبيل خيار و هندوانه و محصولات باغي از قبيل انواع انگور، گردو، بادام، سيب، هلو، شليل و پسته در اين شهرستان توليد و به ساير مناطق صادر مي شود. به طور كلي شهرستان زنجان يكي از مراكزعمده و مهم توليد غلات كشور به حساب مي آيد. اين منطقه هم‌چنين از نظر دام‌داري نيز بسيار فعال بوده و بيش تر توليدات آن جنبه صادراتي دارند. دام‌داري در اين شهرستان به دو شيوه سنتي و صنعتي رايج بوده و واحدهاي دام‌داري و مرغ‌داري و پرورش طيور زيادي در آن ديده مي شود كه علاوه بر مصرف اهالي، نياز شهرهاي بزرگي چون تهران را نيز مرتفع مي كنند. دام‌داري سنتي و بومي نيز در روستاهاي اطراف رايج است كه نقش به سزايي در تامين اقتصاد منطقه دارد.
وجه تسميه و پيشينه تاريخي
منطقه زنجان از گذشته دور و به دليل قرار گرفتن بر سر راه تجاري ري قديم به آذربايجان داراي اهميت بوده است. قديمى ترين نامى كه به اين منطقه اطلاق شده، زنديگان به معناى اهل كتاب زند (معروف ترين كتاب آيين زردشتى ساسانى) و گان از پساوند اهل باستان است كه در دوره ساسانيان بر اين منطقه گذاشته شده است. نطفه اصلي اين منطقه از شهر زنجان آغاز شده و در كتاب هاي تاريخي و سفرنامه جهانگردان، پژوهشگران و سفيران سياسي كشورهاي مختلف بارها از اين منطقه ياد شده است. حمدالله مستوفي در "نزهه القلوب" درباره زنجان چنين آورده است "... زنجان از اقليم چهارم است... اردشير بابكان آن را ساخت و "شهين" خواند و دور و باروش ده هزار گام است در فترت مغول خراب شد. هوايش سرد است و آبش از رودخانه‌اي كه به آن شهر منسوب است و از حدود سلطانيه برمي ‌خيزد و در سفيدرود مي ‌ريزد و از قنوات ارتفاعات آن جا اكثر غله بود و در رودخانه جاليز و برنج نيز كارند، اما در آن شهر و ولايتش ميوه نيست و از طارمين آوردند..." ياقوت حموي كه در قرن هفتم هجري قمري مي زيسته است در "معجم البلدان" درباره زنجان چنين آورده است "... زنجان به فتح اول و سكون ثاني شهر بزرگ و مشهوري است از نواحي جبال كه بين آذربايجان و ديگر شهرهاي جبال واقع شده است. نزديك قزوين و ابهر است. عجم آن را به فتح (گاف) زنگان گويند. از اين شهر مردماني از اهل علم و ادب و حديث برخاسته ‌اند. در سنه 24 هجري قمري به زمان عثمان بن عفاف (براء ين عازب) را ولايت ري داد و او در ابهر جنگيد و آ ن جا را فتح كرد و بعد قزوين را گشود و سپس متوجه زنجان شد و آن را با قهر و غلبه فتح كرد..." در كتاب "حدودالعالم من المشرق الي المغرب" كه در قرن چهارم هجري قمري تاليف شده، درباره زنجان چنين آمده است ".. زنگان شهري است با نعمت بسيار و مردماني آهسته..."
ديرينگي و قدمت زنجان بر اساس مطالعات انجام شده به اواخر هزاره دوم قبل از ميلاد مربوط مي رسد. وجود نظرهاي گوناگون درباره قدمت و تاريخ اين منطقه اظهار نظر نهايي در مورد تاريخ اسكان در اين منطقه را با دشواري روبه رو كرده است. دانشمندان با استناد به وجود محوطه‌هاي تاريخي در گاوازنگ، قره تپه، منجوق تپه و قبرستان‌هاي محوطه مذكور به فاصله هاي 4، 6 و10 كيلومتري شهر فعلي، موجوديت شهر زنجان را در اواخر هزاره دوم قبل از ميلاد تأييد مي كنند. آنچه مسلم است اين كه موجوديت شهري زنجان در دروه ساسانيان تاييد شده است. با گسترش شهر زنجان و ايجاد بخش ها، روستاها و دهستان هاي بسيار در اطراف آن، اين منطقه از نظر تقسيمات كشوري به شهرستان تبديل شد.
مشخصات جغرافيايي
شهرستان زنجان از نظر جغرافيايي در 47 درجه و 25 دقيقه تا 48 درجه و 54 دقيقه درازاي خاوري و 36 درجه و 27 دقيقه تا 37 درجه و 15 دقيقه پهناي شمالي واقع شده و مركز آن نيز در موقعيت 48 درجه و 28 دقيقه درازاي خاوري و 36 درجه و 40 دقيقه پهناي شمالي و ارتفاع 1650 متر از سطح دريا قرار گرفته است. اين شهرستان ازسمت شمال به شهرستان هاي ميانه و خلخال (در استان آذربايجان خاوري) و اردبيل، از باختر به شهرستان هاي طارم و ابهر، از جنوب به شهرستان خدابنده و از باختر به شهرستان ماه نشان در محدوده استان زنجان محدود مي شود. براساس سرشماري سراسري سال 1375 شهرستان زنجان 386،006 نفر جمعيت داشته كه از اين تعداد 286،295 نفر در مركز آن ساكن بوده اند. شهرستان زنجان بر اساس آخرين آمار تقسيمات كشوري در آبان ماه سال 1381 داراي دو بخش مركزي و زنجان رود و 11 دهستان به نام هاي بوغداكندي، بناب، تهم، زنجان رود بالا، زنجان رود پايين، قره پشتلوي پايين، قره پشتلوي بالا، قلتون، معجزات، چايپاره بالا و چايپاره پايين و همچنين دو شهر به نام هاي زنجان و نيك پي است. شهرستان زنجان از راه‌هاي درجه يك و بسيار خوبي برخوردار است كه عبارتند از: راه درجه يك اصلي زنجان - تهران به درازاي 319 كيلومتر به سوي شمال باختري، راه درجه يك اصلي زنجان - تبريز به درازاي 241 كيلومتر به سوي جنوب باختري و راه درجه يك فرعي تا شهر رودبار به سوي شمال خاوري. علاوه بر اين ها راه آهن تهران - تبريز كه از شهر زنجان عبور مي كند، از كيفيت مطلوبي برخوردار است. هم چنين در مركز اين شهر و در كنار منطقه حفاظت شده سرخ آباد فرودگاه كوچكي نيز داير شده است.

