ممسني يكي از شهرستان‌‌هاي استان فارس است كه در شمال باختري اين استان واقع شده است. منطقه‌اي كه ممسني در آن ايجاد شده است، اولين بار به خاطر وجود مراتع غني مورد توجه اقوامي كه داراي معيشتي مبتني بر دام‌داري بوده اند، قرار گرفت. به همين خاطر، اولين اقوام ساكن در اين شهر قوم شول (جزو اقوام لر) بوده اند. در دوره معاصر و با كشف منابع نفتي در حوزه ممسني، اين شهر مورد توجه مجدد قرار گرفت. بافته‌هاي داري مهم‌ترين صنايع دستي شهرستان ممسني را تشكيل مي دهند. قالي‌بافي با طرح‌هاي تركي و لري در اين منطقه رواج دارد و بيش تر توسط زنان و دختران تهيه و توليد مي شوند. گليم بافي‌و جاجيم‌بافي نيز از ديگر صنايع مهم اهالي ممسني است كه در شهر ها و روستاهاي اطراف منطقه رايج است. جاذبه هاي متعدد طبيعي به همراه بناهاي كهن تاريخي، مهم ترين مكان هاي ديدني شهرستان ممسني را تشكيل مي دهند. رودخانه ها و كوه‌هاي متعدد به همراه گردشگاه‌هاي زيبا، از جمله جاذبه هاي طبيعي شهرستان ممسني به شمار مي آيند. گردشگاه ديمه ميل‌ باغستان بسيار زيبا و دل‌انگيزي است كه اطراف آن پر از گل ها و گياهان معطر و چشمه هاي پرآب است. قلعه سفيدقلعه معروفي كه قدمت آن به پيش از عهد عيلامي‌ها مي‌‌رسد،قلعه شاه جهان احمد كه به احتمال قوي به دوران هخامنشي يا اشكاني تعلق دارد و ديمه ميل يا ميل اژدها كه قدمت تاريخي آن به دوره سلوكيان يا پارتيان مي ‌رسد، برخي از مكان هاي ديدني اين شهرستان را تشكيل مي‌دهند.
مكان هاي ديدني و تاريخي
جاذبه‌هاي‌ متعدد طبيعي به همراه بناهاي كهن تاريخي، مهم ترين مكان هاي ديدني شهرستان ممسني را تشكيل مي دهند. رودخانه ها و كوه هاي متعدد به همراه گردشگاه هاي زيبا، از جمله جاذبه هاي طبيعي شهرستان ممسني به شمار مي آيند. گردشگاه ديمه ميل باغستان بسيار زيبا و دل‌انگيزي است كه اطراف آن پر از گل ها و گياهان معطر و چشمه هاي پرآب است. قلعه سفيد قلعه معروفي كه قدمت آن به پيش از عهد عيلامي ها مي ‌رسد، قلعه شاه جهان احمد كه به احتمال قوي به دوران هخامنشي يا اشكاني تعلق دارد و ديمه ميل يا ميل اژدها كه قدمت تاريخي آن به دوره سلوكيان يا پارتيان مي ‌رسد، برخي از مكان هاي ديدني اين شهرستان را تشكيل مي‌دهند. مكان هاي ديدني و تاريخي اين شهرستان عبارتند از: امام زاده در آهنين، امام زاده شاه زاده علاءالدين، بناي عمارت، بناي كل لوله، شهر قديمي چشمه سردو، قلعه سفيد، قلعه شاه جهان احمد، قلعه چرو، قلعه ككا، ديمه ميل (ميل آزاد يا ميل اژدها)، كتيبه‌هاي كورنگون (كرنگون)، نقش بهرام و پل فهليان.
صنايع و معادن
صنايع كارخانه اي نيز در اين منطقه از رونق نسبي برخوردار است كارخانه هاي قند و تلمبه خانه شركت نفت در اين شهرستان وجود دارد. به طور كلي اين منطقه نفت خيز بوده و مدتي است كه در حد فاصل نور آباد و بابا منير عمليات حفاري جهت استخراج نفت آغاز شده است. به طور كلي از محصولات اين شهرستان مقداري برنج، جو، مركبات و گوشت به نواحي مجاور به خصوص جنوب صادر مي‌شود.
كشاورزي و دام داري
اقتصاد شهرستان ممسني بر پايه كشاورزي، دام داري و قالي بافي استوار است. آب كشاورزي در اين منطقه از چشمه، كاريزها، چاه ها و رودخانه ها تامين مي گردد. مهم ترين فرآورده هاي كشاورزي آن عبارتند از: برنج، گندم، جو، مركبات و خرما. در آبادي هاي اين شهرستان دام داري رونق بسيار داشته و دام ها بيش‌تر شامل گوسفند و گاو است.
