خدابنده يكي از شهرستان هاي جنوبي و كوهستاني استان زنجان است كه قدمت تاريخ و تمدن آن به هزاره چهارم و پنجم پيش از ميلاد مي رسد. اين منطقه از جاذبه هاي طبيعي و تاريخي زيادي برخوردار است. دو منطقه تاريخي سهرورد و سجاس كه در محدوده اين شهرستان قرار گرفته اند، آثار تاريخي ارزشمندي را در خود جاي داده اند. شهرستان خدابنده به لحاظ پيشينه تاريخي و ديرينگي بعد ازشهرستان هاي زنجان و ابهر، از اهميت زيادي برخوردار است. روستاهاي گرماب، قلابر و سجاس از جمله آبادي هاي قديمي و مناطق تاريخي و ارزشمند استان به شمار مي آيند كه جزو كانون هاي ديرينه زيستي استان به شمار آمده و در محدوده شهرستان خدابنده قرار گرفته اند. چشمه آبگرم در روستاي گرماب و غار تاريخي و منحصر به فرد كتله خور كه 100 متر ابتدايي آن محل زندگي انسان هاي نخستين تشخيص داده شده، به همراه بقعه تاريخي و زيباي قيدار نبي و آرامگاه تاريخي سلاطين مغول و... از جمله ارزش ها و جاذبه هاي جهانگردي شهرستان خدابنده هستند كه در صورت برنامه ريزي صحيح، فرهنگ سازي زيربنايي پذيرش جهانگرد براي مردم منطقه و فراهم نمودن امكانات رفاهي براي جهانگردان و ايرانگردان در جلب افراد براي بازديد از اين منطقه مفيد واقع خواهد شد و به رونق اقتصادي آن كمك شاياني خواهد كرد.
مكان هاي ديدني و تاريخي
غار كتله خور، چشمه هاي آب گرم روستاي گرماب و منطقه ييلاقي گرماب از جمله مهم ترين جاذبه هاي طبيعي شهرستان خدابنده هستند. مسجد جامع سجاس، مسجد جامع قيدار، بناي تاريخي چلبي اوغلي، بقعه قيدار نبي، آرامگاه ارغون خان، منطقه تاريخي سجاس از جمله مكان هاي تاريخي و ديدني شهرستان خدابنده هستند.
صنايع و معادن
در مجموع از نظر صنايع، به جز شركت توليد كننده قطعات ماشين آلات كشاورزي و واحدهاي كارگاه موزاييك سازي صنايع بزرگ چشم گيري در اين منطقه ديده نمي شود. در ارتفاعات شهرستان خدابنده معادني وجود دارد كه به صورت سنتي (دستي) و صنعتي بهره برداري مي شوند و مهم ترين آن ها عبارتند از: معدن سنگ گچ در ارتفاعات روستاي ملك چمني و معدن سنگ هاي ساختماني و سنگ مرمر در روستاي مادآباد در دامنه باختري كوه قيدار. در ارتفاعات شهرستان خدابنده به جز معادن ياد شده، منابع ديگري هم وجود دارد كه هنوز مورد بهره برداري قرار نگرفته اند.
كشاورزي و دام داري
به طور كلي زيربناي اقتصادي شهرستان خدابنده را كشاورزي، دامداري و صنايع دستي تشكيل مي دهد و بيش ترين صادرات آن شامل فرآورده هاي دامي، صنايع دستي و محصولات كشاورزي از قبيل گندم، جو و انواع بنشن مي‌باشد. شغل بيش تر ساكنان اين منطقه كشاورزي و دام‌داري است، به همين دليل كشاورزي در منطقه از حالت سنتي به حالت نيمه صنعتي در حال تغيير است ولي كشاورزي سنتي هنوز در منطقه رواج دارد. در مجموع كشاورزي در اين خطه به صورت سنتي و نيمه صنعتي و به روش آبي و ديمي (بيش تر به صورت ديمي) رواج دارد. در مجاورت رودخانه ها و نهرهاي منطقه، كشت آبي از رونق خوبي برخوردار است. گندم، جو، نخود، لوبيا، لپه، عدس و انواع تره بارعمده ترين محصولات كشاورزي شهرستان خدابنده را تشكيل مي دهند كه هم به صورت ديمي و هم به صورت آبي كشت مي شوند. دامداري نيز از ديگر مشاغل اصلي مردم شهرستان خدابنده است كه در اين منطقه به صورت سنتي رواج داشته و تقريباً در تمام روستاهاي اين منطقه افرادي به اين حرفه اشتغال دارند. دام غالب در اين ناحيه گوسفند است و گوسفند نژاد افشار از نظر گوشت مرغوب، معروفيت منطقه‌اي دارد. با اين كه بيش تر دامداران به نگهداري دام هاي كوچك از قبيل گوسفند و بز علاقمند هستند ولي برخي از دامداران به نگهداري از دام هاي بزرگ تر مثل گاو نيز مبادرت مي كنند. در روستاهاي اطراف شهرستان خدابنده واحدهاي گاوداري صنعتي نيز وجود دارند.
وجه تسميه و پيشينه تاريخي
نام اين منطقه به جهت حكومت سلطان محمد خدابنده در نزديكي اين منطقه به نام خدابنده معروف شده است. مركز شهرستان خدابنده، قيدار نام دارد كه وجه تسميه آن بر اساس گفته اهالي از نام حضرت قيدار بن اسماعيل بن ابراهيم گرفته شده است. پيشينه تاريخي اين شهر به قرن هفتم هجري قمري باز مي گردد ولي پيشينه و تاريخ تمدن منطقه خدابنده به طور كلي به هزاره چهارم و پنجم پيش از ميلاد مي رسد. دو منطقه تاريخي سهرورد و سجاس در محدوده شهرستان خدابنده قرار گرفته اند كه ضمن برخورداري از آثار تاريخي ارزشمند، دانشمندان و بزرگان زيادي را نيز پرورش داده اند.
