نام اصلي بانه كه از شهرهاي قديمي استان كردستان است، بروژه بوده است. قرن ها تاريخ در بطن اين شهر جريان داشته با اين حال فقدان منابع صحيح تاريخي، تاريخ پيش از اسلام را در اين شهر تاريك كرده است. بانه در زمان هاي گذشته و قبل از تسلط اسلام در خاورميانه به صورت دهكده كوچكي بود كه فقط چند قوم و طايفه در آن زندگي مي‌كردند و بيش تر اين عشيره ها با يك‌ديگر نسبت خانوادگي داشتند. بعضي از اين طايفه ها در مقابل حمله اعراب مسلمان مقاومت كردند و بعد از شكست به طرف سردشت و از آن جا به آذربايجان غربي رفتند و فقط برخي از بومي ها كه بدون جنگ و خونريزي دين اسلام را پذيرفه بودند، ساكن شهر شدند. بانه در طول تاريخ بارها تخريب شده و دوباره مورد بازسازي قرار گرفت.قلعه حكومتي اين شهر كه در آن زمان حالت يك روستا را داشت، در بالاي يك تپه در شمال خاوري و مشرف به شهر بود. هسته مركزي شهر كه بافت قديمي آن را تشكيل مي دهد در دامنه همين تپه واقع شده كه در اثر آتش سوزي ها و به خصوص در سال 1320 از بين رفته است. با توجه به فراواني مواد اوليه موجود در اين شهرستان؛ قالي‌بافي از جمله صنايعي است كه در اين شهرستان رواج دارد و قالي از جمله صادرات آن است. گليم بافي‌با طرح‌هاي كردي نيز از رونق زيادي برخوردار بوده و گليم‌هاي‌بانه‌نيز هواخواهان فراواني دارد. شال بافي با استفاده از كرك بز مرغز، خراطي‌چوب، سوزن‌دوزي، كلاه، قلاب‌دوزي، پولك دوزي، منجوق دوزي از ديگر صنايع دستي رايج در اين منطقه است. زيارتگاه سليمان بيگ و سد باستاني شو بانه مهم ترين جاذبه‌هاي تاريخي شهرستان بانه را تشكيل مي‌دهد.
كشاورزي و دام داري
اساس اقتصاد شهرستان‌بانه‌بر‌كشاورزي،باغ‌داري،دام‌داري و دام‌پروري استوار است. كشاورزي در شهرستان بانه سنتي و نوع كشت آبي و ديمي است. آب كشاورزي از چاه هاي نيمه ژرف و رودخانه تامين مي شود. از محصولات عمده كشاورزي و باغ‌داري مي‌توان گندم، جو، بنشن، نباتات‌علوفه‌اي، انگور، گردو، سيب، بادام، گيلاس، هلو، زردآلو و توت را نام برد. هم‌چنين دام‌داري و دام‌پروري نيز مانند ساير نواحي كردستان بسيار متداول بوده و شامل پرورش گوسفند، بز و گاو مي شود. پرورش طيور علاوه بر طريق سنتي، به شيوه مدرن نيز انجام مي شود كه شامل پرورش مرغ جهت مصارف گوشت و تخم مرغ مي باشد. زنبورداري از مشاغل رايج بوده و زارعين علاوه بر فعاليت هاي كشاورزي، به اين كار نيز اشتغال دارند.