منابع تامين آب آشاميدني و كشاورزي منطقه را آب هاي سطحي و زيرزميني تشكيل مي دهند. از اين ميان رودخانه هاي متعدد جاري در شهرستان زنجان بخش عمده اي از منابع آبي آن را تشكيل مي دهند. رودخانه هاي آب بر، آق زوج چاي، اوزون دره، اوزون دره گوجه قيه، بيوك چاي، تلخه رود، زنجان رود، سارمساقلو، سُهرين، قره جريان، ميرجان سويي و سفيدرود يا قزل اوزن از جمله رودخانه هايي هستند كه يا از كوه هاي اطراف شهرستان زنجان سرچشمه گرفته و در اين منطقه جاري مي شوند و يا از كوه هاي اطراف استان سرچشمه گرفته و از اين منطقه عبور مي كنند
رودخانه سفيد رود يا قزل اوزن زنجان
رودخانه قزل اوزن علاوه بر اهميت اقتصادي بالايي كه دارد به دليل پرآبي، زيبايي و طولاني بودن مسير خود يكي از مهم ترين روخانه هاي زنجان است كه در زمينه جاذبه هاي گردشگري نيز اهميت زيادي دارد. به بركت آب فراوان باغ هاي زيبا و سرسبز بسياري در مسير اين رودخانه به وجود آمده كه منظره بسيار زيبايي به حومه شهر زنجان داده است به طوري كه در تمام سفرنامه هاي جهانگردان و مستشرقين از اين رودخانه و زيبايي و سرسبزي مناطق اطراف آن ياد شده است. مسير رودخانه قزل اوزن يكي از مهم ترين گردش‌گاه هاي اهالي زنجان و مناطق اطراف آن يكي از باصفاترين استراحتگاه هاي مسافران مسير شمال باختر كشور است. سفيدرود يا قزل اوزن يكي از مهم ترين، بزرگ ترين و مشهورترين رودخانه هاي ايران و يك رود دايمي به درازاي 765 كيلومتر و شيب متوسط 3/0 درصد است كه از آبخيزهاي 30 كيلومتري شمال باختري سنندج، دهستان مارال (استان كردستان) سرچشمه مي گيرد. ارتفاع سرچشمه اين رودخانه 2300 متر و ارتفاع ريزشگاه آن 25- متر است. اين رودخانه در ابتداي سرچشمه خود چم هانه گلان نام داشته و مسير حركت آن شمالي است. پس از طي كردن حدود 10 كيلومتر و مخلوط شدن با چندين رودخانه و ريزابه، به نام هاي خنجره، گومرش و چم بناسوره، با نام جديد قزل اوزن به سمت شمال خاوري متوجه مي شود. به طور كلي سفيدرود يا قزل اوزن از استان هاي كردستان، زنجان، آذربايجان خاوري و گيلان عبور مي كند.
رودخانه قزل اوزن در مسير خود ضمن مخلوط شدن با ريزابه هاي بسيار با پيچ و خم هاي متعدد از شهرستان سنندج خارج شده و به دهستان نجف آباد در محدوده شهرستان بيجار وارد مي شود. پس از عبور از اين دهستان در روستاي زرده كمر با چم زر مخلوط مي شود. در روستاهاي قاسم آباد و علي آباد با رودخانه هاي يول كشتي و شوراب درهم آميخته و متوجه خاور مي شود. اين رودخانه پس از پيمودن مسيري نسبتاً طولاني با خروج از شهرستان بيجار وارد محدوده شهرستان خدابنده (قيدار) مي شود. در شهرستان خدابنده از دهستان قشلاقات افشارعبور مي كند و با ريزابه هاي بسياري از جمله شور، چسب و تلوار مخلوط شده و به روستاي محمدآباد وارد مي شود. در اين روستا تغيير مسير داده و به سمت شمال منحرف مي شود. پس از دور زدن كوه شينه داغ و مخلوط شدن با رودخانه خوزان راه اتومبيل‌ رو زنجان - بيجار را قطع كرده، با رودخانه خويين مخلوط شده و رو به سوي شمال باختري به دهستان انگوران در محدوده شهرستان زنجان وارد مي شود. در اين ناحيه با رودخانه هاي لجام گير و انگوران چاي درهم آميخته و پس از آن وارد شهرستان ماه نشان مي شود.