مشخصات جغرافيايي
شهرستان خدابنده يكي از شهرستان هاي جنوب استان زنجان است كه از شمال به شهرستان هاي ايجرود و ابهر، ازخاور و شمال خاوري به شهرستان ابهر، از جنوب خاوري به شهرستان بويين زهرا (استان قزوين)، از جنوب به استان همدان و از باختر به شهرستان بيجار(استان كردستان) محدود مي شود. اين شهرستان در 47 درجه و 51 دقيقه تا 48 درجه و 57 دقيقه درازاي خاوري و 35 درجه و 35 دقيقه تا 36 درجه و 25 دقيقه پهناي شمالي واقع شده و مركز آن از نظر جغرافيايي در 48 درجه و 35 دقيقه درازاي خاوري و 36 درجه و 7 دقيقه پهناي شمالي و ارتفاع 2050 متري از سطح دريا واقع شده است. به طوركلي منطقه خدابنده يك ناحيه كوهستاني است كه از ارتفاعات و قله هاي متعددي برخوردار مي باشد. در سرشماري سراسري سال 1375 جمعيت شهرستان خدابنده 163،067 نفر برآورد شده كه از اين تعداد 70،918 نفر در شهر قيدار(مركز شهرستان) زندگي مي كرده اند. .

رودخانه شور فشاپويه خدابنده
يك رودخانه دايمي به طول تقريبي 420 كيلومتر، شيب متوسط 4/0 درصد و مسير كلي جنوب خاوري است كه در استان هاي قم، تهران، مركزي، قزوين، زنجان و شهرستان هاي قم، تهران، ساوه، كرج، قزوين و خدابنده جريان دارد. اين رودخانه از دامنه باختري كوه قره داغ در30 كيلومتري شمال خاوري قيدار سرچشمه گرفته و با نام خررود از دهستان سجاس رود عبور مي كند. ارتفاع سرچشمه اين رودخانه 2300 متر بوده و ضمن عبور از چندين دهستان با ريزابه هاي بسيار از 10 كيلومتري خاور شهر قيدار گذشته و با نام چاي خررود به دهستان خرقان باختري در حومه شهرستان قزوين وارد مي شود. اين رودخانه پس از عبور از روستاهاي بسيار و مشروب كردن آن ها با رودخانه شور خرقان مخلوط شده و راه اتومبيل رو قزوين - همدان را قطع مي كند و سپس وارد دهستان خرقان خاوري مي شود. پس از آن با رودخانه هاي آوج و كلنجين درهم آميخته و رو به سوي شمال خاوري جريان مي يابد. پس از عبور از روستاي سكزناب از دره خاوري كوه قره قرقان عبور كرده و به دهستان افشاريه وارد مي ‌شود. رودخانه خررود در اين دهستان با رودخانه اورونگاش مخلوط مي شود، و روستاهاي حصار، نوهوب و رحمت آباد را مشروب ساخته و پس از آن به صورت خشكرودي به دهستان رامند جنوبي و سپس به دهستان دشت آبي وارد مي‌ شود. اين رودخانه در اين دهستان با ابهررود مخلوط شده و به رود شور فشاپويه تغيير نام داده و به سوي جنوب منحرف مي شود و از باختر روستاي قشلاق حسين خاني گذشته و پس از طي مسيري 8 كيلومتري دوباره به سمت خاور منحرف شده و وارد شوره زارهاي دامنه جنوبي كوه ها مي شود. رودخانه شور فشاپويه از ميان شوره ‌زارهاي دامنه جنوبي ارتفاعات، حلقه‌ وارعبور كرده و پس از گذشتن از دامنه خاوري كوه كردها به دهستان زرند از شهرستان ساوه داخل مي شود. سپس رو به سوي جنوب خاوري، خط آهن تهران - قم و همچنين راه اتومبيل ‌رو تهران - ساوه را قطع كرده و وارد دهستان فشاپويه در محدوده شهرستان تهران مي شود. در اين دهستان نخست در قشلاق هفت تپه، با رودخانه سرود ادغام و سپس به موازات رودخانه كرج و به فاصله متوسط 10 كيلومتري رو به سوي جنوب خاوري روان مي شود. يك قوس بزرگ راستگرد را طي كرده و از دهستان فشاپويه خارج و به دهستان قمرود از شهرستان قم وارد مي ‌شود. اين رودخانه پس از طي مسيري طولاني و گذشتن از مناطق مختلف در 75 كيلومتري خاور قم به درياچه نمك مي ‌ريزد كه ارتفاع ريزشگاه آن 795 متر است.
رودخانه آقبلاغ چاي خدابنده
يك رود فصلي به درازاي 17 كيلومتر و شيب متوسط 3 درصد است كه در شهرستان خدابنده، در روستاهاي شيوانات و گرماب از بخش افشار جريان دارد. رودخانه آقبلاغ چاي از دامنه هاي شمالي كوه چنگ الماس در64 كيلومتري جنوب باختري شهرستان خدابنده سرچشمه مي گيرد و ارتفاع سرچشمه آن 2030 متر است. رودخانه آقبلاغ چاي در مسير خود از روستاهاي جعفرآباد، فتح آباد و چپقلو عبور مي كند و در 12 كيلومتري جنوب خاوري روستاي محمد شالو (واقع در32 كيلومتري خاور شهرستان بيجار) به رودخانه تلوار مي ريزد.ارتفاع ريزشگاه اين رودخانه 1520 متر است.