مشخصات جغرافيايي
شهرستان بانه يكي از شهرستان هاي استان كردستان از نظر جغرافيايي در 45 درجه و 53 دقيقه‌ي درازاي خاوري و 35 درجه و 59 دقيقه ي پهناي شمالي و ارتفاع 1540 متري از سطح دريا قرار دارد. شهرستان بانه از شمال به شهرستان سردشت، از خاور به شهرستان سقز و از جنوب و باختر به كشور عراق محدود مي گردد. شهر بانه مركز شهرستان بانه در 270 كيلومتري شمال باختري شهر سنندج و در آغاز راه بانه ـ مهاباد قرار دارد. رود بانه از ميان اين شهر مي گذرد. چشمه دايمي احمد آباد وچشمه پيرمراد در نزديكي شهر روان است و آب آن مصرف آشاميدني دارد. آب و هواي اين شهرستان نسبتا سرد و نيمه مرطوب بوده و ميزان بارندگي سالانه به طور متوسط 720 ميلي متر است. مسيرهاي ارتباطي به اين شهرستان عبارتند از:
ـ راه آسفالت بانه ـ سقز به سمت شمال خاوري به درازاي 60 كيلومتر
ـ راه آسفالت بانه ـ سردشت به سمت شمال باختري به درازاي 60 كيلومتر
ـ راه بانه ـ مريوان به سمت جنوب خاوري به درازاي 160 كيلومتر
وجه تسميه و پيشينه تاريخي
نام اصلي بانه كه از شهرهاي قديمي استان كردستان بوده، بروژه بوده است. قرن ها تاريخ در بطن اين شهر جريان داشته با اين حال فقدان منابع صحيح تاريخي، تاريخ پيش از اسلام را در اين شهر تاريك كرده است. نام بانه را مشتق از كلمه كردي ‹‹بن›› به معني پشت بام، متاثر از ارتفاعات و نحوه استقرار و موقعيت جغرافيايي شهر مي دانند. هم چنين نام بانه را به معني ‹‹خانه›› (اقامتگاه و آبادي و مسكن)، ‹‹اردو›› (اردوگاه سربازان) و «پادگان» نيز تفسير كرده اند. تا اواسط سده سيزدهم هجري نام اصلي شهر بانه ‹‹به روژه›› (آفتابگير) بوده و اسنادي نيز وجود دارد كه در همه آن ها مركز بانه قصبه «به روژه» ناميده شده اند. چنان كه امروز نيز در بانه آبادي هايي به نام هاي ‹‹نيزه دو كهنه››، ‹‹به روژه كهنه››، ‹‹سياومه كهنه››‌، ‹‹آرمرده كهنه››، ‹‹توده كهنه›› و يا بدون كلمه ‹‹كهنه›› وجود دارد. آتش سوزي و جنگ هاي قبيله اي يكي از عوامل جابجا شدن محل شهر بوده است. هم چنين شيوع بيماري هاي وبا و طاعون نيز در اين امر دخالت داشته است. با شيوع اين بيماري ها، بازماندگان محل اوليه را آلوده پنداشته مجددا در جاي ديگري به ايجاد شهر و ده مي پرداختند. كلمه كهنه نيز براي تمايز شهر جديد از قديم به كار برده مي شده است. اكنون گورستان شمال خاوري شهر را «بانه كهنه» يا «كهنه بانه» مي نامند. قبل از اسلام طايفه اي زرتشتي به نام ‹‹قه قو›› بر اين منطقه حاكم بودند كه در حمله اعراب و بعد از آن، ‹‹اختيار ديني ها›› به جاي آنان به حكومت پرداختند. اين شهر يك بار قبل از جنگ جهاني اول و بار ديگر در جنگ جهاني دوم دچار آتش سوزي شديدي شد.

چم بويين (cam-e buin) بانه
اين رودخانه دايمي است كه با طول 35 كيلومتر از دامنه باختري كوه دوزينه (Dozineh) در 15 كيلومتري خاور بانه سرچشمه مي گيرد و ضمن عبور از دهستان بويين روستاهاي مسير خود را سيراب مي كند و به دهستان دشت طال وارد مي شود.در اين دهستان ضمن سيراب ساختن روستاي ناوه با دو ريزابه نسبتا كوچك مخلوط مي شود و در 16 كيلومتري جنوب باختري بانه به رود چومان مي ريزد.حوزه اين رود خليج فارس و درياي مكران(عمان) است. ارتفاع سرچشمه 1900 متر، شيب متوسط 7/1 درصد مسير كلي باختر جنوبي است
چم سرداب (cam-e sardab) بانه
اين رودخانه دايمي است با طول 11 كيلومتر از 15 كيلومتري جنوب بانه سرچشمه مي گيرد. مسير اين رود دامنه جنوبي كوه بانشوان (Bansovan) است حوزه اين رود خليج فارس و درياي مكران(عمان) بوده وارتفاع سرچشمه 1600 متر است. شيب متوسط آن 8/2 درصد و مسير كلي آن باختري است.
چم گويل (cam-e Govil) بانه
اين رودخانه فصلي است در طول 35 كيلومتر از دامنه باختري گرده كوه در 11 كيلومتري خاور شمالي بانه سرچشمه مي گيرد و روستاهاي مسير بنه خوي (Boneh xavi) شهربانه، كوخ صدفي، گويل، تازبان است.حوزه آن خليج فارس و درياي مكران(عمان) است ارتفاع سرچشمه 2200 متر شيب متوسط 3 درصد، مسير كلي باختري جنوبي است.