مشخصات جغرافيايي
نور آباد مركز شهرستان ممسني در 51 درجه و 31 دقيقه طول جغرافيايي و 30 درجه و 7 دقيقه عرض جغرافيايي و در ارتفاع 920 متري از سطح دريا واقع شده است. شهرستان ممسني از شمال و باختر به استان كهگيلويه و بوير احمد، از خاور به شهرستان سپيدان، از جنوب خاوري به شهرستان شيراز، از جنوب به شهرستان كازرون و از جنوب باختر به استان بوشهر محدود مي‌شود. شهرستان ممسني كه مركز آن نور آباد است داراي دو بخش به نام هاي حومه و ماهور ميلاتي است. رودخانه فهيلان مهم ترين رودخانه اين شهرستان و آب و هواي آن معتدل است. مسيرهاي ارتباطي اين شهرستان با مناطق اطراف عبارتند از:
- راه نور آباد – دو گنبدان به سوي شمال باختري به طول 120 كيلومتر. اين راه در 20 كيلومتري شمال نور آباد از يك راه به سوي شمال نور آباد به ياسوج متصل مي شود.
- راه نور آباد – شيراز به سوي جنوب خاوري به طول 180 كيلومتر
- راه نور آباد- بندر گناوه به طول 245 كيلومتر. بابا منير مركز بخش ماهور ميلاني در كيلومتر 65 اين راه قرار گرفته است.
جمعيت شهرستان ممسني در سرشماري سال 1375 برابر با 161243 نفر برآورده شده است. اهالي اين شهرستان از نژاد آريايي بوده و به زبان فارسي با گويش لري سخن مي گويند. مردم شهرستان ممسني مسلمان و شيعه مذهب هستند.
وجه تسميه و پيشينه تاريخي
ممسني را «شولستان» نيز خوانده اند كه به معناي سرزمين شول هاست. شول ها يكي از طوايف سابق لرستان بودند كه بعد از استقرار در اين ناحيه، به اين نام مشهور شدند. مركز ولايتي كه ممسني در آن قرار داشت، شهر شاهپور در چند كيلومتري كازرون بود كه نوشته اند در زمان تزلزل حكومت ساسانيان، به وسيله ابوسعيد كازروني شبانكاره با خاك يكسان شد. ولي در زمان حكومت سلجوقيان دوباره تعمير و بازسازي شد و رونق گذشته خود را باز يافت. منطقه اي كه ممسني در آن ايجاد شده است، اولين بار به خاطر وجود مراتع غني مورد توجه اقوامي كه داراي معيشتي مبتني بر دام داري بوده اند، قرار گرفت. به همين خاطر، اولين اقوام ساكن در اين شهر قوم شول (جزو اقوام لر) بوده اند. در دوره معاصر و با كشف منابع نفتي در حوزه ممسني، اين شهر مورد توجه مجدد قرار گرفت.

امام زاده در آهنين ممسني
امام زاده درآهنين بقعه‌اي مشتمل بر دو زيارت گاه است كه در دو كيلومتري نورآباد، در مجاورت جاده آسفالته، قرار گرفته است. بر سر دراين امام زاده،كتيبه‌اي متعلق به قرن هشتم هجري نصب شده است. كتيبه امام زاده در آهنين از معدود كتيبه‌هاي تاريخي است كه به زبان فارسي نوشته شده است. اين مكان، براي اهالي بومي منطقه ارزش زيارتي دارد و مردم در ايام سال از آن ديدن مي‌ كنند.
امام زاده شاه زاده علاءالدين ممسني
آرامگاه امام زاده شاه زاده علاءالدين كه شامل دو امام زاده مي شود، در دو كيلومتري نورآباد در كنار جاده كازرون به خوزستان واقع است. بناي آرامگاه شاهزاده علاءالدين داراي گنبد بلند شلمچي بر فراز گردني كشيده است و سطح آن داراي رنگ سفيد است. مصالح به كار رفته در تمامي بنا از سنگ و گچ است. براساس كتيبه بالاي سر در امام زاده، شاهزاده علاء الدين ـ فرزند امام هفتم (ع) ـ در سال 1025 هـ . ق و مقارن سلطنت شاه عباس كبير بنا گرديده يا تعمير شده است.

پل فهليان ممسني
پل فهليان كه قدمت آن به اوايل ظهور اسلام مي ‌رسد، در قسمت باختري فهليان و بخش علياي پل كنوني، واقع شده است.