رودخانه بيزينه رود خدابنده
يك رود فصلي به درازاي 75 كيلومتر و شيب متوسط 3/1 درصد است كه در محدوده شهرستان خدابنده جريان دارد. اين رودخانه از دامنه هاي باختري كوه خرقان در60 كيلومتري جنوب خاوري خدابنده سرچشمه گرفته و در دهستان بزينه رود شهرستان خدابنده جريان مي يابد. ارتفاع سرچشمه اين رودخانه 2500 متر است و در طي مسير خود از روستاهاي بسياري از جمله ملابداخ، هـي كهيلا، بزين، شورور، قره محمد، سرين، زرين آباد، حصار بالا و حصار پايين عبور كرده و اين مناطق را سيراب مي كند. رودخانه بيزينه رود پس از طي مسيري نسبتاً طولاني به رودخانه شور در 3 كيلومتري شمال خاوري گرماب و 86 كيلومتري شمال باختري كبودرآهنگ مي ريزد و ارتفاع ريزشگاه آن 1550 متر است.
رودخانه بُزينه رود خدابنده
شاخه‌اي‌از بيزينه رود است كه از دهستان بُزينه رود واقع در بخش بُزينه رود از شهرستان خدابنده سرچشمه مي‌ گيرد و در همين منطقه نيز جريان دارد.
رودخانه چاي خررود خدابنده
از دامنه باختري كوه قره داغ سرچشمه گرفته و با نام خررود از دهستان سجاس رود عبور مي كند. اين رودخانه پس از طي مسيري طولاني با ابهررود مخلوط مي شود و از آن پس شور فشاپويه نام مي گيرد (كه توضيح مفصل آن در رودخانه فشاپويه آمده است).
رودخانه سُجاس رود خدابنده
يك رودخانه فصلي به طول 60 كيلومتر است كه در دهستان سجاس رود از بخش سجاس رود شهرستان خدابنده جريان دارد. اين رودخانه از دامنه هاي جنوبي كوه آق داغ در 28 كيلومتري شمال خاوري خدابنده سرچشمه مي گيرد و ارتفاع سرچشمه آن1900 متر است. رودخانه سجاس رود در ابتداي سرچشمه خود مسيري به سمت جنوب باختري دارد ولي پس از عبور از روستاي مزيد آباد و مخلوط شدن با ريزابه هاي متعدد به سمت شمال باختري تغيير مسير داده و از روستاهاي سيمان، سجاس، چنقور، نهاويس، دولجين، زرز، آقاجري و سُها عبور كرده و آن ها را آبياري مي كند. در روستاي سها به سوي باختر تغيير مسير مي دهد و ضمن عبور از دره جنوبي كوه بيوك قيه، روستاي قلابر را مشروب ساخته و در اين روستا با ريزابه روستاي جوقين مخلوط مي شود. پس از عبور از روستاي بلوبين، در يك كيلومتري شمال باختري اين روستا با رودخانه اوزون دره مخلوط شده و با هم رودخانه خويين را پديد مي آورند. ارتفاع ريزشگاه سجاس رود 1500 متر است.
رودخانه شور همدان خدابنده
يك رود فصلي به طول 120 كيلومتر و شيب متوسط 7/0 درصد است كه در دهستان مهربان (شهرستان همدان) و دهستان گرماب از بخش افشار (شهرستان خدابنده) جريان دارد. اين رودخانه از دامنه باختري كوه هاي سيد مزار و سوباشي در 6 كيلومتري جنوب خاوري گل‌ تپه و در 52 كيلومتري شمال باختري همدان سرچشمه مي گيرد و ارتفاع سرچشمه آن 2300 متر است. رودخانه شور همدان در 49 كيلومتري شمال خاوري بيجار وارد بخش و دهستان بزينه‌ رود از شهرستان خدابنده مي ‌شود. اين رودخانه در مسير طولاني خود از روستاهاي گل ‌تپه، گوزال ابدال، خبرارخي، صفاريز، كند بلاغي، عبدالمؤمن، آق‌كند، قاباق تپه، الان بالا، الان پايين، دوزون دره، چالي، آب مشگين، خوايي، حاجي آباد، رستم آباد، آقچه گنبد، مصرآباد سوله، قاجار، توحيدلو و اصلانلو عبور كرده و آن ها را سيراب مي سازد. رودخانه شور همدان در نهايت پس از طي مسيري حدود 120 كيلومتر، به رودخانه قزل اوزن مي ريزد و ارتفاع ريزشگاه آن 1440 متر است.
رودخانه شورچاي خدابنده
يك رودخانه فصلي به درازاي حدود 35 كيلومتر و شيب متوسط 9/1 درصد است كه در محدوده شهرستان خدابنده جريان دارد. اين رودخانه از دامنه جنوبي و باختري كوه سياه در 27 كيلومتري شمال خاوري دهستان گرماب از بخش افشار و 26 كيلومتري جنوب باختري قيدار سرچشمه مي گيرد و ارتفاع سرچشمه آن 2150 متر است. اين رودخانه پس از عبور از روستاهاي زاغه ‌لو، مسگر، قازقلو، يوزباشي و توحيدلو به رودخانه شور همدان مي ريزد كه ارتفاع ريزشگاه آن 1490 متر است.
رودخانه شور سُهروردخدابنده
يك رودخانه فصلي به طول تقريبي 45 كيلومتر و شيب متوسط 3/1 درصد است كه در دهستان هاي حومه و سهرورد از بخش مركزي شهرستان خدابنده جريان دارد. اين رودخانه از دامنه شمالي ارتفاعات خاوري روستاي حسام آباد در 25 كيلومتري جنوب قيدار سرچشمه مي گيرد و ارتفاع سرچشمه آن 2050 متراست. رودخانه شور سهرورد در مسير عبوري خود از روستاهاي قل ‌علي، دلاير بالا، دلاير پايين، صالح آباد، يار احمدلو، گوجه لوجه و مهدي ‌لو عبور كرده و در خاور روستاي جمعه ‌لو در 37 كيلومتري جنوب باختري قيدار به رودخانه قزل‌اوزن مي‌ ريزد. ارتفاع ريزشگاه اين رودخانه 1450 متر است.
