يكي از شهرستان‌هاي استان كردستان است كه قدمت آن به دوره‌ي مادها مي ‌رسد و از اين دوره آثاري در اطراف شهر سقز به جاي مانده است.سقز ابتدا در دشتي در جنوب شهر فعلي قرار داشت كه اكنون به كهنه سقز يا سقز كهنه معروف است. شهر فعلي ابتدا در اطراف بازار به وجود ‌آمد. قديمي‌ترين محله، همان محله بازار است كه سپس در اثر ارتباط با تبريز، سنندج و بانه دو طرف جاده ‌هاي آن آباد شد. رودخانه‌‌اي كه در كنار شهر جريان دارد و تپه ‌هايي كه شهر بر روي آن ها ساخته شده، از عوامل جهت‌دهنده بافت‌شهري هستند. صنايع دستي شهرستان سقز را نخ‌ريسي، جاجيم‌بافي،سجاده،طناب‌بافي، قالي بافي، نمد شال (نوعي پارچه) جوراب پشمي دستباف، توبره تشكيل مي‌دهد.
كشاورزي و دام داري
اساس اقتصاد شهرستان‌بسقز بر‌كشاورزي،باغ‌داري‌و‌دام‌پروري استوار است. از محصولات عمده كشاورزي و باغ‌داري مي‌توان گندم، جو، بنشن، نباتات‌علوفه‌اي، انگور، گردو، سيب، بادام، گيلاس، هلو، زردآلو و توت را نام برد. هم‌چنين دام‌داري و دام‌پروري نيز مانند ساير نواحي كردستان بسيار متداول بوده و شامل پرورش گوسفند، بز و گاو مي شود. پرورش طيور علاوه بر طريق سنتي، به شيوه مدرن نيز انجام مي شود كه شامل پرورش مرغ جهت مصارف گوشت و تخم مرغ مي‌شود. زنبورداري از مشاغل رايج بوده و زارعين علاوه بر فعاليت هاي كشاورزي، به اين كار نيز اشتغال دارند.
مشخصات جغرافيايي
شهرستان سقز يكي از شهرستان هاي استان كردستان از نظر جغرافيايي در 46 درجه و 16 دقيقه ي درازاي خاوري و 36 درجه و 14 دقيقه ي پهناي شمالي و در ارتفاع 1500 متري از سطح دريا واقع است. شهرستان سقز از شمال به تكاب، شاهين دژ و بوكان (آذربايجان غربي)، از خاور به ديواندره، از باختر به بانه و از جنوب به مريوان محدود مي گردد. سقز در نقاط كوهستاني واقع شده كه هواي آن در زمستان بسيار سرد و در تابستان گرم مي باشد. در زمستان گاهي برف هاي سنگين مي بارد و در پاييز و بهار ريزش باران اغلب چندين روز متوالي ادامه دارد. شهر سقز مركز شهرستان در سر سه راهي سنندج ـ مياندوآب و بانه واقع شده است. راه هاي سقز عبارتند از:
ـ سقز - سنندج به درازاي 205 كيلومتر
ـ سقز -ا مياندوآب به درازاي91 كيلومتر
ـ سقز – بانه به درازاي 65 كيلومتر
ـ سقز - تبريز از طريق مياندوآب به درازاي 260 كيلومتر
ـ سقز به اروميه از طريق مهاباد به درازاي 272 كيلومتر و از طريق بانه و سردشت به درازاي 263 كيلومتر
ـ راه سقز به مرز ايران و عراق در مسيري مستقيم به درازاي 70 كيلومتر
وجه تسميه و پيشينه تاريخي
در نخستين اتحاد ماد، شهر سقز با نام ‹‹ايزيرتا›› پايتخت مادها بود. فرماندهان ماد در اطراف شهر استحكامات ‹‹زيويه›› و ‹‹قپلانتوي›› كنوني (آدامائيت) را براي خود بنا كردند. در اين زمان سارگن دوم - پادشاه آشور - به سرزمين ماد تاخته و آن ها را شكست داد و «ايزيرتا»، «زيويه» و «آدامائيت» را ويران ساخت. پس از آن سكاها (سكه) به تجديد بناي اين شهر پرداخته و سقز را به نام «اسكيت» (ساكز، سكز) به عنوان پايتخت خود انتخاب كردند. شهر سقز سابقا در دشتي در جنوب باختري شهر فعلي قرار داشت، كه اكنون به «كهنه سقز» يا «سقز كهنه» معروف است. شهر فعلي ابتدا در اطراف بازار به وجود آمد از اين رو قديمي ترين محله شهر، محله بازار است كه بعدها در اثر ارتباط تبريز، سنندج و بانه طرفين جاده هاي آن آباد شد. در حال حاضر، موقعيت طبيعي و نحوه استقرار شهر در دامنه ارتفاعات و گذر رودخانه از كنار آن، اين شهر را به يكي از زيباترين شهرهاي استان كردستان تبديل كرده است.

ايراب سقز
رود ايراب يك رودخانه دايمي است. رود ايراب با طول 27 كيلومتر طي ريزاب هاي چندي غالبا از دامنه هاي شمالي كوه هاي برده قت سلطان ، چاركر، كاني احمد، كاني درويش ، كاني احمد، چاركر، قلعه و كوه كزكشك در 48 كيلومتري خاور جنوبي شهر سقز سرچشمه مي گيرد و ضمن سيراب نمودن روستاهاي مسير خود بسوي باختر سرازير مي شود. در اين مسير روستاهاي شمس و تيمان قلو را سيراب مي كند و پشت سر مي گذارد و در يك كيلومتري خاور روستاي ايراب با ريزابه هايي كه از ارتفاعات 4 كيلومتري خاور ميرانشاه (ايرانشاه) سرچشمه گرفته و پس از مشروب ساختن ايرانشاه و قلوجقر بسوي جنوب سرازير گرديده است درهم مي آميزد و همچنان بسوي باختر روان مي گردد. در روستاي تميربگ كمي بسوي باختر شمالي منحرف مي شود و در عبور از روستاهاي شانس و چنار در شمال روستاي خان اميران به رودخانه خور خوره مي ريزد حوضه اين رود درياچه اروميه است. ارتفاع سرچشمه حدود 2150 متر، شيب متوسط 4/2 درصد، مسير كلي باختري است.
رودخانه چم سقز
اين رودخانه با طول 45 كيلومتر دايمي است كه از به هم پيوستن چم شيخ چوپان و چم ميره ده در 14 كيلومتري باختر جنوبي سقز تشكيل مي يابد و ضمن پيچ و خم هاي بسيار رو به سوي خاور جريان مي يابد و در سر راه روستاي قشلاق مالع بيگ را مشروب مي كند. درخاور روستاي علي آباد با ريزابه كوچكي كه از دامنه شمالي كوه هما راه سرچشمه گرفته مخلوط مي شود. اين رودخانه پس از عبور از بخش هاي جنوبي سقز در 3 كيلومتري شمال خاوري شهر مزبور با چم التون مخلوط مي گردد و هم چنان به سوي شمال خاوري روان شده و پس از سيراب ساختن روستاي كاني جشني (Kanijesni) كه در ميان دره ميان كوه گريش در جنوب و كوه رقي تن در شمال قرار داد در 4 كيلومتري خاور روستاي مزبور با چم سيده در هم مي آميزد. از اين نقطه تغيير مسير داده و به طرف خاور متوجه مي شود و از جنوب روستاي آق تپه عبور مي كند و در يك كيلومتري خاور روستاي داش آلوجه (Dasalujeh) به زريز رود مي ريزد.
كوه چهار چشمه سقز
اين كوه به ارتفاع 3173 متر در 53 كيلومتري جنوب خاوري سقز واقع شده و بلندترين كوه بخش شمالي كوهستان زاگرس است. رودخانه هاي شورتي، چهل چشمه، كله باد و چم جقتو از اين كوه سرچشمه مي گيرند. علاوه بر آن چشمه سارهاي فراواني از آن مي جوشد كه همگي به رودخانه هاي مذكور مي ريزند.
كوه چهل چشمه سقز
اين كوه بلندترين كوه شمالي كوهستان زاگرس است كه 3173 متر ارتفاع دارد و در 53 كيلومتري جنوب خاوري سقز واقع شده است. رودخانه هاي شورقي، چهل چشمه، كله باد و چم جقتو از ارتفاعات اين كوه سرچشمه مي گيرند. هم چنين چشمه سارهاي فراواني نيز در دامنه ها و دره هاي اين كوه از زمين مي جوشند و سرسبزي و زيبايي ويژه اي به آن مي بخشند. اين كوه با طبيعتي زيبا از پتانسيل گردش گاهي و طبيعت گردي فراواني برخوردار است.
دشت هاي سقز
در محدوده شهرستان سقز دشت هاي متعددي واقع شده كه مهم ترين آن ها عبارتند از : دشت هاي صاحب، قه لاكون، له گرمي و دشت كول تپه. وسعت دشت هاي اين شهرستان در حدود 700 هكتار و ارتفاع متوسط آن ها از سطح دريا 1650 متر است. برخي از اين دشت ها در فصول بهار و تابستان با سرسبزي و گل هاي وحشي جلوه اي بسيار زيبا دارند.