اين رودخانه پس از وارد شدن به ماه نشان از مركز اين شهرستان عبور كرده و با رودخانه هاي دربند، قلعه چاي و تلخه رود در هم آميخته و به دهستان چايپاره وارد مي شود. در اين دهستان ابتدا با زنجان چاي و سپس با آجي چاي مخلوط شده و به شهرستان ميانه از محدوده استان آذربايجان خاوري وارد مي شود. در اين قسمت مسيري را به موازات خط آهن تهران - تبريز مي پيمايد و در ايستگاه پل دختر وارد دره قافلانكوه مي شود. در ادامه مسير خود از چندين روستا در استان آذربايجان خاوري عبور مي كند و با رودخانه گرمي و آرپاچاي در شهرستان خلخال (در محدوده استان اردبيل) مخلوط مي شود. با ورود به دهستان خورش رستم با رودخانه كندرچو و شاهرود مخلوط شده و به محدوده شهرستان طارم وارد مي شود. در اين شهرستان با رودخانه هاي آب بر، آب لار، آق روي چاي و لوان چاي مخلوط مي شود و در نهايت به درياچه سد سفيد رود مي ريزد. قزل اوزن پس از مخلوط شدن با رودخانه شاهرود به سفيد رود تغيير نام داده، رو به سوي شمال خاوري جريان يافته و وارد محدوده شهرستان رودبار مي شود. در اين منطقه با ريزابه هاي متعدد بزرگ و كوچك درهم آميخته و پس از عبور از دهستان رستم آباد به دهستان سنگر در محدوده شهرستان رشت وارد شده و كم كم پهنه بستر آن گسترده تر مي شود. رودخانه سفيد رود در اين منطقه روستاهاي زيادي را مشروب ساخته و به دشت گيلان كه از آبرفت‌هاي همين رودخانه پديد آمده است، وارد مي شود.
وسعت دلتاي سفيدرود كه بيش از 1250 كيلومتر مربع است، از دشت گيلان آغاز مي ‌شود و نخستين شاخه آن كه خمام‌ رود نام دارد در همين منطقه از آن جدا مي شود. سفيد رود در دلتاي خود به سوي شمال جريان مي ‌يابد و در روستاي پاشاكي با ديسوم‌ رود مخلوط شده و به دهستان كوچصفهان وارد مي ‌شود. در همين محل شاخه ديگري كه نورود نام دارد از آن منشعب شده و به سوي آستانه اشرفيه روان مي ‌شود. در اين شهر تغيير جهت داده و با چند پيچ و تاب به سوي شمال رهسپار مي ‌شود و سرانجام در شمال منطقه كياشهر به درياي خزر مي ريزد. همجواري كناره هاي رودخانه قزل اوزن با جاده اصلي تهران - تبريز زمينه استفاده گردش‌گاهي از اين رودخانه را افزايش داده است و همچنين عبور اين رودخانه بزرگ و زيبا از چندين استان و ده ها شهر، بخش، دهستان و روستا سبب رونق و آباداني مناطق عبوري آن شده است و معمولا به عنوان گردش‌گاه اهالي از آن ها استفاده مي شود. رودخانه قزل اوزن نه تنها بركت و آباداني را به استان زنجان هديه كرده، بلكه كشتزارها و باغ هاي سرسبز كناره هاي آن جلوه بسيار زيبايي را در طول چهار فصل به نمايش مي گذارند و دوستداران طبيعت را به سوي خود جذب مي كنند. همين امر بر ارزش هاي توريستي رودخانه قزل اوزن در كنار ارزش هاي اقتصادي آن تاكيد مي كند.
آبشار شارشارزنجان
آبشار شارشار تنها آبشار شناخته شده در سطح شهرستان است كه در منطقه تهم، در شمال باختري شهر زنجان واقع شده است. اين آبشار كه به طرز بسيار زيبايي در ميان سنگ هاي صخره اي قرار گرفته است، حدود 5 كيلومتر با درياچه مصنوعي سد تهم فاصله دارد و دسترسي به آن با يك كوهنوردي يك ساعته امكان پذير است.
چشمه معدني وننق زنجان
چشمه آب معدني وننق در محدوده شهرستان زنجان و حدود 21 كيلومتري جاده زنجان - ميانه در روستاي وننق واقع شده است. مسير دسترسي به اين چشمه زيبا كه بر فراز تپه اي به ارتفاع 200 متر قرار گرفته است از ميان كشتزارها و تپه هاي متعدد مي گذرد. اين چشمه دو مظهر دارد كه مظهر اول حوضچه اي كم عمق با درازاي دو متر و پهناي يك متر و آبدهي حدود 7 ليتر در دقيقه است. آب اين حوضچه از شمال باختري آن خارج شده و در مجراي باريكي سرازير مي شود. مظهر دوم يك حوضچه مربع شكل به ابعاد 5/2 متر و عمق حدود يك متر است كه اطراف آن را سنگ چين كرده اند. بررسي و آزمايش آب دو چشمه نشان مي دهد كه آب آن ها در رديف آب هاي معدني سولفاته كلسيك گرم است.
چشمه آب گرم ابدال زنجان
چشمه آب گرم روستاي ابدال در جنوب باختري جاده زنجان - تبريز و در محدوده شهرستان زنجان واقع شده است. اين چشمه كه در ارتفاعات ابدال قرار گرفته، داراي خاصيت هاي درماني و دارويي است و مورد استقبال اهالي و مسافرين عبوري منطقه قرار مي گيرد.

مسجد جامع زنجان يا مسجد سيد
مسجد و مدرسه جامع زنجان معروف به مسجد سيد در قرن سيزدهم هجري قمري (سال 1242) در دوره قاجاريه توسط يكي از پسران فتحعلي شاه قاجار به نام عبدالله ميرزا دارا ساخته شد. اين مسجد كه در قلب بافت قديمي شهر و در مكان مناسبي از نظر دسترسي قرار گرفته است، از سمت باختر با بازار قيصريه، از سمت خاور با كوچه مسجد سيد و از سوي شمال با خيابان امام خميني و سبزه ميدان درارتباط است. اين مسجد در دوره زندگاني باني آن به نام هاي مسجد دارا، مسجد سيد، مسجد سلطاني و مسجد جمعه نيز خوانده مي شده است.
اين مجموعه تاريخي كه در شمار بزرگ ترين و زيباترين مساجد و مدارس ديني زنجان است، يكي از بناهاي ارزشمند ساخته شده بر اساس طرح مساجد چهار ايواني مي باشد. ايوان هاي چهارگانه اي كه در چهار ضلع مسجد به شكل قرينه قرار گرفته اند، بيش تر از هر چيزي در صحن مسجد، خودنمايي مي كند. صحن اين مسجد مانند ساير مساجد چهار ايواني، به شكل مربع مستطيل است و 48 متر طول و 36 متر عرض دارد.