چشمه هاي گرماب خدابنده
اين چشمه ها كه در جنوب خاوري شهر قيدار و در روستاي گرماب واقع شده اند، جلوه توريستي و زيبايي به روستاي باستاني گرماب بخشيده اند. اين چشمه ها مورد استفاده اهالي و بازديدكنندگان از منطقه قرار مي گيرند.
در اين منطقه درياچه يا سدي وجود ندارد و برنامه ايجاد يك درياچه مصنوعي در كنار غار كتله خور در دست مطالعه و بررسي است.
غار كتله خور خدابنده
غار تاريخي و زيباي كتله خور يا نور خورشيد كه يك غار خشكي - آبي است جديدترين غار كشف شده در محدوده استان زنجان مي باشد. اين غار يكي از زيباترين شگفتي هاي استان است كه در دامنه كوه ساقيزلو در محدوده شهرستان خدابنده و 5 كيلومتري شهر گرماب، 155 كيلومتري جنوب شهر زنجان، 173 كيلومتري شمال همدان و 410 كيلومتري تهران واقع شده است. تحقيقات انجام شده بر روي غار، نشان از شكل گيري آن در دوران ژوراسيك (70 تا 120 ميليون سال پيش) دارد. اين غار قبل از سال 1300 هجري شمسي كشف و در سال 1330 هجري شمسي به ثبت رسيده است. غار كتله خور از لحاظ زيبايي، تعدد طبقات، كيفيت بلورها و قنديل ها، اولين غار آهكي جهان محسوب مي شود. غار كتله‌خور، يك غار آهكي است كه در برخي نقاط آن گل‌ رس و خاك هاي حاوي اكسيد آهن قابل مشاهده‌ است. اين غار از نظر سني تقريباً با غار عليصدر همدان هم سن است. غار كتله خور شباهت بسياري به غار عليصدر دارد ولي از دو جهت با هم تفاوت دارند. يكي اين كه غار عليصدر غاري كاملاً آبي و غار كتله‌خور غار تقريباً خشكي است و دوم اين كه آهك هاي غار كتله‌خور نسبت به آهك هاي غار عليصدر بسيار خالص‌ تر هستند، به همين دليل قنديل ها شفاف بوده و نور به راحتي مي تواند از آن ها عبور كند و اين نكته به زيباتر شدن غار كمك زيادي مي كند. شواهد و بررسي هاي انجام شده تاييد مي كند كه اين غار در نهايت به غار عليصدر همدان متصل است.
يكي از عجايب و زيبايي ‌هاي اين غار تعدد طبقات آن است. اين گونه غارها در جهان بسيار كم‌نظير هستند. به نظر مي رسد كه اين غار داراي 7 طبقه باشد، البته تاكنون تنها 3 طبقه آن كشف شده‌ است. تشكيل طبقات متعدد اين غار باعث شده‌ كه آب به طبقات زيرين نفوذ كرده و غار به يك غار خشك تبديل شود. بر اساس نظر پژوهشگران اين غار در مراحل اوليه تشكيل خود يك غار آبي بوده و در اثر انحلال آبي، گاهي اوقات توده‌هاي بزرگي از سنگ ها از توده اصلي جدا شده‌ و به مرور سبب خشك شدن غار شده اند. در حدود 700 متر اوليه غار، قطري حدود 70 سانتي متر دارد، به ‌طوري كه كوهنوردان اوليه غار، اين مسير 700 متري را به شكل سينه‌خيز طي كرده و مسير خود را با علامت گذاري مشخص كرده‌اند. شواهد به دست آمده از اين غار نشان دهنده اين است كه 100 متر ابتدايي غار محل زندگي انسان هاي نخستين بوده است. اين موضوع را 80 اسكلت انساني كه در اين محل پيدا شده و هنوز همان جا نگهداري مي شوند، تأييد مي ‌كند.
غار كتله خور در يك مستطيل به ابعاد 2000×1500 متر به ‌وجود آمده و دهانه آن در ارتفاع 1700 متري از سطح دريا قرار گرفته است. اختلاف ارتفاع آن با ارتفاع چشمه‌اي كه آب هاي فرورو حاصل از ريزش جوي غار را خارج ‌كرده و به رود شور مي ‌ريزد، 50 متر است. ورودي غار يك دهليز 4000 متري با سقفي كوتاه و چند دهليز فرعي است و پس از دهليز فرعي يك دالان وسيع 950 متري با سربالايي ‌هايي به ارتفاع 2 متر با گودال هاي خشك قرار دارد كه با دو شاخه 50 متري ادامه پيدا مي ‌كند. پس از عبور از يك سربالايي تالار وسيعي پوشيده از ستون، چكنده و چكيده (استالاكتيت و استالاكميت) نمايان مي شود. در داخل تالار كوچك بلورين كه به تالار ستون ها چسبيده، چاهي به عمق 8 متر وجود دارد كه احتمالاً محل خروج آب هاي فرورو سازنده غار است.