قلعه زيويه سقز
اين قلعه كه در 42 كيلومتري شمال خاوري سقز قرار گرفته در سال 1947 ميلادي به طور اتفاقي كشف شده است. آثاري كه در اين قلعه به دست آمده نشانه هايي از يك تمدن پيشرفته در اين ناحيه است. از جمله معروف ترين اين آثار، سينه بند بزرگ طلايي است كه روي آن تصوير حيوانات و موجودات افسانه اي نقش شده است. اين آثار به 900 سال پيش از ميلاد تعلق دارد.

مسجد جامع تورجان
تورجان يكي از روستاهاي شهرستان سقز و مركز دهتسان تورجان است كه در 20 كيلومتري غرب مسير سقز – بوكان قرار دارد مسجد قديمي در داخل روستاي تورجان فرار دارد و از نظر معماري در زمره مساجد سبك بومي منطقه كردستان است . بناي اين مسجد داراي يك شبستان اصلي با شش ستون در دو رديف سه تايي است . در ضلع غربي شبستان محوطه اي وجود دارد ،‌ كه ايواني ستون دار روي به سمت جنوب در آن مشاهده مي شود در ضلع جنوبي شبستان سه ستون چوبي تعبيه شده است . مسجد روي يك صفه سنك چين شده ، ساخته شده است . در مقابل ايوا ن جنوبي ، بقاياي حوض آبي وجود دارد كه تمامي از سنگ تراشيده شده است . عمده مصالح اين مسجد از سنگ خشت و آجر است . در سقف نيز تيرهاي چوبي به كار رفته است . در ورودي اصلي و قديمي مسجد با دخل و تصرف هاي جديد در بنا مسدود و اين امر موجب شد تا ورودي ديگري در ضلع غربي ايجاد شود . در بالاي اين ورودي سنگ بشته اي ديده مي شود كه زمن ساخت مسجد را در تاريخ 1258 ه. ق نشان مي دهد روي اين كتيبه سنگي افزون بر تاريخ ساخت و مرمت مسجد ،‌ ابياتي نيز حك شده است . معماري اين مسجد و سابقه تاريخي و فرهنگي روستاي تورجان از اهميت خاصي برخوردار است .
مسجد دو مناره
اين مسجد در خيابان امام خميني ، در بافت قديمي سقز واقع است . تاريخ دقيق ساخت مسجد مشخص نيست ، ولي از آنجا كه اهالي محل ساخت آن را به شيخ حسن مولانا آباد نسبت مي دهند ، احتمال دارد در اواخر دوره افشاريه و اوايل زنديه ساخته شده باشد . مسجد داراي شبستاني با چهار ستون قطور چوبي به نشانه چهار خليفه اهل سنت است . در ضلع جنوب غربي ، ايوان ستون دار (مصلاي تابستاني )‌ساخته شده كه فرم مخصوص مساجد منطقه كردستان را تداعي مي كند . بالاي مسجد دو مناره رفيع و بلند قرار دارد و به همين دليل به مسجد دو مناره شهرت دارد . مصالح به كار رفته در بناي اين مسجد شامل خشت و خام ،‌ملات گل ، سنگ هاي لاشه ،‌چوب و ... است . در تزيينات مناره از كاشي ها و آجركاري هاي معقلي استفاده شده است .
احتمالا حوض خانه مسجد كه گنبدي بر فراز آن قرار دارد و محل وضوي نمازگزاران است . قديمي تر از مسجد كنوني و متعلق به دوران صفويه است . در ديوارهاي مسجد از كاشي هاي صابونكي با طرح سرو ( درخت زندگي ) ، كار استاد علي اصفهاني براي تزيين استفاده شده است . به نظر مي رسد كه اين استاد اصفهاني چند سالي در سقز سكونت داشته است .

تپه زيويه سقز
تپه زيويه كه در اصل قلعه اي بود، در فاصله 42 كيلومتري شمال خاوري سقز واقع شده است. در سال 1325 شخصي به نام ايوب رنبو با امتياز رسمي حفاري زيويه را شروع كرد. طي دوازده سال حفاري در زيويه علاوه بر شش قبر از پادشاهان و امراي ماد، ساختمان سه طبقه زيبا و باستاني زيويه را كه از شاهكارهاي معماري عهد باستان بود در هم ريخته و از بيخ و بن كندند. بدون شك ساختمان باشكوه و سه طبقه زيويه يكي از عجايب معماري باستان بود كه با استحكامي بي نظير بر بالاي كوه و بر روي غار وسيع و تماشايي زيويه كه ارتفاع آن از سطح دريا 1835 متر است بنا شده بود. هيچ بيننده اي با معيار عقلي خود نمي تواند باور كند در سه هزار سال قبل در چنين ارتفاعي ساختماني با چنين شكوه و عظمتي ساخته شده باشد. ساختمان سه طبقه زيويه از روي شواهد غيرقابل انكار همان ساختماني است كه بنا به نوشته هرودوت مادها از روي رضايت براي ديوآكو ساختند و در واقع اين ساختمان مركز اولين دادگستري ايران باستان بوده است.

كاروانسراي سقز
در ضلع غربي حمام حاج صالح سقز بقاياي كاروانسرايي قديمي ديده مي شود كه تنها بخش هايي از ضلع شمالي آن باقي مانده است . طرح آن شامل يك حياط مستطيل شكل با آب نمايي در وسط و رديف حجره هايي بوده كه تعدادي از آن ها هنوز موجود است . ساختمان سرا در دو طبقه بنا شده و داراي ستون هاي استوانه اي و پايه ستون هاي مربعي و رديف قوس هاي نيم دايره و تنگ گذاري به صورت ديوار باربر در فضاي نيمه باز مشرف به داخل حياط است . طبقه فوقاني داراي يك رديف ستون هاي چوبي به سبك معماري منطقه شمال غرب ايران بوده است . احتمالا اين ساختمان در زمان خسرو خان اول دوره زنديه ساخته شده است . معماري و نماي اين كاروانسرا قابل مقايسه با نماي داخلي عمارت خسروآباد سنندج است .
بازار قديمي سقز
از بازار اصلي و قديمي شهر سقز آثار زيادي بر جاي نمانده است و تنها آثار به جاي مانده شامل بقاياي راسته هاي آن است كه در طي چند دهه گذشته به كلي از نظر معماري دگرگون شده است . با توجه به آثار به جاي مانده از كاروانسراي (تاجوانشير) در كنار اين بازار ، مي توان به اهميت بازار سقز در گذشته پي برد .

