يكي از شهرستان‌هاي استان كردستان است كه قدمت آن به دوره‌ي مادها مي ‌رسد و از اين دوره آثاري در اطراف شهر سقز به جاي مانده است.سقز ابتدا در دشتي در جنوب شهر فعلي قرار داشت كه اكنون به كهنه سقز يا سقز كهنه معروف است. شهر فعلي ابتدا در اطراف بازار به وجود ‌آمد. قديمي‌ترين محله، همان محله بازار است كه سپس در اثر ارتباط با تبريز، سنندج و بانه دو طرف جاده ‌هاي آن آباد شد. رودخانه‌‌اي كه در كنار شهر جريان دارد و تپه ‌هايي كه شهر بر روي آن ها ساخته شده، از عوامل جهت‌دهنده بافت‌شهري هستند. صنايع دستي شهرستان سقز را نخ‌ريسي، جاجيم‌بافي،سجاده،طناب‌بافي، قالي بافي، نمد شال (نوعي پارچه) جوراب پشمي دستباف، توبره تشكيل مي‌دهد.
كشاورزي و دام داري
اساس اقتصاد شهرستان‌بسقز بر‌كشاورزي،باغ‌داري‌و‌دام‌پروري استوار است. از محصولات عمده كشاورزي و باغ‌داري مي‌توان گندم، جو، بنشن، نباتات‌علوفه‌اي، انگور، گردو، سيب، بادام، گيلاس، هلو، زردآلو و توت را نام برد. هم‌چنين دام‌داري و دام‌پروري نيز مانند ساير نواحي كردستان بسيار متداول بوده و شامل پرورش گوسفند، بز و گاو مي شود. پرورش طيور علاوه بر طريق سنتي، به شيوه مدرن نيز انجام مي شود كه شامل پرورش مرغ جهت مصارف گوشت و تخم مرغ مي‌شود. زنبورداري از مشاغل رايج بوده و زارعين علاوه بر فعاليت هاي كشاورزي، به اين كار نيز اشتغال دارند.
مشخصات جغرافيايي
شهرستان سقز يكي از شهرستان هاي استان كردستان از نظر جغرافيايي در 46 درجه و 16 دقيقه ي درازاي خاوري و 36 درجه و 14 دقيقه ي پهناي شمالي و در ارتفاع 1500 متري از سطح دريا واقع است. شهرستان سقز از شمال به تكاب، شاهين دژ و بوكان (آذربايجان غربي)، از خاور به ديواندره، از باختر به بانه و از جنوب به مريوان محدود مي گردد. سقز در نقاط كوهستاني واقع شده كه هواي آن در زمستان بسيار سرد و در تابستان گرم مي باشد. در زمستان گاهي برف هاي سنگين مي بارد و در پاييز و بهار ريزش باران اغلب چندين روز متوالي ادامه دارد. شهر سقز مركز شهرستان در سر سه راهي سنندج ـ مياندوآب و بانه واقع شده است. راه هاي سقز عبارتند از:
ـ سقز - سنندج به درازاي 205 كيلومتر
ـ سقز -ا مياندوآب به درازاي91 كيلومتر
ـ سقز – بانه به درازاي 65 كيلومتر
ـ سقز - تبريز از طريق مياندوآب به درازاي 260 كيلومتر
ـ سقز به اروميه از طريق مهاباد به درازاي 272 كيلومتر و از طريق بانه و سردشت به درازاي 263 كيلومتر
ـ راه سقز به مرز ايران و عراق در مسيري مستقيم به درازاي 70 كيلومتر
وجه تسميه و پيشينه تاريخي
در نخستين اتحاد ماد، شهر سقز با نام ‹‹ايزيرتا›› پايتخت مادها بود. فرماندهان ماد در اطراف شهر استحكامات ‹‹زيويه›› و ‹‹قپلانتوي›› كنوني (آدامائيت) را براي خود بنا كردند. در اين زمان سارگن دوم - پادشاه آشور - به سرزمين ماد تاخته و آن ها را شكست داد و «ايزيرتا»، «زيويه» و «آدامائيت» را ويران ساخت. پس از آن سكاها (سكه) به تجديد بناي اين شهر پرداخته و سقز را به نام «اسكيت» (ساكز، سكز) به عنوان پايتخت خود انتخاب كردند. شهر سقز سابقا در دشتي در جنوب باختري شهر فعلي قرار داشت، كه اكنون به «كهنه سقز» يا «سقز كهنه» معروف است. شهر فعلي ابتدا در اطراف بازار به وجود آمد از اين رو قديمي ترين محله شهر، محله بازار است كه بعدها در اثر ارتباط تبريز، سنندج و بانه طرفين جاده هاي آن آباد شد. در حال حاضر، موقعيت طبيعي و نحوه استقرار شهر در دامنه ارتفاعات و گذر رودخانه از كنار آن، اين شهر را به يكي از زيباترين شهرهاي استان كردستان تبديل كرده است.