در گذشته وسط صحن مسجد يك واحد حوضي بوده كه گرداگرد آن را به استثناي جلوي حجرات و شبستان‌ها، باغچه‌هاي پرگل و گياه پوشانده بود كه بعدها به دلايل نامعقولي از بين رفته است. در ايوان هاي خاوري و باختري 16 حجره به طور قرينه و در جبهه شمالي نيز 6 واحد حجره جهت طلاب علوم ديني قرار ساخته شده است. در سطوح ايوان هاي شمالي و جنوبي تزييناتي مانند خط بنايي، كاشي معقلي و نگاره هاي گياهي با تكنيك كاشي هفت رنگ، به سبك هنري دوره قاجار و بيش تر با استفاده از رنگ هاي سياه و زرد به چشم مي خورد.
شبستان گنبد دار فضايي به عرض 90/7 متر و طول 50/8 متراست كه بدون واسطه در پشت ايوان جنوبي قرار گرفته و از جهت باختري و خاوري با شبستان ‌هاي طرفين و از طرف شمالي با ايوان جنوبي در ارتباط است. بر فراز اين شبستان، گنبد عظيمي بر جرزهاي سنگين به ضخامت 30/2 متر استوار گرديده است. گنبد اين مسجد كه از نوع دو جداره بوده و با كاشي ‌هاي فيروزه ‌اي پوشانده شده، از گنبدهايي است كه بدون گوشواره و ترنبه بر روي جرزهاي چهارگانه ضخيم نشسته است. سوره مباركه الدهر با خط ثلث بر روي اين گنبد نقش بسته و بر زيبايي آن افزوده است. در نوك بناي گنبد، علامتي از برنز به شكل گوي وجود دارد.
مسجد خانم زنجان
بناي مسجد خانم كه به دوره قاجاريه تعلق دارد در محله قديمي فخيم الدوله زنجان قرار گرفته است. اين مسجد كه فاقد گنبد و داراي 2 مناره بسيار زيبا است در سال 1323 هجري قمري و به خواست يكي از زنان مقتدر ايران بنام جميله خانم دختر حسين قلي خان نطام العداله (ذوالفقاري) ساخته شد. بناي مسجد مشتمل بر سردر ورودي با دو مناره كوتاه، صحن، شبستان تابستاني و زمستاني، حجره هاي متعدد و تزيينات كاشي‌كاري و گچ‌بري است. مناره هاي قطور و كوتاه با تزيين آجر كاشي و محرابي زيبا با تزيينات پركار كاشي معقلي در صحن شبستان ستون دار، از ويژگي هاي خاص اين بنا است. تزيينات روي ايوان ها و مناره ها به سبك دوره قاجار و بيش تر با استفاده از رنگ هاي زرد، سياه، فيروزه اي و سفيد انجام شده است. اخيراً بر روي اين بناي مهم تاريخي مرمت ها و تعميراتي صورت گرفته است.
مسجد ميرزايي‌زنجان
مسجد ميرزايي معروف به مسجد چهار محرابه از قديمي ترين بناهاي مذهبي شهرستان زنجان است كه در داخل شهر و در بازار پايين شهر زنجان (محله چاقوسازها) قرار گرفته است. بناي اصلي اين مسجد كه از نوع چهل ستوني است، به دوران پس از حمله تيمور گوركاني و قرن نهم هجري قمري تعلق دارد. اين مسجد بعدها در اواسط دوره قاجار به فرمان ميرزا ابوالقاسم مجتهد معروف به ميرزا تجديد بنا شد و به نام مسجد ميرزايي معروف گرديد. مسجد ميرزايي از دو بخش قديم و جديد تشكيل شده كه بخش نخست، به شبستان قديم معروف است و بخش دوم، مسجد جديدي است كه تقليد ناقصي از مسجد چهار ايواني را به نمايش مي گذارد. اين بخش از بين عناصر مسجد چهار ايواني، صحن مركزي، ايوان هاي چهارگانه، حجره هاي طلاب، وضوخانه و شبستان زنانه و مردانه را دارد.
شبستان مسجد به دو قسمت مردانه و زنانه تقسيم شده و در حد فاصل آن ها پنجره هاي اروسي كار گذاشته شده است. محراب در چشمه وسطي ضلع جنوبي جاي گرفته و در چشمه هاي ديگر نيز تكرار شده است. در نتيجه اين تكرارها در شبستان مردانه، 4 محراب پديد آمده است. بنا به قولي وجود چهار محراب در شبستان اصلي تاييد كننده حضور مذهب هاي چهارگانه (شافعي، حنبلي، مالكي و حنفي) در قرن نهم بوده و به قولي ديگر هدف از ايجاد اين محراب ها، تنها رعايت كامل اصل قرينه سازي بوده است. در هر حال به دليل وجود همين محراب ها اين مسجد به مسجد چهار محرابه نيز معروف است.
گرداگرد صحن مركزي مسجد را حجره ها و ايوان هاي چهارگانه به طور قرينه پوشانده اند كه تعداد آن ها جمعاً 14 واحد است و در سه طرف صحن قرار دارند. درگاهي هاي صحن با استفاده از كاشي هايي با رنگ هاي سفيد، مشكي، فيروزه اي، زرد و سبز در طرح هاي هندسي متنوع ساخته شده اند و طرفين ايوان هاي چهارگانه با كاشي هاي خشتي و طرح هاي اسليمي و هندسي زينت داده شده است. كاشي‌هاي اين مسجد متعلق به دوران قاجار تعلق است و شباهت زيادي به كاشي‌هاي مسجد جامع و مسجد خانم زنجان دارد. بر سردر ورودي مسجد نيز كتيبه اي به خط نستعليق قرار داده اند.