نام اصلي بانه كه از شهرهاي قديمي استان كردستان است، بروژه بوده است. قرن ها تاريخ در بطن اين شهر جريان داشته با اين حال فقدان منابع صحيح تاريخي، تاريخ پيش از اسلام را در اين شهر تاريك كرده است. بانه در زمان هاي گذشته و قبل از تسلط اسلام در خاورميانه به صورت دهكده كوچكي بود كه فقط چند قوم و طايفه در آن زندگي مي‌كردند و بيش تر اين عشيره ها با يك‌ديگر نسبت خانوادگي داشتند. بعضي از اين طايفه ها در مقابل حمله اعراب مسلمان مقاومت كردند و بعد از شكست به طرف سردشت و از آن جا به آذربايجان غربي رفتند و فقط برخي از بومي ها كه بدون جنگ و خونريزي دين اسلام را پذيرفه بودند، ساكن شهر شدند. بانه در طول تاريخ بارها تخريب شده و دوباره مورد بازسازي قرار گرفت.قلعه حكومتي اين شهر كه در آن زمان حالت يك روستا را داشت، در بالاي يك تپه در شمال خاوري و مشرف به شهر بود. هسته مركزي شهر كه بافت قديمي آن را تشكيل مي دهد در دامنه همين تپه واقع شده كه در اثر آتش سوزي ها و به خصوص در سال 1320 از بين رفته است. با توجه به فراواني مواد اوليه موجود در اين شهرستان؛ قالي‌بافي از جمله صنايعي است كه در اين شهرستان رواج دارد و قالي از جمله صادرات آن است. گليم بافي‌با طرح‌هاي كردي نيز از رونق زيادي برخوردار بوده و گليم‌هاي‌بانه‌نيز هواخواهان فراواني دارد. شال بافي با استفاده از كرك بز مرغز، خراطي‌چوب، سوزن‌دوزي، كلاه، قلاب‌دوزي، پولك دوزي، منجوق دوزي از ديگر صنايع دستي رايج در اين منطقه است. زيارتگاه سليمان بيگ و سد باستاني شو بانه مهم ترين جاذبه‌هاي تاريخي شهرستان بانه را تشكيل مي‌دهد.
كشاورزي و دام داري
اساس اقتصاد شهرستان‌بانه‌بر‌كشاورزي،باغ‌داري،دام‌داري و دام‌پروري استوار است. كشاورزي در شهرستان بانه سنتي و نوع كشت آبي و ديمي است. آب كشاورزي از چاه هاي نيمه ژرف و رودخانه تامين مي شود. از محصولات عمده كشاورزي و باغ‌داري مي‌توان گندم، جو، بنشن، نباتات‌علوفه‌اي، انگور، گردو، سيب، بادام، گيلاس، هلو، زردآلو و توت را نام برد. هم‌چنين دام‌داري و دام‌پروري نيز مانند ساير نواحي كردستان بسيار متداول بوده و شامل پرورش گوسفند، بز و گاو مي شود. پرورش طيور علاوه بر طريق سنتي، به شيوه مدرن نيز انجام مي شود كه شامل پرورش مرغ جهت مصارف گوشت و تخم مرغ مي باشد. زنبورداري از مشاغل رايج بوده و زارعين علاوه بر فعاليت هاي كشاورزي، به اين كار نيز اشتغال دارند.
مشخصات جغرافيايي
شهرستان بانه يكي از شهرستان هاي استان كردستان از نظر جغرافيايي در 45 درجه و 53 دقيقه‌ي درازاي خاوري و 35 درجه و 59 دقيقه ي پهناي شمالي و ارتفاع 1540 متري از سطح دريا قرار دارد. شهرستان بانه از شمال به شهرستان سردشت، از خاور به شهرستان سقز و از جنوب و باختر به كشور عراق محدود مي گردد. شهر بانه مركز شهرستان بانه در 270 كيلومتري شمال باختري شهر سنندج و در آغاز راه بانه ـ مهاباد قرار دارد. رود بانه از ميان اين شهر مي گذرد. چشمه دايمي احمد آباد وچشمه پيرمراد در نزديكي شهر روان است و آب آن مصرف آشاميدني دارد. آب و هواي اين شهرستان نسبتا سرد و نيمه مرطوب بوده و ميزان بارندگي سالانه به طور متوسط 720 ميلي متر است. مسيرهاي ارتباطي به اين شهرستان عبارتند از:
ـ راه آسفالت بانه ـ سقز به سمت شمال خاوري به درازاي 60 كيلومتر
ـ راه آسفالت بانه ـ سردشت به سمت شمال باختري به درازاي 60 كيلومتر
ـ راه بانه ـ مريوان به سمت جنوب خاوري به درازاي 160 كيلومتر
وجه تسميه و پيشينه تاريخي
نام اصلي بانه كه از شهرهاي قديمي استان كردستان بوده، بروژه بوده است. قرن ها تاريخ در بطن اين شهر جريان داشته با اين حال فقدان منابع صحيح تاريخي، تاريخ پيش از اسلام را در اين شهر تاريك كرده است. نام بانه را مشتق از كلمه كردي ‹‹بن›› به معني پشت بام، متاثر از ارتفاعات و نحوه استقرار و موقعيت جغرافيايي شهر مي دانند. هم چنين نام بانه را به معني ‹‹خانه›› (اقامتگاه و آبادي و مسكن)، ‹‹اردو›› (اردوگاه سربازان) و «پادگان» نيز تفسير كرده اند. تا اواسط سده سيزدهم هجري نام اصلي شهر بانه ‹‹به روژه›› (آفتابگير) بوده و اسنادي نيز وجود دارد كه در همه آن ها مركز بانه قصبه «به روژه» ناميده شده اند. چنان كه امروز نيز در بانه آبادي هايي به نام هاي ‹‹نيزه دو كهنه››، ‹‹به روژه كهنه››، ‹‹سياومه كهنه››‌، ‹‹آرمرده كهنه››، ‹‹توده كهنه›› و يا بدون كلمه ‹‹كهنه›› وجود دارد. آتش سوزي و جنگ هاي قبيله اي يكي از عوامل جابجا شدن محل شهر بوده است. هم چنين شيوع بيماري هاي وبا و طاعون نيز در اين امر دخالت داشته است. با شيوع اين بيماري ها، بازماندگان محل اوليه را آلوده پنداشته مجددا در جاي ديگري به ايجاد شهر و ده مي پرداختند. كلمه كهنه نيز براي تمايز شهر جديد از قديم به كار برده مي شده است. اكنون گورستان شمال خاوري شهر را «بانه كهنه» يا «كهنه بانه» مي نامند. قبل از اسلام طايفه اي زرتشتي به نام ‹‹قه قو›› بر اين منطقه حاكم بودند كه در حمله اعراب و بعد از آن، ‹‹اختيار ديني ها›› به جاي آنان به حكومت پرداختند. اين شهر يك بار قبل از جنگ جهاني اول و بار ديگر در جنگ جهاني دوم دچار آتش سوزي شديدي شد.

چم بويين (cam-e buin) بانه
اين رودخانه دايمي است كه با طول 35 كيلومتر از دامنه باختري كوه دوزينه (Dozineh) در 15 كيلومتري خاور بانه سرچشمه مي گيرد و ضمن عبور از دهستان بويين روستاهاي مسير خود را سيراب مي كند و به دهستان دشت طال وارد مي شود.در اين دهستان ضمن سيراب ساختن روستاي ناوه با دو ريزابه نسبتا كوچك مخلوط مي شود و در 16 كيلومتري جنوب باختري بانه به رود چومان مي ريزد.حوزه اين رود خليج فارس و درياي مكران(عمان) است. ارتفاع سرچشمه 1900 متر، شيب متوسط 7/1 درصد مسير كلي باختر جنوبي است
چم سرداب (cam-e sardab) بانه
اين رودخانه دايمي است با طول 11 كيلومتر از 15 كيلومتري جنوب بانه سرچشمه مي گيرد. مسير اين رود دامنه جنوبي كوه بانشوان (Bansovan) است حوزه اين رود خليج فارس و درياي مكران(عمان) بوده وارتفاع سرچشمه 1600 متر است. شيب متوسط آن 8/2 درصد و مسير كلي آن باختري است.
چم گويل (cam-e Govil) بانه
اين رودخانه فصلي است در طول 35 كيلومتر از دامنه باختري گرده كوه در 11 كيلومتري خاور شمالي بانه سرچشمه مي گيرد و روستاهاي مسير بنه خوي (Boneh xavi) شهربانه، كوخ صدفي، گويل، تازبان است.حوزه آن خليج فارس و درياي مكران(عمان) است ارتفاع سرچشمه 2200 متر شيب متوسط 3 درصد، مسير كلي باختري جنوبي است.
چومان (coman) بانه
اين رود دايمي است با طول 70 كيلومتر از كوه حجره فقيره در 20 كيلومتري جنوب خاوري بانه سرچشمه مي گيرد و كمابيش به موازات مرز ايران و عراق رو به باختر جريان مي يابد و در سر راه روستاهاي مسير خود را سيراب مي كند.در 2 كيلومتري باختر روستاي بانشوان با چم بويين مخلوط مي شود و پس از طي 2 كيلومتر با چم سرداب در هم آميخته و رو به سوي شمال باختري روان مي شود در اين مسير از دره هاي پرپيچ و خم عبور نموده و از دهستان پشت آربابا مي گذرد و به مرز ايران و عراق وارد مي شود. ضمن عبور از دهستان دشت طال رودخانه مرزي ايران و عراق را تشكيل مي دهد. در اين قسمت از مسير روستاي مرزي چومان را سيراب مي كند و در دامنه باختري كوه بريت (Brit) به رودخانه كلاس مي ريزد.
غار شووي بانه
اين غار در نزديكي مرز ايران و عراق در 12 كيلومتري بانه قرار دارد. درازاي اين غار 267 متر است و با شيب تندي رو به پايين مي رود. درون غار ‌آبرفتي، ريزشي و بسيار خطرناك است و چاه هاي عميق زيادي در گوشه كنار دالان ها و تالارهاي آن وجود دارد. در بازديد از از اين غار بايد از وسايل فني مخصوص غار نوردي استفاده شود. در انتهاي غار، درياچه هاي كوچكي وجود دارد. اين غار در تيرماه 1347 به وسيله كوه نوردان استان فارس كشف و بررسي مقدماتي انجام شده است.