ايراب سقز
رود ايراب يك رودخانه دايمي است. رود ايراب با طول 27 كيلومتر طي ريزاب هاي چندي غالبا از دامنه هاي شمالي كوه هاي برده قت سلطان ، چاركر، كاني احمد، كاني درويش ، كاني احمد، چاركر، قلعه و كوه كزكشك در 48 كيلومتري خاور جنوبي شهر سقز سرچشمه مي گيرد و ضمن سيراب نمودن روستاهاي مسير خود بسوي باختر سرازير مي شود. در اين مسير روستاهاي شمس و تيمان قلو را سيراب مي كند و پشت سر مي گذارد و در يك كيلومتري خاور روستاي ايراب با ريزابه هايي كه از ارتفاعات 4 كيلومتري خاور ميرانشاه (ايرانشاه) سرچشمه گرفته و پس از مشروب ساختن ايرانشاه و قلوجقر بسوي جنوب سرازير گرديده است درهم مي آميزد و همچنان بسوي باختر روان مي گردد. در روستاي تميربگ كمي بسوي باختر شمالي منحرف مي شود و در عبور از روستاهاي شانس و چنار در شمال روستاي خان اميران به رودخانه خور خوره مي ريزد حوضه اين رود درياچه اروميه است. ارتفاع سرچشمه حدود 2150 متر، شيب متوسط 4/2 درصد، مسير كلي باختري است.
رودخانه چم سقز
اين رودخانه با طول 45 كيلومتر دايمي است كه از به هم پيوستن چم شيخ چوپان و چم ميره ده در 14 كيلومتري باختر جنوبي سقز تشكيل مي يابد و ضمن پيچ و خم هاي بسيار رو به سوي خاور جريان مي يابد و در سر راه روستاي قشلاق مالع بيگ را مشروب مي كند. درخاور روستاي علي آباد با ريزابه كوچكي كه از دامنه شمالي كوه هما راه سرچشمه گرفته مخلوط مي شود. اين رودخانه پس از عبور از بخش هاي جنوبي سقز در 3 كيلومتري شمال خاوري شهر مزبور با چم التون مخلوط مي گردد و هم چنان به سوي شمال خاوري روان شده و پس از سيراب ساختن روستاي كاني جشني (Kanijesni) كه در ميان دره ميان كوه گريش در جنوب و كوه رقي تن در شمال قرار داد در 4 كيلومتري خاور روستاي مزبور با چم سيده در هم مي آميزد. از اين نقطه تغيير مسير داده و به طرف خاور متوجه مي شود و از جنوب روستاي آق تپه عبور مي كند و در يك كيلومتري خاور روستاي داش آلوجه (Dasalujeh) به زريز رود مي ريزد.
كوه چهار چشمه سقز
اين كوه به ارتفاع 3173 متر در 53 كيلومتري جنوب خاوري سقز واقع شده و بلندترين كوه بخش شمالي كوهستان زاگرس است. رودخانه هاي شورتي، چهل چشمه، كله باد و چم جقتو از اين كوه سرچشمه مي گيرند. علاوه بر آن چشمه سارهاي فراواني از آن مي جوشد كه همگي به رودخانه هاي مذكور مي ريزند.