چشمه‌هاي آب بسيار زلال در اطراف اين غار، حفره‌هاي متعدد طبيعي قنديل هاي زيبا و شفاف آهكي و استالاكتيت‌هاي گُل‌كلمي از ويژگي هاي بارز اين غار است. (تصوير شماره 13) در حال حاضر اين غار از سه قسمت ورزشي، تفريحي وفرهنگي تشكيل شده‌ است. بخش ورزشي آن كه حدود 4 كيلومتر است تنها مورد استفاده غارنوردان و صخره ‌نوردان قرارمي ‌گيرد البته هنوز انتهاي آن كشف نشده ‌است. بخش تفريحي غار كه گفته مي شود تنها يك سوم كل غار و حدود 2 كيلومتر مسير مستقيم است مورد بازديد عموم مردم قرار مي ‌گيرد. بخش فرهنگي غار كه در بخش جنوبي آن قرار گرفته، دالاني طبيعي است و جهت برگزاري مراسم مختلف مورد استفاده قرار مي ‌گيرد. اين دالان هيچ گونه راه خروجي به بيرون ندارد و راه خروجي آن به صورت مصنوعي كنده شده اما خود دالان طبيعي است. غار كتله خور از جمله ديد ني هاي جالب استان زنجان است كه در منطقه خدابنده واقع شده است و بازديد كنندگان آن معتقدند كه غار مزبور بسيار شگفت انگيز بوده و سفر به اين منطقه بدون بازديد از اين غار، سفري ابتر به شمار مي آيد.

مسجد جامع سجاس خدابنده
مسجد جامع سجاس يكي از آثار برجسته استان زنجان است كه به سبك مسجدهاي شبستاني ساخته شده و قدمت آن به اوايل قرن پنجم هجري قمري مي رسد. گنبد مسجد سجاس از نوع گنبدهاي يك پوششه است كه با آجر ساخته شده و تزيينات آن به نقش ستاره ايراني (ستاره پنج پر) محدود شده است. اين مسجد از نظر گچ‌بري و وجود كتيبه ها بسيار قابل توجه بوده و داراي چهار كتيبه ارزشمند است. مسجد جامع سجاس در شهرك سجاس در 12 كيلومتري شمال باختري شهرستان خدابنده قرار گرفته است و همواره بازديد كنندگان خاص خود را دارد.
مسجد جامع قيدارخدابنده
مسجد جامع قيدار (خدابنده) كه داراي سبك شبستاني است، در ضلع خاوري بقعه قيدار نبي (ع) در محدوده شهرستان خدابنده و 42 كيلومتري شهر زنجان واقع شده است. قدمت اين مسجد به اواخر دوره قاجاريه مي رسد و از محل موقوفات بقعه قيدار نبي (ع) ساخته شده است. مسجد سردر ورودي و دو مناره به سبك دوره قاجار دارد و در ضلع باختري آن 8 حجره براي سكونت دانشجويان علوم ديني ساخته شده است.

آرامگاه ارغون خان خدابنده
آرامگاه ارغون خان و بلنان خاتون بزرگ، در نزديكي روستاي ارغون و حد فاصل شهرهاي سجاس و قيدار واقع شده است. به استناد متون تاريخي، ارغون خان در قرن هفتم (سال 690 هجري قمري) فوت كرده و درحوالي سجاس دفن شده است. اين آرامگاه در دامنه تپه ماهورهايي كه به كوه قيدار منتهي مي شوند، قرار گرفته است.

شهرستان طارم به علت طبيعت زيبا و شباهت آب و هوايي به مناطق شمالي كشور از زيباترين و منحصر به فردترين مناظر و چشم اندازهاي طبيعي برخوردار است. پيشينه تاريخي و قدمت طولاني منطقه نيز به كمك طبيعت زيباي آن آمده و شهرستان طارم را از نظر ظرفيت هاي بالقوه جهانگردي غني كرده است. اين منطقه از جاذبه هاي طبيعي و مكان هاي تاريخي با ارزشي برخوردار است كه در صورت توجه‌بيش تر و فراهم كردن امكانات رفاهي و گردشگري براي بازديدكنندگان و معرفي صحيح اين منطقه زيباي استان، قابليت رشد و توسعه بسيار زيادي را در زمينه اكوتوريسم (طبيعت گردي) و توريسم فرهنگي خواهد داشت. چشمه هاي آب معدني، رودخانه هاي متعدد دايمي و فصلي، جنگل ها و آبشارهاي زيباي داخل جنگل ها، روستاهاي ييلاقي و زيبايي كه در دره هاي ارتفاعات طارم واقع شده اند، غار خرمنه سر كه از غارهاي معروف استان است، قلعه هاي تاريخي و باستاني كه قدمت آن ها به دوران پيش از اسلام مي رسد و گواهي بر قدمت سكونت در اين ناحيه هستند و امام زاده هايي كه تقدس خاصي در ميان مردم دارند، برخي از مكان هاي با ارزش گردشگري و شناخته شده در شهرستان طارم را تشكيل مي دهند. به نظر مي رسد كه در صورت برنامه ريزي صحيح و لحاظ كردن پتانسيل بالاي منطقه در برنامه ريزي هاي صنعت توريسم استان، شهرستان طارم در زمينه جلب توريست و رونق اين صنعت به خصوص در زمينه اكوتوريسم (طبيعت گردي)، گوي سبقت را از ساير مناطق استان بربايد و به جايگاه واقعي خود دست يابد.
مكان هاي ديدني و تاريخي
قسمتي از درياچه سد سفيد رود كه در شهرستان طارم واقع شده، ساحل رودخانه هايي كه همگي ريزابه قزل اوزن هستند، دامنه ارتفاعات، جنگل ها، چشمه آب معدني الله بلاغي، غار خرمنه سر، روستاي تشوير، روستاي شاه نشين و ديگر روستاهاي ييلاقي با آب و هواي مناسب، چشم انداز باغ ها و كشتزارهاي برنج و... از جاذبه هاي طبيعي شهرستان طارم هستند كه به همراه سكوت و آرامش دلپذير منطقه، مقدمات استراحت كم نظير و دلچسبي را براي بازديدكنندگان از اين خطه زيباي استان زنجان فراهم مي كنند. شهرستان طارم علاوه بر جاذبه هاي طبيعي به نسبت وسعت و موقعيت خود در استان از بناهاي تاريخي و مكان هاي ديدني خوبي برخورداراست. قلعه شميران، قلعه سانسيز، بناي امام زاده حيدر، بناي امام زادگان عوف و هاشم (ع)، چهار تاقي هاي طارم، آتشكده تشوير، آتشكده الزين و آتشكده پيرچم از جمله بناهاي ارزشمند و ديدني شهرستان طارم هستند كه در كنار طبيعت زيبا و منحصر به فرد منطقه ارزش هاي توريستي و تفرجگاهي اين ناحيه را يادآوري مي كنند.