زيارتگاه سليمان بيگ بانه
اين مكان محل دفن سليمان بيگ فرزند ميرزا بيگ، حاكم حكومت بانه در دوره شاه طهماسب است كه بيست سال در بانه حكومت كرد. وي به واسطه زهد و تقوايي كه داشت از حكومت استعفا كرد و دختر خود را به عقد نكاح برادر زاده خود بدربيگ درآورد و حكومت بانه را به او سپرد و خود رهسپار حجاز شد. سليمان بيگ پس از هفت سال سير و سياحت و زيارت به بانه مراجعت نمود و در آن جا چشم از جهان فرو بست. مدفن او در سه كيلومتري باختر بانه واقع شده است. در روي سنگ مزار او كه در خلال سال هاي 1316 تا 1320 از بين رفته جمله سليمان بيگ وفات 1010 هجري قمري نوشته شده بود.

سد باستاني شو بانه
بقاياي اين سد در جريان مطالعات و بررسي هاي باستان شناسي سال 1377 در نزديكي روستاي «شو» از توابع شهرستان بانه كشف شد كه قسمت هايي از آن در سا ل هاي اخير در جريان كارهاي عمراني به شدت آسيب ديده بود. طول بقاياي اين سد 10 متر و قطر آن 4 متر است و از سنگ لاشه و ملات ساروج بنا شده است. براساس گزارش سازمان ميراث فرهنگي استان كردستان اين سد ظاهرا از آثار دوره ساساني است.

كاروانسراي بانه
در فاصله 25 كيلومتري شرق شهر بانه ،‌ در كنار جاده سقز – بانه ، آثاري از كاروانسرايي قديمي به جاي مانده كه داراي پلان متفرقه كوهستاني است . اين كاروانسرا ،‌ دالان طولاني و بزرگي داشت كه در تمام طرفين آن شش حجره ساخته شده بود . ساختمان كاروانسرا تمامي از سنگ ساخته شده و تمام فضاها با طاق آهنگ مسقف شده است . متاسفانه اكنون جز پي ها و ديوارها ، بقيه ساختمان تخريب شده و نياز به مرمت وسيع دارد . زمان ساخت بنا به طور دقيق مشخص نيست ،‌ اما به نظر مي رسد كه در دوره صفوي ساخته و در دوره قاجار هم مرمت هايي در آن صورت گرفته باشد .

منطقه گروس داراي پيشينه‌ي بسيار كهن بوده و كتيبه‌هايي كه در بعضي از نقاط از جمله قريه «قمچوقا» كشف شده و به خط هيراتيك نوشته شده است ثابت مي كند كه قبل از دولت آشور نيز در اين منطقه تمدن‌هاي شايان توجهي وجود داشته است. شهري بنام گروس كه هم اكنون نيز خرابه ها و قلعه هاي ان باقي است در جنوب خاوري بيجار(نزديك قريه بابارشاني برسر راه همدان به بيجار) واقع شده كه در زمان ساسانيان به خاور ديار موسوم بوده است. بيجار كنوني به‌صورت يك روستا درپيش از اسلام روايت شده است. بعد از اسلام اين محل بر سر راه كاروانياني كه از سرزمين آذربايجان براي زيارت عتبات متبركه در عراق و عربستان عازم بودند قرار داشت و به همين علت كاروان‌سراهايي در ان پديد آمد و به مرور به اسكان جمعيت بيش تري منجر شد. اساس اقتصاد شهرستان بيجار بر كشاورزي و دام‌داري و صنايع دستي استوار بوده و شغل مردم منطقه‌كشاورزي است. سالانه حدود صد هزار تن گندم در اين منطقه توليد مي شود و از اين رو بيجار را انبار غله باختر ناميده‌اند. كيفيت بالاي قالي‌هاي بيجار شهرت جهاني دارد. همين شهرت موجب امتياز و برتري ميان محصولات كارگاه هاي شهري بيجار از يك سو و تكاب – بيجار (توسط قبايل افشاري ساكن اين منطقه بافته مي‌ شود) از سوي ديگر شده است. تكنيك خاص مورد استفاده در پودگذاري ناحيه بيجار به سبك بيجاري معروف است و در هر رشته پودها به شدت كوبيده مي ‌شوند. فشردگي پودها، تار قالي را به دو قسمت مي كند و چنان‌چه قالي ناشيانه تا و يا حمل شود،‌ ترك برمي ‌دارد. قالي ‌هاي به سبك بيجار (نواحي ديگر نيز از سبك بيجار استفاده مي ‌كنند) به همين مناسبت بايد هنگام انتقال و حمل لوله شوند.
ابعاد: به ابعاد گوناگون،‌ خصوصاً از 1 ×50/1 متر به بالا بافته مي‌شوند. قطعات بزرگ بيش از 126 مترمربع معمول هستند. كناره‌ها نسبتاً نادر و كمياب‌هستند.
رنگ ها: رنگ‌ها در زمينه هماهنگ هستند و با ظرافت به كار برده شده‌اند. آبي تيره و قرمز لاكي رنگ هاي حاكم هستند. قهوه‌اي و زرد نيز استفاده مي ‌شوند اما سبز به ندرت به كار مي‌آيد. بعضي از قالي هاي قديمي بيجار با تركيبي از آبي روشن و تيره بافته مي شوند.
نقش ها: طرح ترنج همانند بوته، هراتي و ميناخاني كه در تكرارهاي مداوم و اغلب داراي دو حاشيه مضاعف است،‌ رايج هستند.
تركيب: تار از جنس كتان يا ندرتاً پشم بز،‌ پود از جنس كتان و تار و پود از نخ تابيده است. در قطعات قديمي و‌آنتيك تار و پود از جنس پشم است.
گره: بافت با گره تركي با بافتي متوسط تا ظريف و بالغ بر 2500-1500 گره در هر دسي متر مربع رايج است.
پرز: پرز بسيار فشرده است و از متوسط تا بلند چيده مي شود. گر چه قطعات قديمي ظريف با بافتي كوتاه‌تر چيده مي شود.
قالي‌‌هاي بيجار از بهترين قالي ‌هاي شرقي به شمار مي ‌آيند و ريشه‌هاي محكمي دارند . كارگاه هاي مدرن قالي بيجار همچنين از لحاظ طرح و كيفيت ممتاز مي ‌باشند.
صنايع و معادن
معادن سنگ آهك، سنگ گچ و نمك طعام بيجار در حال بهره‌برداري است. هم چنين از صادرات اين شهرستان مي توان انگور، گندم، گوشت، پشم،‌ قالي، گليم، لبنيات و بنشن را نام برد.
كشاورزي و دام داري
اساس اقتصاد شهرستان بيجار بر كشاورزي و دام‌داري استوار بوده و مردم منطقه بيش تر كشاورز است. سالانه حدود صد هزار تن گندم در اين منطقه توليد مي شود و از اين رو بيجار را انبار غله باختر ناميده‌اند. آب كشاورزي از رود، چاه نيمه ژرف، چشمه و كاريز تامين مي‌شود. از محصولات عمده كشاورزي مي‌توان گندم، جو،‌ بنشن‌،‌ دانه هاي روغني، تره بار، گياهان علوفه اي، انگور، سيب، زرد آلو و گيلاس را نام برد. دام‌داري نيز در كنار كشاورزي در اين منطقه رونق فراواني دارد.
مشخصات جغرافيايي
شهرستان بيجار از نظر جغرافيايي در 47 درجه و 36 دقيقه ي درازاي خاوري و 35 درجه و 52 دقيقه ي پهناي شمالي و ارتفاع 1940 متري از سطح دريا قرار دارد. شهرستان بيجار از شمال به تكاب (آذربايجان غربي) و ماه نشان (زنجان)، از خاور به شهرستان هاي زرين آباد و قيدار (استان زنجان)، از جنوب به قروه و از باختر به ديوان دره محدود است. شهربيجار مركز شهرستان بيجار در منطقه گروس، از مناطق حاصل خيز كردستان در خاور سنندج قرار دارد. اين شهر، ميان كوه ها قرار گرفته و بعد از چند شهر از جمله شهر كرد از بلندترين شهرهاي ايران است. آب و هواي آن نسبتا سرد و نيمه خشك و بارندگي سالانه به طور متوسط 410 ميلي متر مي باشد. بيجار داراي آب و هواي كوهستاني با زمستان هاي سرد و تابستان هاي معتدل است. مسيرهاي ارتباطي اين منطقه را راه‌هاي زير تشكيل مي‌دهند:
ـ راه بيجار ـ زنجان به سوي شمال خاوري به درازاي 150 كيلومتر
ـ راه بيجار ـ سقز به سوي شمال باختري به درازاي 161 كيلومتر كه از 55 كيلومتري راه بيجار ـ سقز، راهي به درازاي 85 كيلومتر به سوي جنوب تا سنندج ادامه دارد.
ـ راه بيجار- صالح آباد (همدان) به سوي جنوب خاوري و به درازاي 137 كيلومتر
وجه تسميه و پيشينه تاريخي
شهرستان بيجار كه در خاور سنندج قرار دارد، مركز منطقه گروس، از مناطق حاصل‌خيز كردستان است. درباره وجه تسميه آن آمده است كه ناصرالدين شاه با امير نظام گروسي شبي در گروس به سر مي برد و مي خواست مطالبي را تا صبح به وسيله جارچي پخش كند، اما صبح روز بعد همه مردم از مطلب آگاه شده بودند. از اين رو آن را شهر ‹‹بي جار›› ناميد و همين اسم تا امروز نيز باقي مانده است. در اين مورد نظريه ديگري نيز مطرح است و آن اين كه، اين شهر درخت بيد فراوان داشت و با توجه به اين كه در كردي درخت بيد را ‹‹بي›› و جايگاه بيد را ‹‹بيجار›› گويند، شهر نيز به همين نام يعني «سرزمين بيد» ناميده شده است. منطقه گروس داراي پيشينه‌ي بسيار كهن بوده و كتيبه‌هايي كه در بعضي از نقاط از جمله قريه «قمچوقا» كشف شده و به خط هيراتيك نوشته شده است ثابت مي كند كه قبل از دولت آشور نيز در اين منطقه تمدن‌هاي شايان توجهي وجود داشته است. شهري بنام گروس كه هم اكنون نيز خرابه ها و قلعه هاي ان باقي است در جنوب خاوري بيجار(نزديك قريه بابارشاني برسر راه همدان به بيجار) واقع شده كه در زمان ساسانيان به خاور ديار موسوم بوده است. بيجار كنوني به‌صورت يك روستا درپيش از اسلام روايت شده است. بعد از اسلام اين محل بر سر راه كاروانياني كه از سرزمين آذربايجان براي زيارت عتبات متبركه در عراق و عربستان عازم بودند قرار داشت و به همين علت كاروان‌سراهايي در ان پديد آمد و به مرور به اسكان جمعيت بيش تري منجر شد.