كوه چهل چشمه سقز
اين كوه بلندترين كوه شمالي كوهستان زاگرس است كه 3173 متر ارتفاع دارد و در 53 كيلومتري جنوب خاوري سقز واقع شده است. رودخانه هاي شورقي، چهل چشمه، كله باد و چم جقتو از ارتفاعات اين كوه سرچشمه مي گيرند. هم چنين چشمه سارهاي فراواني نيز در دامنه ها و دره هاي اين كوه از زمين مي جوشند و سرسبزي و زيبايي ويژه اي به آن مي بخشند. اين كوه با طبيعتي زيبا از پتانسيل گردش گاهي و طبيعت گردي فراواني برخوردار است.
دشت هاي سقز
در محدوده شهرستان سقز دشت هاي متعددي واقع شده كه مهم ترين آن ها عبارتند از : دشت هاي صاحب، قه لاكون، له گرمي و دشت كول تپه. وسعت دشت هاي اين شهرستان در حدود 700 هكتار و ارتفاع متوسط آن ها از سطح دريا 1650 متر است. برخي از اين دشت ها در فصول بهار و تابستان با سرسبزي و گل هاي وحشي جلوه اي بسيار زيبا دارند.

قلعه زيويه سقز
اين قلعه كه در 42 كيلومتري شمال خاوري سقز قرار گرفته در سال 1947 ميلادي به طور اتفاقي كشف شده است. آثاري كه در اين قلعه به دست آمده نشانه هايي از يك تمدن پيشرفته در اين ناحيه است. از جمله معروف ترين اين آثار، سينه بند بزرگ طلايي است كه روي آن تصوير حيوانات و موجودات افسانه اي نقش شده است. اين آثار به 900 سال پيش از ميلاد تعلق دارد.

مسجد جامع تورجان
تورجان يكي از روستاهاي شهرستان سقز و مركز دهتسان تورجان است كه در 20 كيلومتري غرب مسير سقز – بوكان قرار دارد مسجد قديمي در داخل روستاي تورجان فرار دارد و از نظر معماري در زمره مساجد سبك بومي منطقه كردستان است . بناي اين مسجد داراي يك شبستان اصلي با شش ستون در دو رديف سه تايي است . در ضلع غربي شبستان محوطه اي وجود دارد ،‌ كه ايواني ستون دار روي به سمت جنوب در آن مشاهده مي شود در ضلع جنوبي شبستان سه ستون چوبي تعبيه شده است . مسجد روي يك صفه سنك چين شده ، ساخته شده است . در مقابل ايوا ن جنوبي ، بقاياي حوض آبي وجود دارد كه تمامي از سنگ تراشيده شده است . عمده مصالح اين مسجد از سنگ خشت و آجر است . در سقف نيز تيرهاي چوبي به كار رفته است . در ورودي اصلي و قديمي مسجد با دخل و تصرف هاي جديد در بنا مسدود و اين امر موجب شد تا ورودي ديگري در ضلع غربي ايجاد شود . در بالاي اين ورودي سنگ بشته اي ديده مي شود كه زمن ساخت مسجد را در تاريخ 1258 ه. ق نشان مي دهد روي اين كتيبه سنگي افزون بر تاريخ ساخت و مرمت مسجد ،‌ ابياتي نيز حك شده است . معماري اين مسجد و سابقه تاريخي و فرهنگي روستاي تورجان از اهميت خاصي برخوردار است .