صنايع و معادن
درباره صنايع ماشيني ومعادن شهرستان طارم اطلاعات مستندي در دست نيست ولي رونق دام‌داري در منطقه طارم باعث وفور مواد اوليه مورد نياز در صنايع دستي شده و و به اين صنعت رونق خاصي داده است. قالي بافي، گليم بافي، جاجيم بافي و نمدبافي از جمله مهم ترين صنايع اين منطقه هستند كه ارزش صادراتي بالايي دارند. بافت انواع البسه و انواع جوراب ها و شال هاي پشمي از ديگر صنايع دستي منطقه هستند كه بيش تر توسط زنان و دختران بافته مي شوند.
كشاورزي و دام داري
كشاورزي در اين منطقه به صورت سنتي و نيمه صنعتي انجام مي گيرد و در ارتفاعات به صورت ديم و در پاي كوه ها و ميان دره ها به صورت آبي انجام مي شود. حدود 95 درصد از مردم اين منطقه از طريق كشاورزي زندگي مي كنند و توليدات كشاورزي آن ها عبارتند از برنج، گندم، جو، سيب زميني، پياز، بنشن، زيتون، انار، پنبه، توت، فندق، گردو، گيلاس، سيب و انگور. برنج طارم يكى از مهم ترين محصولات كشاورزي سراسر استان زنجان است كه به دليل كيفيت ممتاز خود از شهرت خوبي در سراسر كشور برخوردار است. دام‌داري نيز در اين شهرستان به صورت سنتي انجام مي گيرد و با توجه به پوشش گياهي مناسبي كه در منطقه وجود دارد از اهميت خاصي برخوردار است. صادرات منطقه طارم، فرآورده هاي كشاورزي و باغداري و دام و فرآورده هاي دامي است. در روستاهاي ارشت و زهترآباد اين شهرستان معادن نمك نيز وجود دارد كه به روش سنتي مورد بهره برداري قرار مي گيرند.
وجه تسميه و پيشينه تاريخي
شهرستان طارم يكي از شهرستان هاي خرم استان زنجان است كه در ناحيه شمال خاوري آن قرار دارد. به استناد مدارك به دست آمده از غار خرمنه سر اين منطقه در دو دوره پيش از تاريخ و قرن چهارم هجري يكي از زيستگاه هاي انساني بوده است. عبور رودخانه عظيم قزل ‌اوزن و ريزابه هاي متعدد آن از منطقه طارم، باعث آباداني و رشد كشاورزي و دامداري در اين منطقه شده است. وجود كهن سال ترين درختان استان زنجان در اين شهرستان به همراه آثار طبيعي و جاذبه هاي تاريخي قابل توجه، استعداد جهانگردي درخور توجهي به اين شهرستان داده است. منطقه طارم در زلزله سال 1369 آسيب جدي و سختي ديده است.
مشخصات جغرافيايي
شهرستان طارم كه با نام آب بر نيز مشهور است از شمال به استان هاي گيلان و اردبيل، از جنوب به شهرستان ابهر و استان قزوين، از خاور به شهرستان رودبار (استان گيلان) و درياچه سد سفيدرود و از باختر به شهرستان زنجان محدود مي شود. اين شهرستان از نظر جغرافيايي در 48 درجه و 30 دقيقه تا 49 درجه و 15 دقيقه درازاي خاوري و 36 درجه و 41 دقيقه تا 37 درجه و 12 دقيقه پهناي شمالي قرار گرفته است. مركز شهرستان نيز از نظر جغرافيايي در 48 درجه و 58 دقيقه درازاي خاوري و 36 درجه و 55 دقيقه پهناي شمالي و ارتفاع 650 متري از سطح دريا واقع شده است. شهرستان طارم در شمال خاوري استان زنجان واقع شده و مركز آن آب بر نام دارد و اين نام به اين دليل كه شهر در بريدگي رودخانه قزل اوزن واقع شده است به اين منطقه اطلاق شده است. بر اساس سرشماري سراسري سال 1375 جمعيت شهرستان طارم 43،460 نفر برآورد شده كه از اين تعداد 4338 نفر در شهر آب بر ساكن بوده اند.

آب برطارم
يك رودخانه كوچك فصلي به طول 25 كيلومتر و شيب متوسط 9 درصد است كه در بخش مركزي دهستان آب بر و در محدوده شهرستان طارم جاري است. اين رودخانه از دامنه جنوبي كوه بندگدوك، در67 كيلومتري شمال خاوري شهر زنجان سرچشمه مي گيرد و ارتفاع سرچشمه آن 2600 متراست. آب بر در كل مسير جنوبي دارد و با ارتفاع ريزشگاه 350 متر به قزل اوزن مي ريزد.
آب لارطارم
يك رود فصلي به طول 20 كيلومتر و شيب متوسط 11 درصد است كه در روستاي دستجرده از بخش چورزق در محدوده شهرستان طارم جاري است. رودخانه آب لار از دامنه جنوبي كوه فشم و دامنه باختري كوه چيلاوي در 66 كيلومتري شمال خاوري شهر زنجان سرچشمه مي گيرد و ارتفاع سرچشمه آن 2500 متر است. اين رودخانه از روستاهاي شاه نشين، خرم آباد و دستجرده عبور كرده و آن ها را آبياري مي كند. رودخانه آب لار به رودخانه قزل اوزن مي ريزد و ارتفاع ريزشگاه آن 340 متر است.