رودخانه قمچي گاي بيجار
قمچي گاي رودخانه ديگري است كه دايمي بوده و با طول 65 كيلومتر از دامنه خاوري كوه گل زرد، در 65 كيلومتري شمال باختري بيجار و 40 كيلومتري باختر شمالي حسن آباد يا سوكند سرچشمه مي گيرد و رو به سوي جنوب سرازير مي گردد و در سر راه روستاي شريف كندي و قزلجه را مشروب مي سازد.سپس به سوي روستاي قوشوخ روان مي شود و پس از آميختن با دو ريزابه نسبتا بزرگ كه آن ها نيز از شمال سرازير شده اند به طرف روستاي اوج گل وينگه كند جريان مي يابد. از اين نقطه به بعد به سوي خاور منحرف مي شود پس از سيراب ساختن روستاهاي مسير به رودخانه گوراني تغيير نام مي دهد و در روستاي اخير به سوي جنوب خاوري تغيير جهت مي يابد و پس از سيراب ساختن روستاهاي مسير به طرف شمال خاوري متوجه مي شود و پس از عبور از روستاي مرداي در يك كيلومتري خاور روستاي اخير به رودخانه كوهزان مي پيوندد حوزه اين رود درياي مازندران است ارتفاع سرچشمه 2600 متر شيب متوسط 8/1 درصد مسير كلي خاوري است.
رودخانه تلوار (talvar) بيجار
اين رودخانه دايمي است با طول 142 كيلومتر و ارتفاع سرچشمه 2050 متر است رودخانه تلوار يكي از مهم ترين ريزابه هاي قزل اوزن محسوب مي شود. اين رودخانه از دامنه باختري كوه سه پلان (Sehpalan) و كوه پنجه (panjeh) در 29 كيلومتري باختر جنوبي قروه سرچشمه مي گيرد و به نام چم سنگ سياه از روستاهاي بسياري از دهستان شيلاق را مشروب مي ند و پس از قطع راه اتومبيل رو قروه به سنندج در روستاي كچي گرد (kacigeord) با چم مسير كلي مخلوط مي شود و به دهستان خسروآباد از شهرستان بيجار وارد مي شود. در اين دهستان نخست با رودخانه شور قروه و سپس با رود شور بيجار در هم مي آميزد و رو به سوي شمال خاوري به جريان خود ادامه مي دهد. در روستاي گوجه كند با رودخانه چم مخلوط مي شود و در روستاي سلامت آباد با رودهاي تالوار چاي و اوزون دره درهم مي آميزد و به دهستان پيرتاج وارد مي گردد و از دره باختري كوه چنگ الماس به سوي شمال رهسپار مي شود و به شهرستان خدابنده از استان زنجان وارد مي شود. در اين شهرستان نخست با آقبلاغ چاي در هم مي آميزد و پس از سيراب نمودن روستاهاي مسير خود در 50 كيلومتري باختر جنوبي قيدار به قزل اوزن مي ريزد به اين رودخانه چم تلوار مي گويند.حوزه اين رود درياي مازندران است. شيب متوسط 4/0 درصد مسير كلي شمال خاوري است.
چشمه آب تلخ (پيرو صالح) بيجار
در روستاي «قشلاق لو» از توابع شهرستان بيجار چشمه آب معدني تلخي وجود دارد كه براي درمان بيماري هاي روماتيسمي مورد استفاده مراجعه كنندگان قرار مي گيرد. علت تلخي چشمه به طور دقيق مشخص نيست.
كوه ها، غارها، دشت ها، جلگه ها شهرستان بيجار
شهرستان بيجار در منطقه اي كوهستاني قرار گرفته است. برخي از ارتفاعات اين شهرستان را اشرفي (ASHRAFI) با ارتفاع 1746متر ، بته (BETEH) با ارتفاع 1736 متر، بزرگ (BOZORG) با ارتفاع 1925 متر، پنجه علي (PANJEH ALI) با ارتفاع 2213 متر، توپ اغاج (TUPAGHAJ) اين كوه با ارتفاع 1739 متر، هادي كله (HADI KALLEH) با ارتفاع 2389 متر، هاچه (HACHEH) با ارتفاع 1804 متر، نسار (NESAR) با ارتفاع 2022 متر، ماهي (MAHI) با ارتفاع 1919 متر و كولوكلي (KULUKLI) با ارتفاع 1762 متر را تشكيل مي دهند. دشت بيجار يكي ديگر از دشت هاي زيباي استان كردستان است كه 5300 هكتار وسعت دارد و شامل اراضي درجه يك، دو و سه است كه به طور متوسط 1750 متر از سطح دريا ارتفاع دارد. به طور كلي به علت كوهستاني بودن استان كردستان، دشت هاي آن نيز بسيار محدود است، ولي دشت هايي كه در مسير رودخانه دايمي واقع شده اند و اراضي مختلف زراعي را در برمي گيرند تا حدودي از توان گردش گاهي برخوردارهستند. كوه حلقه مير كه از ارتفاعات كوهستان قره داغ است با 2880 متر ارتفاع در 63 كيلومتري شمال باختر بيجار و خاور روستاي چيچكلو واقع شده است. اين كوه از خاور به كوه سپهسالار، از شمال به كوه هوعالي و از باختر به كوه قره گل و از جنوب خاوري به كوه قره چمن متصل مي شود. رودخانه هاي كوهزان و رود شهرك از اين كوه سرچشمه مي گيرند.