كتيبه‌هاي كورنگون (كرنگون) ممسني
كتيبه هاي كورنگون كه قدمت آن به قرن سوم پيش از ميلاد مي ‌رسد در شمال باختري فهليان و در جنوب روستاي سه تلون در20 كيلومتري شمال باختري نورآباد واقع شده است. بر فراز كوه «كرنگون» آثار حجاري شده معروف به «نقاره خانه» و «سگ مترو» جلب توجه مي ‌كند. در حال حاضر، تنها راه دستيابي به اين نقش‌ها، يك پلكان كوچك است كه از قله ‌كوه سرازير مي ‌شود. اين محل چنانچه از نقوش كنده‌ كاري شده روي سنگ‌ها برمي‌آيد، محل عبادت بوده است. جالب توجه آن كه نمونه‌هاي ديگري از كتيبه‌هاي موجود در كورنگون نيز در نقش رستم نزديك تخت جمشيد ديده شده است.
نقش بهرام ممسني
نقش بهرام كه از جاذبه‌هاي تاريخي منطقه محسوب مي ‌شود نقش برجسته‌اي به درازاي 85/3 و پهناي 60/2 متر است كه در نه كيلومتري شهر نورآباد، در محوطه‌اي به نام سراب بهرام واقع شده است.

قلعه سفيد ممسني
قلعه سفيد يكي از قلعه هاي معروف استان فارس است و قدمت آن به پيش از عهد عيلامي مي ‌رسد. اين قلعه در 15 كيلومتري شمال نورآباد قرار دارد و گمان مي ‌رود كه اين قلعه در قرن پنجم هجري يكي از قلعه‌هاي معروف اسماعيليان بوده و در سال 654 هجري قمري به دست هلاكو خان مغول خراب شده است. مي‌ گويند اين قلعه دري از فولاد داشته كه احتمالاً همان در آهنين «امام زاده در آهنين» است.
قلعه شاه جهان احمد ممسني
از قلعه شاه جهان احمد كه به احتمال قوي به دوران هخامنشي يا اشكاني تعلق دارد و در نزديكي آبادي عبداللهي از توابع رستم در20 كيلومتري شمال نورآباد آثاري بر جاي مانده است. در شمال اين قلعه آثاري به نام «تشون» يا «تشگه» ديده مي ‌شود.
قلعه چرو ممسني
قلعه چرو كه قدمت تاريخي آن به قرن پنجم هجري مي‌ رسد يكي از قلعه هاي معروف پيروان حسن صباح (اسماعيليان) بوده كه در 15 كيلومتري باختر درياچه برم شور بر فراز كوهي به همين نام (قلعه چرو) قرار گرفته است.
قلعه ككا ممسني
در شش كيلومتري خاور دشت رزم جاويد، دره اي به نام «تنگ سام» وجود دارد كه «قلعه ككا» يكي از آثار باستاني مهم آن است. اين قلعه در هشت كيلومتري شمال روستاي كوهستاني كلگه شيراز و در حصار تنگه هاي عنا و سه جك (كه رودخانه فهليان از وسط آن مي گذرد) قرار دارد. قلعه ياد شده را از قلعه هاي اسماعيليه مي دانند و قدمت آن به قرن ششم هجري مي رسد. اين قلعه در شهرستان ممسني قرار دارد.
ديمه ميل (ميل آزاد يا ميل اژدها) ممسني
ديمه ميل يا ميل اژدها كه قدمت تاريخي آن به دوره سلوكيان يا پارتيان مي ‌رسد درهفت كيلومتري شهر نورآباد ممسني و در كنار كوه تنگ گله بنا شده است. برج ياد شده بيش از هفت متر ارتفاع و 40/3 متر پهنا دارد كه پايين آن را با سنگ‌هاي تراشيده رگي، پهن ‌تر ساخته‌اند.