آق زوج چاي‌طارم
يك رودخانه فصلي به طول 32 كيلومتر و شيب متوسط 7 درصد است كه مسير شمال خاوري دارد و در محدوده شهرستان طارم جاري است. اين رودخانه از دامنه شمالي كوه كلاش و دامنه خاوري كوه كمره در 36 كيلومتري خاور شهر زنجان، سرچشمه مي گيرد و ارتفاع سرچشمه آن 2050 متر است. رودخانه آق زوج چاي در مسير عبوري خود روستاهاي پرانقور، چيلان كشه و هند زمين را سيراب مي كند و در نهايت به رودخانه قزل اوزن مي ريزد.
چمل گين طارم
يك رود دايمي به طول 20 كيلومتر و شيب متوسط 4/9 درصد است كه داراي مسير جنوب باختري بوده و در محدوده شهرستان طارم جريان دارد. اين رودخانه از كوه ولان در 16 كيلومتري باختر شمالي ماسوله سرچشمه مي گيرد و تا محدوده شهرستان طارم ادامه پيدا مي كند. ارتفاع سرچشمه رودخانه چمل گير 2350 متر و ارتفاع ريزشگاه آن 480 متر است. اين رودخانه در انتهاي مسير خود به رودخانه قزل اوزن مي ريزد.
رودخانه سياوه رودطارم
يك رود دايمي به طول 25 كيلومتر و شيب متوسط 5/7 درصد است كه در روستاي درام در محدوده شهرستان طارم جريان دارد. اين رودخانه از كوه شاه معلم در 6 كيلومتري شمال باختري ماسوله سرچشمه مي گيرد و ارتفاع سرچشمه آن 2350 متر است. سياوه رود با نام آندره به سوي جنوب باختري سرازير مي شود و در مسير عبوري خود روستاهاي سياوه رود و درام را آبياري مي كند. اين رودخانه كه ارتفاع ريزشگاه آن 480 متر است به رودخانه قزل اوزن مي ريزد.
قلات رود طارم
يك رودخانه فصلي به درازاي 33 كيلومتر و شيب متوسط 6 درصد است كه در محدوده شهرستان طارم جريان دارد. اين رودخانه از دامنه شمالي كوه هاي اقليد و بنارود در 17 كيلومتري شمال خاوري زنجان سرچشمه گرفته و رو به شمال سرازير مي شود. ارتفاع سرچشمه اين رودخانه 2400 متر است و در مسير عبوري خود از روستاهاي چالگان، علي آباد، شيلان در، ابراهيم آباد، كهيا، قلات و سانسز عبور مي كند و در نهايت در روستاي استاكل با ارتفاع ريزشگاه 380 متر به رودخانه بزرگ قزل اوزن مي ريزد.
لوان چاي طارم
يك رودخانه فصلي است به طول 23 كيلومتر و شيب متوسط 8/9 درصد كه در محدوده شهرستان طارم جريان داشته و داراي مسير كلي شمال خاوري است. اين رودخانه از دامنه خاوري كوه هاي قره داش سندستان و چله خانه در 25 كيلومتري شمال خاوري سرچشمه گرفته وارتفاع سرچشمه آن 2650 متراست. الوان چاي در مسير خود از روستاهاي شير مشه، ايچ، جيا و ارشت عبور كرده و در نهايت به قزل اوزن مي ريزد. ارتفاع ريزشگاه اين رودخانه 390 متر است.
چشمه آب معدني الله بلاغي طارم
چشمه آب معدني الله بلاغي در نزديكي روستاي ماهان، در محدوده شهرستان طارم واقع شده است و به مصارف دارويي و درماني اهالي منطقه و مراجعان از نقاط ديگر مي رسد.
غار خرمنه سر طارم
غار خرمنه‌سر از غارهاي معروف استان زنجان است كه در ارتفاعات 1600 متري خرمنه سر در شمال روستاي شاه نشين در دل كوه ها واقع شده است. مسير دسترسي به دهانه غار بسيار زيبا و مفرح بوده و براي رسيدن به آن بايد از ميان رودخانه پر آب و انبوه درختان زيتون و انجير گذشت. در بررسي هاي باستان شناسان بر روي سفال هايي كه از دهليزهاي اين غار به دست آمده، روشن شده كه غار خرمنه سر در دو دوره مختلف تاريخي، يكي پيش از تاريخ و ديگري پس از اسلام در قرن چهارم هجري، زيستگاه انسان ها بوده است، ولي نشانه اي از تمدن كهن خاصي كه مربوط به پيش از تاريخ باشد، در آن يافت نشده است.
سنگ هاي آهكي كه به صورت ستون هاي استالاكتيت و آويزه هاي استالاگميت در اين غار وجود دارند، منظره زيبايي به داخل غار داده اند. در فاصله 50 متري دهانه بزرگ غار، حفره اي شبيه به دهانه چاه وجود دارد كه براي ورود به اين حفره بايد به حالت خزيده و درازكش حركت كرد. پس از ورود به داخل اين حفره پر رمز و راز، دنيايي پر از ديدني ها و شگفتي ها در برابر بازديد كنندگان پديدارمي شود. كف دهليزي كه در غار وجود دارد، شباهت زيادي به بناي بازارهاي قديمي داشته و چاه عميقي در كف آن وجود دارد. در چند نقطه از اين دهليز در فاصله هاي 20 تا 30 متري طاقچه هاي كوچكي با دست كنده و حفر شده است.