پل صلوات آباد بيجار
پل صلوات آباد بر روي رودخانه قزل اوزن، در شمال باختري شهرستان بيجار و در كنار روستاي صلوات آباد ساخته شده و از آثار دوره صفويه است. به روايت ديگر، از آثار دوره سلجوقي است كه در دوره هاي بعد تعميرات و مرمت هايي در آن صورت گرفته است. اين پل در مسير ارتباطي سلطانيه و زنجان با ديگر شهرهاي باختري كشور از جمله بهار همدان، دينور و كرمانشاه قرار داشته است. پل صلوات آباد داراي 110 متر درازا و 9 دهانه با طاق جناغي است. مصالح اصلي پل در پايه ها، سنگ و در بدنه، آجر است.عرض پل با احتساب جان پناه ها حدود 4/5 متر است. ابعاد دهانه هاي پل از 70/4 تا 30/8 متر متغير است. سطح پل از ميانه به دو سمت داراي شيب ملايمي است كه جاده هاي طرفين رودخانه را به يك ديگر مرتبط مي سازد.
پل قجور بيجار
اين پل به به صورت ويرانه درآمده و بر روي رودخانه قزل اوزن نزديك روستاي قجور- از توابع استان كردستان و در مسير جاده كاروان و زنجان- بيجار قرار گرفته و احتمالا از آثار دوره صفوي است. اين محل هم چنين در مسير كاروان رو مهم گيلان به بغداد قرار داشته و عرض نسبتا زياد پل، نشانه اهميت مسير است. طول پل با احتساب دو انتهاي آن 104 متر حداكثر ارتفاع پل 12 متر و عرض گذرگاه آن 50/6 متر است. پل در طول خود داراي چهار دهانه نسبتا وسيع با طاق جناغي و ابعاد مختلف است. عرض دهانه هاي پل از خاور به باختر به ترتيب 25/11، 20/14، 20/15 و 25/12 متر است. حجم عمده آب رودخانه، از جانب دهانه باختري پل جريان دارد.

قلعه قمچقاي بيجار
قلعه قمچقاي در 12 كيلومتري روستاي قمچقاي از توابع بيجار واقع شده است. اين قلعه بي مانند از دژهاي باستاني و بسيار كهن كردستان به شمار مي رود و در شمار شاهكارهاي باارزش تاريخي است كه از گذشته هاي دور به يادگار مانده است. براساس نظرات كارشناسان، بناي اين قلعه به سده هاي 9-8 پيش از ميلاد مي رسد. در حد باختري دژ، دره ژرفي به عمق 100 متر وجود دارد كه با ارهي سنگلاخ و سخت به صفه غربي منتهي مي شود. اين بخش تنها قسمتي از قلعه است كه فاقد موانع طبيعي است و در حقيقت جناح ضعيف قلعه را تشكيل مي داد و احتمال دست يابي به قلعه را تا حدي آسان مي ساخت. سازندگان و بنيان گذاران اوليه در اين قسمت از بنا به بزرگ ترين و دشوارترين كار، يعني ساخت ديواري به طول تقريبي 100 متر و بلندي 15 تا 20 متر با استفاده از سنگ هاي عظيم دست زده اند و استحكامات اصلي آن را بنا نهاده اند. ساخت چنين قلعه اي با ديوارهاي عظيم، بلند و قطور، مخصوص كاخ ها و قصرهاي سلطنتي بود و رايج ترين شيوه معماري دوره هزاره اول قبل از ميلاد به شمار مي رود.
برج آجري اوشقون بابا بيجار
اين برج تاريخي در ضلع باختري روستاي عربشاه از توابع بيجار واقع شده است. فرم، مصالح و نوع گنبد كه سابقا بر روي برج استوار بود، نشان گر آثار قرن پنجم و ششم هجري قمري است. در حال حاضر ديوارهاي آجري برج باقي مانده و بخش بزرگي از ساختمان آن قبلا تخريب شده است. بنا به گفته اهالي، اين برج به نام باباشاه معروف است و به موجب كتيبه گچي كه با دست بر سر درب آن نوشته شده است در سال 1322 شخصي به نام علي اشرف باني تعمير اين محل شده است. اين برج آجري متعلق به دوره سلجوقي است.
برج‌ اوج‌ گنبد خان‌
درفاصله‌ 75 كيلومتري‌ شمال‌ غرب‌ شهر بيجار، در روستايي‌ به‌ نام‌ «اوج‌ گنبد خان‌» برجي‌ سنگي‌ وجود دارد كه‌ به‌ برج‌ «اوج‌ گنبد» معروف‌ است‌. دليل‌ اين‌ كه‌ چرا برخي‌ اين‌ گنبد را اوچ‌ (سه‌) مي‌نامند، به‌ طور دقيق‌ مشخص‌ نيست‌. ساختمان‌ برج‌ داراي‌ با پلان‌ دايره‌اي‌ از سنگ‌ و ساروج‌ ساخته‌ شده‌ و سقف‌ آن‌ نيز با گنبد شلجمي‌ ازسنگ‌ لاشه‌اي‌ ساخته‌ شده‌ است‌. ابعاد داخلي‌ برج‌ 30/4 متر و ورودي‌ آن‌ 30/1 متر ارتفاع‌ دارد. عرض‌ ديواره‌هاي‌ سنگي‌ 90 سانتي‌ متر و ارتفاع‌ برج‌ 6 متر است‌. از آنجا كه‌ اين‌ برج‌ نيز در مسير كاروان‌ها قرار داشت‌، به‌ نظر مي‌رسد كه‌ به‌ عنوان‌ اقامتگاه‌ بين‌ راهي‌ درعصر صفويه‌ ساخته‌ شده‌ و مورد استفاده‌ بود.
برج‌ ينگي‌ ارخ‌
اين‌ برج‌ در روستاي‌ به‌ همين‌ نام‌ در 63 كيلومتري‌ شمال‌ شهر بيجار قرار دارد و داراي‌ پلاني‌ دايره‌ شكل‌ است‌. مدخل‌ برج‌ «ينگي‌ ارخ‌» در ضلع‌ جنوبي‌ بنا و در كنار جاده‌اي‌ در مسير رودخانه‌ «قم‌ چقاي‌» واقع‌ است‌. اين‌ برج‌ از سنگ‌ لاشه‌، ملات‌ و ساروج‌ ساخته‌ شده‌ و احتمالا يك‌ اقامتگاه‌ بين‌ راهي‌ بود كه‌ در دوره‌ صفوي‌ مورد استفاده‌ مسافرين‌ قرار مي‌گرفت‌. اين‌ برج‌ داراي‌ گنبدي‌ بود كه‌ تخريب‌ شده‌، اما بقاياي‌ كاربندي‌هاي‌ گچي‌ آن‌ موجود است‌. بنا در مسير جاده‌ زنجان‌ - آذربايجان‌ - كردستان‌ واقع‌ است‌ و نشان‌ از رونق‌ تجاري‌ و اهميت‌ اين‌ منطقه‌ دارد.
چنگيزقلعه
نزديك شهر بيجار و در 20 كيلومتري شهر ، بر بالاي كوهي درجاده بيجار – سنندج بقاياي قلعه اي وجود دارد كه به «چنگيز قلعه » معروف است . اين قلعه كه فقط بقاياي ديوارها و آب انبارهاي آن باقي مانده ، در گذشته داراي تاسيساتي مهم درمنطقه بود . ساختمان اين قلعه از سنگ ساخته شده و از ملات ساروج نيز در آن بهره گرفته اند . تاريخ ساخت دقيق قلعه مشخص نيست ، ليكن بقاياي معماري و سفال هاي موجود ، آثار دوره تاريخي احتمالا ساساني و دوره اسلامي را نشان مي دهد .