مسجد دو مناره
اين مسجد در خيابان امام خميني ، در بافت قديمي سقز واقع است . تاريخ دقيق ساخت مسجد مشخص نيست ، ولي از آنجا كه اهالي محل ساخت آن را به شيخ حسن مولانا آباد نسبت مي دهند ، احتمال دارد در اواخر دوره افشاريه و اوايل زنديه ساخته شده باشد . مسجد داراي شبستاني با چهار ستون قطور چوبي به نشانه چهار خليفه اهل سنت است . در ضلع جنوب غربي ، ايوان ستون دار (مصلاي تابستاني )‌ساخته شده كه فرم مخصوص مساجد منطقه كردستان را تداعي مي كند . بالاي مسجد دو مناره رفيع و بلند قرار دارد و به همين دليل به مسجد دو مناره شهرت دارد . مصالح به كار رفته در بناي اين مسجد شامل خشت و خام ،‌ملات گل ، سنگ هاي لاشه ،‌چوب و ... است . در تزيينات مناره از كاشي ها و آجركاري هاي معقلي استفاده شده است .
احتمالا حوض خانه مسجد كه گنبدي بر فراز آن قرار دارد و محل وضوي نمازگزاران است . قديمي تر از مسجد كنوني و متعلق به دوران صفويه است . در ديوارهاي مسجد از كاشي هاي صابونكي با طرح سرو ( درخت زندگي ) ، كار استاد علي اصفهاني براي تزيين استفاده شده است . به نظر مي رسد كه اين استاد اصفهاني چند سالي در سقز سكونت داشته است .

تپه زيويه سقز
تپه زيويه كه در اصل قلعه اي بود، در فاصله 42 كيلومتري شمال خاوري سقز واقع شده است. در سال 1325 شخصي به نام ايوب رنبو با امتياز رسمي حفاري زيويه را شروع كرد. طي دوازده سال حفاري در زيويه علاوه بر شش قبر از پادشاهان و امراي ماد، ساختمان سه طبقه زيبا و باستاني زيويه را كه از شاهكارهاي معماري عهد باستان بود در هم ريخته و از بيخ و بن كندند. بدون شك ساختمان باشكوه و سه طبقه زيويه يكي از عجايب معماري باستان بود كه با استحكامي بي نظير بر بالاي كوه و بر روي غار وسيع و تماشايي زيويه كه ارتفاع آن از سطح دريا 1835 متر است بنا شده بود. هيچ بيننده اي با معيار عقلي خود نمي تواند باور كند در سه هزار سال قبل در چنين ارتفاعي ساختماني با چنين شكوه و عظمتي ساخته شده باشد. ساختمان سه طبقه زيويه از روي شواهد غيرقابل انكار همان ساختماني است كه بنا به نوشته هرودوت مادها از روي رضايت براي ديوآكو ساختند و در واقع اين ساختمان مركز اولين دادگستري ايران باستان بوده است.

كاروانسراي سقز
در ضلع غربي حمام حاج صالح سقز بقاياي كاروانسرايي قديمي ديده مي شود كه تنها بخش هايي از ضلع شمالي آن باقي مانده است . طرح آن شامل يك حياط مستطيل شكل با آب نمايي در وسط و رديف حجره هايي بوده كه تعدادي از آن ها هنوز موجود است . ساختمان سرا در دو طبقه بنا شده و داراي ستون هاي استوانه اي و پايه ستون هاي مربعي و رديف قوس هاي نيم دايره و تنگ گذاري به صورت ديوار باربر در فضاي نيمه باز مشرف به داخل حياط است . طبقه فوقاني داراي يك رديف ستون هاي چوبي به سبك معماري منطقه شمال غرب ايران بوده است . احتمالا اين ساختمان در زمان خسرو خان اول دوره زنديه ساخته شده است . معماري و نماي اين كاروانسرا قابل مقايسه با نماي داخلي عمارت خسروآباد سنندج است .
بازار قديمي سقز
از بازار اصلي و قديمي شهر سقز آثار زيادي بر جاي نمانده است و تنها آثار به جاي مانده شامل بقاياي راسته هاي آن است كه در طي چند دهه گذشته به كلي از نظر معماري دگرگون شده است . با توجه به آثار به جاي مانده از كاروانسراي (تاجوانشير) در كنار اين بازار ، مي توان به اهميت بازار سقز در گذشته پي برد .