چومان (coman) بانه
اين رود دايمي است با طول 70 كيلومتر از كوه حجره فقيره در 20 كيلومتري جنوب خاوري بانه سرچشمه مي گيرد و كمابيش به موازات مرز ايران و عراق رو به باختر جريان مي يابد و در سر راه روستاهاي مسير خود را سيراب مي كند.در 2 كيلومتري باختر روستاي بانشوان با چم بويين مخلوط مي شود و پس از طي 2 كيلومتر با چم سرداب در هم آميخته و رو به سوي شمال باختري روان مي شود در اين مسير از دره هاي پرپيچ و خم عبور نموده و از دهستان پشت آربابا مي گذرد و به مرز ايران و عراق وارد مي شود. ضمن عبور از دهستان دشت طال رودخانه مرزي ايران و عراق را تشكيل مي دهد. در اين قسمت از مسير روستاي مرزي چومان را سيراب مي كند و در دامنه باختري كوه بريت (Brit) به رودخانه كلاس مي ريزد.
غار شووي بانه
اين غار در نزديكي مرز ايران و عراق در 12 كيلومتري بانه قرار دارد. درازاي اين غار 267 متر است و با شيب تندي رو به پايين مي رود. درون غار ‌آبرفتي، ريزشي و بسيار خطرناك است و چاه هاي عميق زيادي در گوشه كنار دالان ها و تالارهاي آن وجود دارد. در بازديد از از اين غار بايد از وسايل فني مخصوص غار نوردي استفاده شود. در انتهاي غار، درياچه هاي كوچكي وجود دارد. اين غار در تيرماه 1347 به وسيله كوه نوردان استان فارس كشف و بررسي مقدماتي انجام شده است.

زيارتگاه سليمان بيگ بانه
اين مكان محل دفن سليمان بيگ فرزند ميرزا بيگ، حاكم حكومت بانه در دوره شاه طهماسب است كه بيست سال در بانه حكومت كرد. وي به واسطه زهد و تقوايي كه داشت از حكومت استعفا كرد و دختر خود را به عقد نكاح برادر زاده خود بدربيگ درآورد و حكومت بانه را به او سپرد و خود رهسپار حجاز شد. سليمان بيگ پس از هفت سال سير و سياحت و زيارت به بانه مراجعت نمود و در آن جا چشم از جهان فرو بست. مدفن او در سه كيلومتري باختر بانه واقع شده است. در روي سنگ مزار او كه در خلال سال هاي 1316 تا 1320 از بين رفته جمله سليمان بيگ وفات 1010 هجري قمري نوشته شده بود.

سد باستاني شو بانه
بقاياي اين سد در جريان مطالعات و بررسي هاي باستان شناسي سال 1377 در نزديكي روستاي «شو» از توابع شهرستان بانه كشف شد كه قسمت هايي از آن در سا ل هاي اخير در جريان كارهاي عمراني به شدت آسيب ديده بود. طول بقاياي اين سد 10 متر و قطر آن 4 متر است و از سنگ لاشه و ملات ساروج بنا شده است. براساس گزارش سازمان ميراث فرهنگي استان كردستان اين سد ظاهرا از آثار دوره ساساني است.

كاروانسراي بانه
در فاصله 25 كيلومتري شرق شهر بانه ،‌ در كنار جاده سقز – بانه ، آثاري از كاروانسرايي قديمي به جاي مانده كه داراي پلان متفرقه كوهستاني است . اين كاروانسرا ،‌ دالان طولاني و بزرگي داشت كه در تمام طرفين آن شش حجره ساخته شده بود . ساختمان كاروانسرا تمامي از سنگ ساخته شده و تمام فضاها با طاق آهنگ مسقف شده است . متاسفانه اكنون جز پي ها و ديوارها ، بقيه ساختمان تخريب شده و نياز به مرمت وسيع دارد . زمان ساخت بنا به طور دقيق مشخص نيست ،‌ اما به نظر مي رسد كه در دوره صفوي ساخته و در دوره قاجار هم مرمت هايي در آن صورت گرفته باشد .