مسجد قلابرزنجان
مسجد تاريخي قلابر در روستايي به همين نام در 52 كيلومتري جنوب شهر زنجان واقع شده است. در كاوش هاي باستان شناسي، در دامنه هاي باختري ارتفاعات روستاي قلابر، مجموعه ارزشمندي به دست آمده كه شامل يك مسجد و يك خانقاه يا قلعه است. طرح مسجد، مربع تقريباً كوچكي است كه گرداگرد آن تا ارتفاع 5/1 متري از سنگ تراورتن ساخته شده و در منتهااليه آن كتيبه اي نصب شده است. محراب مسجد قلابر يكپارچه و سفيد رنگ است و به اسماء متبركه جلاله و نام ائمه اطهارمزين شده است. در اين ميان نگاره هاي اسليمي زِيبا، به جلوه و جذابيت مسجد كمك شاياني كرده اند. از چگونگي شكل و ساخت سقف اين مسجد اطلاعات زيادي در دست نيست ولي احتمال داده مي شود، مسجد در گذشته داراي سقف گنبددار بوده است كه امروزه با تير چوبي بازسازي شده و به عنوان مسجد مردانه مورد استفاده اهالي قرار گرفته است.
مسجد عباسقلي خان زنجان
مسجد عباسقلي‌خان مسجدي با سبك چهل ستوني است كه در محله قديمي عباسقلي خان و در ميان بافت تاريخي شهر زنجان قرار گرفته است. اين مسجد، دو صحن و دو شبستان زيبا دارد و جالب توجه ترين تزيينات آن، كاشي كاري هاي زيباي محراب با طرح هندسي است. احتمال داده مي شود تاريخي كه بر روي بدنه ضلع شمالي شبستان مركزي نقش شده است(1307 هجري شمسي)، تاريخ ساخت مسجد باشد. مسجد عباسقلي‌خان با شماره ثبت 2374 در فهرست آثار ملي كشور به ثبت رسيده است.
مسجد چهل ستون زنجان
مسجد و مدرسه چهل ستون از مساجد معروف شهر زنجان است كه در قرن سيزدهم هجري قمري (سال 1284) ساخته شده است. اين بنا در راسته بازار كفاش ها واقع شده و در گرداگرد صحن آن، حجره هايي جهت طلاب ديني وجود دارد.
مسجد آقا شيخ فتح الله زنجان
مسجد آقا شيخ فتح الله كه در سال 1298 هجري قمري ساخته شده، در كوچه صندوق سازهاي شهر زنجان واقع شده و از نوع مساجد شبستاني است.
مسجد و مدرسه ملا زنجان
مسجد و مدرسه ملا يا وليعصر كه در حدود سال 1256 هجري قمري ساخته شده در راسته بازار حلاج ها، نبش ميدان انقلاب واقع گرديده و است. بناي اين مسجد كه جلوه خاصي به اين محله داده داراي يك گنبد زيباي فيروزه اي، صحني در ميان شبستان و حجراتي دو طبقه در اطراف آن است.
مسجد شيخ فياض زنجان
مسجد شيخ فياض، در انتهاي بازار پايين و در راسته چاقوسازها واقع شده است. اين مسجد يكي از مساجد قديمي شهر زنجان است كه فاقد صحن بوده و مشتمل بر دو شبستان مرتبط به هم است.
مسجد حسينيه اعظم زنجان
در جنوبي ترين قسمت شهر زنجان و در بافت قديمي و سنتي آن، در محله سيد لر بنايي واقع شده است كه مسجد و گرمابه حسينيه اعظم زنجان خوانده مي شود و از نظر مردم بسيار محترم داشته مي شود. اين بناي قديمي از يك مسجد در ضلع شمالي و يك گرمابه در ضلع جنوبي مسجد تشكيل شده است. كتيبه اي در قسمت قديمي اين بنا وجود دارد كه تاريخ ساخت آن را 1261 هجري قمري نشان مي دهد

بقعه امام زاده سيد ابراهيم (ع) زنجان
بقعه امام زاده سيد ابراهيم يكي از بقعه هاي معتبر شهر زنجان است كه در بازار اصلي شهر زنجان واقع شده و مورد علاقه و احترام فراوان اهالي زنجان است. پژوهشگران و علما درباره شجره اين امام زاده اختلاف نظر دارند. برخي از آن ها ايشان را از نوادگان امام موسي بن جعفر(ع) و برخي ديگر وي را از نوادگان حضرت امام علي (ع) مي دانند. بناي امام زاده در ابتداي ساخت به سبك چهار طاقي با پوشش گنبدي بوده است ولي در اين بقعه در سال هاي گذشته منطبق بر بناي قديمي نوسازي شده و در حال حاضر گنبد آن از نوع تك پوششه بوده و به وسيله چهارگوشواره بر جرزها استوار شده است. در حدفاصل گوشواره ها و گنبد نيز هشت نورگير كار گذاشته شده است. تزيينات داخل گنبد گره سازي و مقرنس كاري بوده و سوره مباركه جمعه به خط ثلث بر آن نقش بسته است. ضريح نصب شده بر روي مزار از صنايع اصفهان است كه در سال 1358 به اين مكان آورده شده و بر روي اين مزار نصب شده است. سر در ورودي سمت شمالي و مناره هاي دو طرف آن را مي توان قديمي ترين قسمت اين بقعه به حساب آورد.
امام زاده ام البنين زنجان
بقعه امام زاده ام البنين از بقعه هاي قديمي شهرستان زنجان است كه در 30 كيلومتري جنوب خاوري شهر زنجان و در روستاي سلمان كندي قرار دارد. اين بنا مزار بزرگواراني چون امام زاده ام البنين، امام زاده حسن، امام زاده ابراهيم، امام زاده طاهر و امام زاده جعفر است. كتيبه اي از نوع سنگ هاي آهكي در اين بنا وجود دارد كه تاريخ قرن هفتم هجري قمري (سال 615) را نشان مي دهد.