مسجد خسروآباد گروس
اين بنا در روستاي خسروآباد ،‌ در 45 كيلومتري شرق بيجار واقع است بناي مسجد به دوران قاجار تعلق دارد و با توجه به نام مسجد ،‌ احتمال دارد توسط خسروخان اردلان ساخته شده باشد . اين مسجد داراي پلان شبستاني است كه با شش ستون مدور قطور آجري و پانزده گنبد كلنبه مسقف شده است . اين بنا شامل مصلاي تابستاني در ضلع شمالي ، ايوان جنوبي و حجره هايي براي استراحت طلاب و خادمين است . از عمده تزيينات مسجد مي توان به آجركاري و طرح هاي گوناگون در بخش هاي داخلي و خارجي آن اشاره كرد . چشمه جوشان و پرآبي كه نزديك مسجد وجود دارد از گذشته هاي دور در آب نماي حياط مسجد جريان داشته است . اين مسجد نيز به سبك مساجد خاص كردستان ساخته شده او ويژگي آن يك ايوان جنوبي ، شبستان ستون دار در پشت آن و يك حياط مقابل آن است . اين مسجد كه متاثر از معماري مسجد جامع سنندج است ،‌ از بناهاي ارزشمند استان به شمار مي رود .

امامزاده عقيل
اين امامزاده در شهر حسن آباد يا سوكند ، از توبع بيجار قرار دارد . بناي امامزاده عقيل يكي از قديمي ترين آثار معماري كردستان در دوره اسلامي است و احتمالا به دوره سلجوقي تعلق دارد . بناي اين امامزاده در يك محوطه قديمي وسيع قرار گرفته و آثار سفالينه هاي آن از دوره سلجوقي و ايلخاني به جاي مانده است . پلان اين بنا مربع شكل و ابعاد فضاي داخلي آن 6 × 5/6 متر است . در هر يك از اضلاع بنا ، طاق نما و در گوشه ها فيلپاهايي به شكل دايره تعبيه شده است . از مشخصات بارز معماري اين بنا ، آجركاري پركار با طرح ها و نوشته هاي مختلف است و عبارت بسمله آن خوانده شده است .
در داخل ساختمان تزيينات گچ بري جالب و كتيبه هايي به خط كوفي است . كتيبه ها حاوي آيات قرآني و احتمالا زمان ساخت بنا است . گنبد بنا تخريب شده است . نوع معماري وتزيينات به كار رفته در بنا،‌ تاريخ احداث آن را به دوره سلجوقيان نسبت داده و تداوم استفاده از آن را در زمان ايلخانيان نشان مي دهد . ساختمان امامزاده قابل مقايسه با امامزاده باكندي و بقعه پير در تاكستان شباهت بسيار دارد . اين بنا را مي توان در شمار مهم ترين بناهاي دوره سلجوقي در ايران به حساب آورد .

بازار بيجار
اين مجموعه در بافت قديمي شهر بيجار واقع گرديده و از آثار دوره قاجاريه است. بازار بيجار مشتمل بر يك راسته اصلي شمالي و جنوبي و دو تيمچه به نام هاي تيمچه شهبازخان و تيمچه اميرتومان است. در دو طرف راسته اصلي بازار 16 حجره از بافت معماري قديمي باقي مانده است. پوشش بازار در اين بخش چشمه طاق و پوشش حجره ها طاق آهنگ است. تيمچه حاج شهباز در ضلع خاوري بازار قرار گرفته و ويژگي جالب توجه آن در نوع قوس ها، كاربندي و رسمي بندهاي پوشش آن است. بازار بيجار به شماره 2591 به ثبت تاريخي رسيده است.

مريوان در حدود يك قرن سابقه تاريخي دارد. يكي از شاهزادگان قاجار به نام فرهاد ميرزا كه پيش از مشروطيت در اين محل حكومت مي كرد، قلعه اي در مريوان بنا كرد كه جريان بناي آن را در كتيبه اي كه به ديوار مسجد دارالاحسان (مسجد جامع سنندج) نصب شده، شرح داده است. اين شهر مرزي در همسايگي دولت عثماني قرار داشت و به دستور ناصرالدين شاه قاجار در سال 1282 هـ . ق قلعه اي مستحكم در آنجا احداث شد. در سال 1286 حاج فرهاد معتمدالدوله بر استحكام قلعه افزود و آن را «شاه آباد» ناميد. در كنار همين قلعه نظامي، روستايي به نام «قلعه مريوان» ايجاد شد. به دستور حاج معتمدالدوله در داخل شهر يك باب قنات، حمام و آب انبار احداث كردند. بعد از حاج فرهاد معتمدالدوله، ‌حاج محمد عليخان ظفر الملك قلعه را وسعت داد و در داخل آبادي «شاه آباد» چندين باب منزل، يك كاروانسرا و قناتي ديگر احداث كرد. بعدها كليه اين تاسيسات در اثر شورش و هرج و مرج عشاير كرد منطقه، ويران شد. در اوايل حكومت پهلوي، حاكم وقت در روستاي موسك قلعه اي بنا نهاد كه امروزه از آن به عنوان پادگان استفاده مي شود و فاصله چنداني با شهر ندارد. وجود درياچه زريوار در غرب شهر مريوان زيبايي خاصي به اين شهر بخشيده و آن را به يك ناحيه گردشگاهي تبديل كرده است.
شهرستان مريوان از نظر جغرافيايي در 46 درجه و 10 دقيقه ي درازاي خاوري و 35 درجه و 31 دقيقه ي پهناي شمالي و ارتفاع 1320 متري از سطح دريا قرار دارد. مريوان از شمال به عراق، از جنوب به پاوه و از خاور به سنندج محدود مي شود. شهر مريوان مركز شهرستان مريوان در 161 كيلومتري سنندج و در مسير راه مريوان – سنندج قرار دارد. آب و هواي آن نسبتا سرد و نيمه مرطوب است و ميزان بارندگي سالانه به طور متوسط حدود 750 ميلي متر و ميزان رطوبت نسبي و سالانه به طور متوسط 70 درصد است. درياچه زريوار در 3كيلومتري باختر شهر مريوان قرار دارد. شهر مريوان در مسير راه مريوان- سنندج كه تا سنندج 161 كيلومتر فاصله دارد. اقتصاد مريوان مانند اغلب شهرهاي كوچك ايران اقتصاد كشاورزي است. آب كشاورزي از رود و درياچه زريوار فراهم مي شود و محصولات كشاورزي آن ‌گندم، جو، بنشن، گردو، بادام، انار، سيب، گوجه سبز، گلابي، گيلاس، ‌آلبالو، آلو، زردآلو، هلو، سنجد و توتون هستند.صنايع دستي اين منطقه شامل بافت قالي، گليم، گليمچه، شال پشمي، موج، جانماز و جاجيم مي شود.