امامزاده حيدر(ع)
بناي امام زاده حيدر(ع) در ميان قبرستان روستاي گيلوان (در محدوده شهرستان طارم) واقع شده است. اين قبرستان در ميان انبوه درختان انجير و انار واقع شده است و بناي امام زاده در زلزله مهيب سال 1369 به شدت تخريب شده و معماري قابل توجهي از آن باقي نمانده است ولي از بقاياي اين بنا، چنين بر مي آيد كه ساختمان اين آرامگاه با سنگ لاشه ساخته شده است. با توجه به اين كه پلان بناي مذكور 12 وجهي است احتمال داده مي شود كه گنبد آن از نوع گنبدهاي مخروطي شكل بوده باشد.
بناي امام زادگان عوف و هاشم (ع) طارم
بناي امام زاده عوف و امام زاده هاشم (ع) در داخل شهر آباد و پر رونق آب بر قرار گرفته است. اهالي محل اين امام زاده ها را از نوادگان امام موسي بن جعفر (ع) مي دانند. اين بناي مقدس و مذهبي از چندين واحد تشكيل يافته كه به علت نوساز بودن از ارزش تاريخي و فرهنگي برخوردار نيستند ولي در سمت شمالي بقعه در 5/3 متري از كف فعلي يك واحد كتيبه از جنس كاشي نصب شده كه داراي ارزش تاريخي است. اگر چه تاريخ درست اين كتيبه به درستي مشخص نيست ولي متن زير به رنگ قهوه اي در زمينه زرد رنگ، در فرم دايره اي و با خط اسليمي در آن ديده مي شود "بسمه تعالي تعمير بقعه مباركه امام زاده اعظم هاشم و عوف در سال فرع (مرغ) به اتمام رسيده سنه 713 يا امام حسن" سبك، نقش، خط نسخ، نوع لعاب، جنس و رنگ گوياي اين حقيقت است كه اين كتيبه بسيار جديدتر از دوران مغول است ولي به هر حال از اشياي قديمي اين بقعه محسوب مي شود. زمينه بعدي نقوش اسليمي است كه بر روي زمينه آبي طراحي شده است. سنگ قبر زيبايي كه 55 سانتي متر عرض و 125 سانتي متر طول دارد از سنگ مرمر اعلا و سفيد متمايل به سبز است و كتيبه اي به سبك حكاكي و به خط ثلث بر روي آن نوشته شده است.

چهار تاقي هاي طارم
چهار تاقي هاي طارم با عناوين تشوير، الزين، پيرچم و گيلان كشه در منطقه طارم واقع شده اند و در سال 1353 با نام آتشكده هاي ساساني در فهرست آثار ملي به ثبت رسيده اند. در سال هاي اخير با گمانه زني و بررسي داده هاي باستان شناسي آتشكده بودن آن ها با شك و ترديد همراه شد. قدمت اين چهار تاقي ها دوران اسلامي حد فاصل قرون هفتم و هشتم هجري قمري تخمين زده شده است.
آتشكده تشوير طارم
آتشكده تشوير يا سردخانه تشوير در روستاي تشوير و در مسير راه جاده سرخه ديزج به گيلان واقع شده است. برخي از پژوهشگران تشوير را به معناي جايگاه آتش دانسته و وجود بناهاي موجود در روستاي تشوير را به دوران پيش از اسلام و دوره ساسانيان نسبت مي دهند. در سمت چپ جاده سرخه ديزج به گيلان، بناهايي به چشم مي خورند كه در ميان گورستان واقع شده اند. پلان يكي از آن ها به صورت چهارضلعي و ديگري به صورت هشت ضلعي است. اين بناها با شماره 983 به ثبت تاريخي رسيده اند و در فهرست آثار ملي ثبت شده اند.
آتشكده الزين طارم
آتشكده الزين يا اليز بنايي در محدوده شهرستان طارم است كه قدمت آن به دوره ساسانيان مي رسد. اين بنا در زمان ساسانيان مقدس بود و به عنوان عبادتگاه مورد استفاده قرار مي گرفت. آتشكده الزين از سنگ و گچ ساخته شده و روي چهار تاقي سنگي در محوطه اي به نام قبرستان كه قدمت آن به دوره هاي اسلامي باز مي گردد، قرار دارد. اين بنا با شماره 985 در فهرست آثار ملي كشور به ثبت رسيده است.
آتشكده پيرچم طارم
آتشكده پيرچم بر روي تپه اي در روستايي به همين نام، در كنار جاده گيلوان به آب بر قرار گرفته است. پلان اوليه اين بنا صورت چليپايي است و روستاييان محلي به علت اين كه تنها ديوار آن باقي مانده است، آن را پير ناميده اند. بناي پيرچم را با توجه به پلان آن جزو آتشكده ها محسوب مي كنند. اين بنا كه احتمالاً به دوره ساسانيان تعلق دارد، با شماره 984 در فهرست آثار ملي به ثبت رسيده است.
قلعه شميران طارم
قلعه شميران يكي از مناطق تاريخي ناحيه طارم است كه در قسمت طارم عليا واقع شده و ديرينگي آن به دوره هاي پيش از اسلام مي رسد.
قلعه سانسيز طارم
قدمت قلعه سانسيز كه به گور قلعه نيز شهرت دارد، به دوره ساسانيان و دوره اسلامي مي رسد. اين قلعه تاريخي كه بر روي تپه اي طبيعي واقع شده يكي از مناطق ديدني شهرستان طارم است. شيب و دامنه تند اين تپه دسترسي به قلعه را با دشواري همراه كرده است. قلعه سانسيز علاوه بر قدمت تاريخي از نظر طبيعي نيز در محيطي زيبا، در ساحل رودخانه زيباي قزل اوزن و در كنار روستاي سانسيز قرار گرفته است.