عمارت و باغ معين زنجان
باغ و عمارت تاريخي معين در ضلع جنوب باختري زنجان، در سمت مجاورت شمال رودخانه زنجان رود و در باختر پل سردار قرار دارد. اين بناي زيبا كه توسط يكي از متمولين شهر در دوره قاجاريه ساخته شد، از دو قسمت خانه و باغ تشكيل شده است. خانه مزبور در وسط باغ مشجري قرار گرفته و سرستون هاي منقوش از تزيينات مختلف و لمبه كوبي هاي زيباي سقف از شاخصه هاي مهم اين بنا است. در ميان اين باغ يك حوض نسبتاً وسيع قرار دارد كه با چند جوي انشعابي آب را به قسمت هاي مختلف باغ هدايت مي كند.
عمارت ذوالفقاري زنجان
عمارت تاريخي ذوالفقاري در مركز بافت قديمي شهر زنجان واقع شده و معماري آن به اواخر دوره قاجاريه نسبت داده مي شود. پلان اين بنا ايراني و سبك ساختماني آن از بناهاي گوتيك اروپايي تقليد شده است. اين عمارت از ساختمان هاي بيروني، اندروني و اداري تشكيل يافته و نماي آن با آجرهاي قالبي و پيش بر تزيين شده است. بناي بيروني عمارت ذوالفقاري كه از دو طبقه و يك سردابه تشكيل شده، جالب ترين قسمت آن است كه در جريان احداث خيابان طالقاني، آسيب جدي ديده و بخشي از اهميت خود را از دست داده است. پيش از ساخت اين خيابان ساختمان هاي اندروني و بيروني و اداري عمارت ذوالفقاري از طريق شبكه ارتباطي طبقه هم كف و زيرزمين به يكديگر راه داشتند ولي اكنون اين قسمت تخريب شده است. طبقه هم كف كه در حال حاضر كاربرد اداري دارد، با دو ستون و سقف سرپوشيده به هشتي منتهي مي شود. طبقه دوم داراي دو راه پله است و تالارهاي پذيرايي، اتاق هاي خواب، اتاق هاي نشيمن و سرويس هاي بهداشتي را شامل مي شود.
هسته مركزي بناي عمارت ذوالفقاري به سبك چهار تاقي و با سقف گنبدي ساخته شده و سنگيني سقف را جرز و ديوارهاي باربر آن تحمل مي كنند. پوشش بيروني بام ساختمان شيرواني است كه البته تا زمان احداث بنا سابقه اي در اين شهر نداشت. در بالاي هسته مركزي بنا، نورگير زيبايي تعبيه شده كه به كلاه فرنگي معروف است. اين نورگير هشت ضلعي با روش گره سازي و به طرز زيبايي لمه كوبي شده است. از ميان هنرهاي استفاده شده در تزيينات داخل طبقه همكف بنا، مي توان به كاشي كاري هاي سبك دوره قاجار اشاره كرد كه طرح معروف نيلوفر آبي (لوتوس) با آن اجرا شده است. تزيينات نماي بنا بسيار جالب توجه است. قرينه سازي هاي آن از هنر ايراني و سبك ستون هاي آن از معماري قرن نوزدهم اروپا تاثير پذيرفته است. پنجره هاي بنا بيش تر دو لنگه هستند، حاشيه مشبك دارند و با شيشه هاي رنگين تقارن جالبي را در داخل اتاق ها به وجود آورده اند. اين عمارت با شماره 1852 به ثبت رسيده است.
عمارت دارايي زنجان
عمارت تاريخي دارايي كه در اواخر دوره قاجار و اوايل دوره پهلوي ساخته شد، بنا و باغ بزرگي به مساحت تقريبي 33000 هكتار دارد و در بافت قديمي و تاريخي شهر زنجان قرار گرفته است. اين بنا از ابتداي ساخت كاربرد اداري و دولتي داشت و مدتي نيز اداره غله و انبار قند و شكر بود. ساختمان دارايي به شماره 2335 در فهرست آثار ملي ثبت شده است.

كاروان‌سراي نيك پي زنجان
كاروان‌سراي قديمي و زيباي نيك پي در روزگار برپايي خود اهميت و عظمت زيادي داشته است. اين كاروان‌سرا كه از نوع كاروان سراهاي 4 ايواني بوده و از آجرهاي قرمزرنگ ساخته شده، هم اكنون به شدت تخريب شده و تنها بخش كمي از آن باقي مانده است. در بيش تر سفرنامه هاي جهانگردان و مستشرقيني كه از منطقه زنجان ديدن كرده اند، از كاروان سراي نيك پي نام برده شده و بيش تر آن ها در اين مكان اقامتي داشته اند كه نشان از اهميت آن در روزگار برپايي خود دارد.
كاروان‌سراي سنگي
كاروان‌سراي سنگي كه از نوع كاروان‌سراهاي برون شهري بوده، در قرن يازدهم هجري قمري، به دستور شاه عباس صفوي خارج از بافت قديم شهر زنجان ساخته شده است. اين بنا به دليل تغيير كاربري هم اكنون به عنوان سفره خانه سنتي مورد استفاده قرار مي گيرد. پلان اين كاروان‌سرا به سبك چهار ايواني است، حجره هاي آن در يك طبقه قرار گرفته‌اند و سقف‌ ها از نوع قوسي هستند. استفاده از سنگ به عنوان مصالح اصلي در ساخت كاروان‌سرا باعث شده است كه اين بنا با عنوان كاروان سراي سنگي و در زبان محاوره اي داش كاروان‌سرا معروف شود. اين بنا از لحاظ اين كه تنها بناي باقي مانده از كاروان سراهاي زنجان است داراي اهميت فراواني است. بناي كاروان‌سراي سنگي كه روبروي راه آهن شهرستان زنجان و در خيابان خيام اين شهر واقع شده، با شماره 2128 به ثبت رسيده است.