مهم ترين رودهايي كه در اين شهرستان جريان دارند عبارتند از: آب چمشيدر، آب دوپردان، آب سيروان، آب شاهاني، آب هويان، آويهنگ، چم اخته سوره، چم انجيران، چم تي رشكه، چم چناره، چم ده بنياد، چم شوويشه، چم شيان، چتم قتاون، چم گاگل، چم گزان، چم گردلان، چم گلچيدر، چم گوره، چم هاله كوكان، چم زروار، دول ده، دياله، قزلجه سو، نهرديالا.
درياچه زريوار مريوان
درياچه زريوار مهم ترين و كم نظير ترين جاذبه آبي در باختر كشور است كه در فاصله دو كيلومتري باختر مريوان قرار گرفته و جاده آسفالته ايي آن را به شهر مريوان پيوند مي دهد. اين درياچه در ارتفاع 1285 متري از سطح دريا واقع شده است. درازاي آن 5/4 كيلومتر و پهناي آن كم تر از 2 كيلومتر و عمق متوسط آن حدود 3 متر است. درياچه زريوار آبي شيرين دارد و از جوشش چشمه هايي كه در كف درياچه قرار گرفته اند، تامين مي شود. وضعيت استقرار شهر مريوان (مستقر در دامنه كوه) و درياچه زريوار كه از جهات مختلف توسط جنگل هاي انبوه و نيمه انبوه احاطه شده اند مناظر بسيار زيبا و بديعي را به وجود آورده اند. بر تپه اي كوچك در قسمت خاوري، مهمان سراي ايرانگردي و جهانگردي مريوان احداث شده است. سطح درياچه در هنگام زمستان كاملا يخ مي زند و در تابستان اطراف درياچه زريوار پوشيده از جنگل هاي بلوط و زيستگاه پرندگاني از قبيل مرغابي، غاز و پليكان است.اين‌ درياچه‌ در سه‌ كيلومتري‌ شمال‌ باختري‌ مريوان‌ و از زيباترين‌ ميراث‌هاي‌ طبيعي‌ استان‌ كردستان‌ به‌ شمار مي‌آيد. آب‌ اين‌ درياچه‌ از چشمه‌هاي‌ جوشان‌ و رودخانه‌هاي‌ چندي‌ كه‌ به‌ آن‌ مي‌ريزد، تأمين‌ مي‌شود. حجم‌ آب‌ درياچه‌ از 5/22 ميليون‌ متر مكعب‌ تا 5/47 ميليون‌ مترمكعب‌ در طول‌ سال‌ متغير است‌. مساحت‌ آن‌ حدود 720 هكتار است‌.وجه‌ تسميه‌ زريوار و زريبار كه‌ هر دو در منطقه‌ متداول‌ است‌، به‌ واژة‌ «زري‌» كه‌ در زبان‌ كردي‌ به‌ معني‌ درياچه‌ است‌، باز مي‌گردد. پسوند «دار» و «بار» پسوند تشبيهي‌ و زريبار يا زريوار به‌ معني‌ درياچه‌وار است‌.درباره‌ اين‌ درياچه‌ افسانه‌هاي‌ متعددي‌ وجود دارد.‌
منطقه‌ اورامان‌
يكي‌ از مناطق‌ زيباي‌ استان‌ كردستان‌، منطقه‌ اورامان‌ است‌ كه‌ در شرق‌ مريوان‌ قرار دارد و داراي‌ كوهستان‌هاي‌ زيبا با پوشش‌ جنگلي‌ است‌. رودخانه‌ بزرگ‌ سيروان‌ از اين‌ منطقه‌ و درة‌ اورامان‌ عبور مي‌كند و به‌ رودخانه‌ دياله‌ در عراق‌ مي‌پيوندد.
يادآوري‌ اين‌ مهم‌ ضروري‌ است‌ كه‌ جنگل‌ها و مناطق‌ بسياري‌ چون‌ جنگل‌هاي‌ بانه‌، مريوان‌ و همچنين‌ «دره‌ شاهان‌» كه‌ دركنار قلعه‌ «قم‌چاي‌» واقع‌ شده‌ است‌ از مراكز مهم‌ طبيعي‌ استان‌ محسوب‌ مي‌شوند.
كوه كاني چرمه مريوان
اين كوه از ارتفاعات رشته كوه هاي زاگرس مياني است كه با ارتفاع 2840 متر در 48 كيلومتري شمال خاوري مريوان و در شمال باختري روستاي ول واقع شده است و سرچشمه اصلي رودخانه دول ده مي باشد.
كوه سناسره مريوان
اين كوه از كوه هاي كوهستان زاگرس مي باشد كه با ارتفاع 2884 متر در 42 كيلومتري شمال خاوري مريوان، شمال خاوري روستاي گلچيدر واقع شده است.
كوه ميانه مريوان
اين كوه يكي از بلندترين ارتفاعات شهرستان مريوان است كه در 33 كيلومتري جنوب خاوري مريوان و در باختر روستاي ميانه واقع شده و 2950 متر ارتفاع دارد. كوه سنگ سور از طرف شمال به آن متصل است.
كوه پيازه مريوان
اين كوه از ارتفاعات نيمه جنگلي كوهستان زاگرس است كه 2953 متر ارتفاع دارد و در 24 كيلومتري جنوب خاوري مريوان و خاور روستاي المانه واقع شده است. كوه پيازه از خاور به كوه چله خانه، از شمال خاوري به كوه شاه نشين و از شمال باختري به كوه كنولان متصل مي شود. مسيرهاي گردشي، ‌كوه نوردي و جنگل گردي اين كوهستان به دليل زيبايي طبيعي وچشم اندازهاي بديع دامنه هاي زاگرس بسيار قابل توجه است.
كوه تخت مريوان
اين كوه دنباله كوهستان زاگرس است كه 2820 متر ارتفاع دارد و در 32 كيلومتري جنوب مريوان واقع شده است. كوه تخت، شهرستان مريوان را در خاور از شهرستان پاوه جدا مي سازد. كوه كمانجر و كوه دربند در مجاورت اين كوه قرار دارند.

قلعه مريوان (قلعه هلو خان )‌
در روزگار حكمراني «سرخاب بيگ اردلان » ، حدود سال 945 ه.ق ، در سه كيلومتري جنوب شرقي شهر فعلي مريوان ، قلعه اي روي كوه ساخته شد كه به قلعه «هلوخان » يا قلعه «ايمام » شهرت يافت . اين قلعه از آجر بود و آثار پله و آب انبار آن كه از سنگ تراشيده شده ، به عنوان شالوده آخرين بناي قلعه ، هنوز بر جا مانده است . قلعه مريوان تا روزگار « سليمان خان اردلان » ، يكي از چهار مركز حكمراني خاندان اردلان در كردستان و در روزگار « سرخاب بيگ » مركز و مقر حكومت كردستان بود . سرخاب بيگ اين قلعه رفيع را دارالملك خود ساخت . اين قلعه همچنان مركز حكمراني كردستان به شمار مي رفت ، تا اين كه هلوخان به رغم تعمير و پديد آوردن ابنيه اي تازه مثل مسجد وافزودن استحكامات جديد بر قلعه ، مركز حكمراني خود را به قلعه پالنگان منتقل كرد . ساير قلاع استان كردستان كه بقاياي اندكي از آن ها بر جاي مانده و نياز به بررسي بيشتر دارد عبارتند از قلعه كهنه و قز قلعه در شهرستان بيجار ، قلعه هاي سياومه ، نمشير بروژه ، كيوه رو ، شوي ، آرمرده در شهرستان بانه و قلعه قپلانتو در شهرستان سقز .

يكي از شهرستان‌هاي استان كردستان كه در فاصله 95 كيلومتري شمال سنندج واقع شده است. ديوان‌دره امروزي از كانون‌هاي در حال توسعه‌روستايي بوده كه يك دهه قبل به شهر تبديل شده است. معروف ترين و مهم ترين آثار باستاني كردستان به نام غار كرفتو در بخش ديوان‌دره و در دشت اوباتو واقع شده كه آثار باقي مانده آن مربوط به دوره اشكاني و حدود قرن سوم پيش از ميلاد است. صنايع دستي شامل شال بافي و گيوه دوزي مي شود كه بيش تر توسط زنان و دختران توليد مي‌شوند.
كشاورزي و دام داري
شهرستان ديوان‌دره از وضع اقتصادي نسبتا خوبي برخوردار است و پايه هاي اقتصادي آن بر كشاورزي، باغ‌داري و دام‌داري استوار شده است. آب كشاورزي عمدتا از رودخانه و چشمه تامين مي شود و محصولات مهم آن گندم، بنشن، نباتات علوفه اي، سيب، ‌زرد آلو و گلابي هستند. دام‌داري در بخش ديوان‌دره به شيوه سنتي رواج داشته و شامل پرورش گوسفند، بز و گاو است.فراورده هاي دامي و دام زنده عمده اقلام صادراتي شهرستان را تشكيل مي دهند.
مشخصات جغرافيايي
شهرستان ديوان‌دره يكي از شهرستان هاي استان كردستان از نظر جغرافيايي در 47 درجه و 1 دقيقه ي درازاي خاوري 35 و درجه و 54 دقيقه ي پهناي شمالي و ارتفاع 1850 متري از سطح دريا قرار دارد. شهرستان ديوان‌دره از شمال به تكاب (آذربايجان غربي)، از خاور به بيجار، از جنوب به سنندج، از باختر به سقز و مريوان محدود است. آب و هواي ديوان دره سرد و نيمه خشك بوده و ميزان بارندگي سالانه حدود 500 ميلي متر است. ديوان‌دره در مسير راه اصلي سنندج ـ‌ سقز قرار داشته و از اين راه به درازاي 94 كيلومتر و به سوي شمال باختري تا شهر سقز و به درازاي 99 كيلومتر به سوي جنوب تا شهر سنندج فاصله دارد.
وجه تسميه و پيشينه تاريخي
ديوان‌دره يكي از شهرستان هاي استان كردستان در فاصله 95 كيلومتري شمال سنندج واقع شده است. ديوان‌دره امروزي از كانون هاي در حال توسعه روستايي بوده كه يك دهه قبل به شهر تبديل شده است.