كاروان‌سراي قره بلاغ زنجان
كاروان‌سراي قديمي قره بلاغ كه اكنون به علت تخريب كامل به صورت يك تپه تاريخي درآمده است،درخارج‌از‌شهر زنجان قرار گرفته و به نظر مي رسد كه از نوع كاروان‌سراهاي چهار ايواني بوده باشد.
كاروان‌سراي دخان
سراي دخان در محله مسگرهاي بالا، به موازات بازار زنجان قرار گرفته و از نوع كاروانسراهاي درون شهري است. اين كاروان‌سرا كه در اواخر دوره قاجاريه ساخته شده است، در دوره پهلوي با گرفتن امتياز از دولت وقت به مركز توليد و توزيع توتون و تنباكو در ناحيه باختر ايران تبديل شد.
مجموعه بازار زنجان
مجموعه بازار زنجان كه يكي از مهم ترين و زيباترين مجموعه هاي تجاري سراسر استان است، در قلب بافت قديم و مشرف به دروازه قلتوق (دروازه جنوبي شهر زنجان) قرار دارد. ساخت بناي اصلي بازار زنجان در سال 1205 هجري قمري (دوره آقامحمد خان قاجار) آغاز شد و در سال 1213 هجري قمري (دوره فتحعلي شاه قاجار) به پايان رسيد. به مرور زمان كاروانسراها، گرمابه ها، مسجدها و راسته ها در اطراف اين بازار شكل گرفتند و آن را در اواخر دوره قاجاريه و مقارن با حكومت محمدعلي شاه قاجار به مجموعه كاملي تبديل كردند. مجموعه بازار زنجان در زميني به مساحت 15 هكتار ساخته شده كه 5 هكتار آن به فعاليت‌هاي اقتصادي، 7 هكتار آن به سكونت، يك هكتار آن به اماكن عام‌المنفعه و دو هكتار ديگر به شبكه ارتباطي اختصاص يافته است.
مجموعه بازار از گذشته هاي دور، محل مناسبي براي برخورد آرا و افكار اجتماعي بوده و همواره نقش ممتاز و برجسته اي در حفظ آداب و سنن ملي و مذهبي داشته است. اين بازار به طور كلي از دو قسمت بازار بالا و بازار پايين تشكيل شده است. در قسمت پايين بازار علاوه بر داد و ستد رايج و طبيعي، از طريق دو كاروانسرا، توليدات محلي و محصولات روستاها و قصبه هاي اطراف زنجان به فروش مي رسد كه البته امروزه اين بازار به انبار كالاهاي وارداتي تبديل شده است. سراي ملك و سراي گلشن از جمله سراهاي موجود در اين بازار هستند كه در سال 1345 هجري قمري بازسازي و مرمت شده اند. دو مسجد مهم آقا شيخ فياض و ميرزايي نيز در اين قسمت بازار قرار دارند.
تنوع توليد و عرضه كالا و خدمات جنبي و وابسته در قسمت بالاي بازار بيشتر است، از اين رو اين قسمت مهم ترين مركز اقتصادي و تجاري شهر به شمار مي آيد. اين بازار به هشت راسته زرگرها، بزازها، كفاش ها، سراج ها، كلاه دوزها، صندوق سازها، رنگرزها، ميوه فروش ها و جگرپزها تقسيم شده كه اين تقسيم بندي از نظر حفظ حقوق صنفي و كنترل قيمت كالاهاي عرضه شده داراي اهميت است. اين نكته نمايانگر افكار بلند طراحان و بانيان اين بازار مي باشد. پنج مسجد چهل ستون، آقا سيد فتح الله، جامع، حجت الاسلام و ملار در اين قسمت بازار واقع شده اند. كاروانسراهاي حاج علي قلي و سراي حاجي كربلايي (كه حدود سال 1300 هجري قمري تكميل شده اند) نيز از جمله كاروانسراهاي موجود در بازار بالا هستند. مجموعه بازار زنجان 56 راه ورودي اصلي و فرعي به شبكه ارتباطي كل شهر دارد و با دارا بودن 940 باب مغازه جايگاه فعاليت ده ها نوع شغل است. بازار زنجان نه تنها از لحاظ تجاري بلكه از نظر معماري نيز داراي اهميت زيادي بوده و كاملاً از سبك معماري دوره قاجاريه پيروي كرده است. اين مجموعه با توجه به ويژگي‌ هاي معماري و هنري آن، پيوسته به عنوان يك كانون مهم تجاري، تاريخي، فرهنگي مورد توجه بازديدكنندگان شهر زنجان قرار گرفته است. اين بازار به علت ارزش‌هاي فرهنگي و قدمت تاريخي آن، با شماره 44/1 در فهرست آثار تاريخي ايران به ثبت رسيده است.

پل حاج سيد محمد زنجان
پل حاج سيد محمد كه در جنوب خاوري حومه شهر زنجان واقع شده است، در دوره قاجاريه و به دستور سيد محمد (از روحانيون عصر مشروطيت در اواخر دوره قاجاريه) ساخته شد و به همين نام نيز شهرت يافت. اين پل كه پل قره تپه نيز ناميده مي شود، در گذشته به دليل قرار گرفتن در مسير جاده عتبات داراي اهميت بوده است. پل حاج سيد محمد با الهام ازالگوهاي رايج معماري دوره قاجاريه ساخته شده و هم اكنون يكي از آثار تاريخي شهرستان زنجان به شمار مي آيد.
پل سردارزنجان
پل سردار در جنوب باختري حومه شهر زنجان، در ميان باغ ها و روي رودخانه زنجان رود بسته شده است و جاده زنجان بيجار از حاشيه آن مي گذرد. اين پل از بناهاي ساخته شده در دوره قاجاريه است و در گذشته به دليل هم‌جواري با دروازه شهر به پل قلتوق نيز معروف بوده است. پل سردار در اواخر دوره قاجاريه (سال 1333 هجري قمري) توسط سردار اسعدالدوله ذوالفقاري (سركرده برخي از افواج ناحيه خمسه) ساخته شد. سبك معماري اين پل از شيوه معماري پل ها در دوره قاجارپيروي مي كند. به تازگي استانداري زنجان نسبت به ساخت تاسيسات مجتمع فرهنگي - تفريحي حاشيه زنجان رود در اين منطقه اقدام كرده است.
پل مير بهاءالدين زنجان
پل مير بهاءالدين، بزرگ ترين و قديمي ترين پل موجود در حومه جنوبي شهر زنجان است كه در دوره قاجاريه، بر روي رودخانه زنجان رود ساخته شده است. اين پل كه در فضاي طبيعي بسيار زيبايي قرار گرفته است، در ميان كشتزارهاي اطراف جلوه زيبايي دارد و مورد استفاده اهالي قرار مي گيرد. معماري اين پل به پيروي از تكنيك هاي دوره قاجار مطابق با الگوي پل سازي آن دوره با تركيب طاق ها و پايه ساخته شده است. اين پل كه به پل كهنه و پل اژدهاتو نيز معروف بوده است در زمان ناصرالدين شاه قاجار (سال 1312 هجري قمري) توسط ميربهاءالدين زنجاني ساخته شده است.

گرمابه حسينيه اعظم زنجان
گرمابه حسينيه اعظم يكي از بناهاي آجري و قديمي شهر زنجان است و سبك معماري دوره قاجاريه ساخته شده است. اين بنا در محله سيدلر، در جنوب شهر زنجان واقع شده و بر اساس كتيبه اي كه به خط نستعليق، بر سر در ورودي آن نصب شده مي توان تاريخ نخستين مرمت آن را به سال 1292 هجري قمري نسبت داد. اين بناي آجري، در نماي داخلي خود از تزيينات ساده كادربندي در قسمت طاق ها برخوردار است.
گرمابه حاج داداش زنجان
گرمابه حاج داداش كه هم اكنون به عنوان چايخانه سنتي از آن استفاده مي شود، در بازار پايين شهر زنجان جاي گرفته و در دوره قاجاريه ساخته شده است. فضاي اصلي اين گرمابه شامل هشتي، بينه، ميان در، گرمخانه و خلوتي است. زيباترين قسمت اين گرمابه فضاي بينه آن است كه در آن طاق اصلي بر روي چهار ستون سنگي با سرستون هاي مكعبي و بدنه مارپيچي قرار گرفته است. دسترسي به اين بنا از سوي بازار و از كوچه سيد لر كه حسينيه اعظم در آن قرار گرفته، امكان پذير است.
گرمابه ميربها زنجان
گرمابه مير بها از بناهاي دوره قاجاريه است كه در راسته بازار پايين، در بخش قديمي شهر زنجان قرار گرفته و كاملاً از سبك معماري دوره قاجار تبعيت كرده است.
گرمابه قيصريه زنجان
گرمابه قيصريه از بناهاي دوره قاجار است كه در داخل شهر زنجان در بازار قيصريه قرار گرفته است.

قلعه يا حصار زنجان
قلعه يا حصار شهر زنجان كه به قلعه زنجان نيز شهرت دارد، از آثار دوران سلجوقي بوده و از معروفيت زيادي برخوردار است. اين حصار در گذر زمان هاي مختلف آسيب هاي جدي ديده است. جدي ترين آسيبي كه به اين قلعه وارد شد در فتنه مغول بود. در اين يورش قسمت بزرگي از اين حصار تخريب شد و تقريباً به كلي از بين رفت. بعدها در دوره صفويه به علت انطباق آن با نقشه طرح كلي شهر و هماهنگي با موانع طبيعي دفاعي كه داراي اهميت سوق الجيشي بود، دوباره منطبق بر مسير ديوار قبلي شهر بازسازي شد. برخي از قسمت هاي اين قلعه كه در بيش تر سفرنامه هاي قديمي از آن ياد شده است، هنوز پابرجاست و امروزه از آثار تاريخي شهر زنجان به شمار مي آيد.
قلعه قمچي زنجان
قلعه قمچي كه در دهكده اركبين حدود 110 كيلومتري شهر زنجان واقع شده به 800 تا 900 سال پيش از ميلاد تعلق دارد و از قديمي ترين قلعه هاي موجود در استان است.
قلعه قلابر زنجان
قلعه قلابر در روستايي به همين نام در 52 كيلومتري جنوب شهر زنجان واقع شده است. در كاوش‌هاي باستان‌شناسي انجام شده در دامنه هاي باختري ارتفاعات روستاي قلابر، مجموعه ارزشمندي به دست آمده كه شامل يك مسجد و يك خانقاه يا قلعه است. قلعه قلابر احتمالاً به دوره هاي باستاني تعلق دارد ولي اظهارنظر قطعي در مورد آن نيازمند اكتشافات و تحقيقات باستان شناسي است.

آرامگاه ميرزا ابوالقاسم زنجان
بناي آرامگاهي ميرزا ابوالقاسم كه يكي از مجتهدين و روحانيون برجسته و طراز اول دوره ناصري بوده است، در دوره قاجاريه ساخته شده و در منتهي اليه سمت باختري شهر زنجان قرار دارد. بناي اين آرامگاه از دو قسمت تشكيل شده كه قسمت اول آن را ايوان ورودي و اطاق هاي جانبي آن و قسمت دوم را شبستان تشكيل مي دهد.