شيراز نگين درخشان فرهنگ و تمدن ايران زمين و يكي از زيباترين و نام دارترين مناطق ايران است. شيراز با سابقه تاريخي منحصر به فرد خود مجموعه‌اي از تمدن باستاني جهان را در برداشته، وارث تمدن اقليم پارس و نشانه اي از هويت باستاني و سهم بسيار ارزشمند ايران در تمدن و فرهنگ جهان است. شيراز با موقعيت خاص جغرافيايي خود كه سه فصل از فصل هاي سال، هوايي بهاري دارد؛ سرزمين شعر و شاعري نيز هست و دو مرواريد بزرگ ادبيات جهان ( سعدي و حافظ) زادگاه اين سرزمين هستند و آرامگاه آن ها محفل هنردوستان است. شيراز با مناطق اطراف آن يعني تخت جمشيد، نقش رستم و شهرهاي ديرينه يكي از قديمي ترين مجموعه هاي تمدني جهان است و آثار تاريخي اطراف آن كه از عظيم ترين آثار باقي مانده در جهان است به تمدن كهن ايران، اعتباري خاص داده است.آثار پرافتخار زمان هخامنشي ها و ساساني‌ها، نمايش‌گر ذوق‌حجاري، معماري،كاشي‌كاري، نقاشي و مجسمه سازي مردم فارس پيش از اسلام است. بعد از اسلام نيز فارس ها به خصوص مردم شيراز به شيوه ديرين خود، در كسب هنر و آفريدن صنايع دستي كوشش فراوان به كار برده اند و در اين راه بسيار موفق عمل كرده اند. هنرمندان شيرازي در تاريخ هنر ايران در خط و تذهيب، جلوه سازي و گل و بوته سازي،معماري و گچ بري، خاتم سازي و نقره كاري، ابريشم دوزي، قالي‌بافي و منبت كاري از نام داران و سرآمد هاي اين هنر به شمار مي‌رفته‌اند. امروزه نيز اين منطقه به لحاظ صنايع دستي بسيار قوي عمل مي كند و خاتم كاري، منبت كاري، معرق كاري، قالي بافي، پارچه بافي، نقره كاري، مسگري و بافت گليم هاي زيبا از مهم ترين صنايع دستي شهرستان شيراز محسوب مي شود.
بافت قالي در شهرستان شيراز از سابقه اي طولاني برخورداراست. در تجارت فرش، تمام قالي هاي ناحيه فارس (جنوب غربي ايران) را تحت عنوان قالي شيراز نام مي برند كه به طور كامل در صنايع دستي استان فارس توضيح داده شده است. بخشي از فرشينه هاي خمسه هم كه به شيرازي معروفند، از نظر جنس متوسط است و به جز بافندگان خمسه، بافندگان روستاهاي غير عشايري نيز آن را مي بافند. اين بافته ها نيزبه نام قاليچه هاي شيرازي مشهورهستند و به كشورهاي ديگر نيز صادر مي شوند.
پارچه‌هاي ابريشمي، نخي و پشمي شيراز و ظروف مسي و نقره كاري اين منطقه نيز از شهرت به سزايي برخوردار بوده و گليم بافي هم در اين ناحيه شهرت زيادي دارد. صنايع دستي شهرستان شيراز از جمله صادرات اين شهرستان به شمار مي آيد. خاتم كاري مهم ترين و مشهور ترين صنعت دستي شهرستان شيراز است. خاتم كاري يكي از هنرهاي با ارزشي است كه در شرق وجود دارد و مهم ترين صنعت دستي فارسي است كه بهترين نوع آن در شيراز توليد مي ‌شود. از گذشته خاتم سازي اطلاع زيادي در دست نيست، زيرا مواد اوليه خاتم بيش تر چسب و چوب است و اين دو ماده بر اثر مرور زمان از بين مي روند. با اين همه در مكان هايي كه از نظر مردم جنبه تقدس داشته، به خاتم هايي بر مي خوريم كه قدمت دويست تا سيصد ساله دارند. تصور مي شود هنر خاتم سازي براي اولين بار در شهر شيراز به وجود آمده و مركزاصلي خاتم كاري در شيراز باشد. شايد بهترين نمونه اين هنر درعصر حاضر، ميز خاتمي است كه در نمايشگاه جهاني بروكسل (سال 1958) مدال طلا را نصيب خود كرد.
كهن ترين نمونه خاتم كه در دست است متعلق به دوره صفويه است. اين اثرمربوط به بقعه شاه نعمت الله ولي در ماهان كرمان است. در خاتم كاري هاي شيراز بيش تر گل هاي كوچك و ستاره هاي درخشاني كه از مواد مختلف تركيب يافته اند، ديده مي شود.( قطعات كوچك منظمي از ني، مس، قلع، چوب، عاج بريده و آن ها را روي سطحي كه قبلا سريشم زده اند، مي چسبانند.) خاتم كاري بيش تر در روي رحل و صندوقچه هاي كوچك و جعبه هاي آرايش صورت مي گيرد و نيز ممكن است به موجب سفارش، اشياء بزرگ تر از قبيل ميز و صندلي و غيره را نيز خاتم كاري نمايند. درخاتم هاي گران قيمت قسمت هاي فلزي خاتم از طلا يا نقره تشكيل مي شود و به جاي استخوان در ساخت آن ها عاج به كار مي رود. مرغوب ترين نوع خاتم، نوعي است كه پره وارو ناميده مي شود و نوع ديگري هم هست كه به سيم دار مشهور است. چوب، فلز، استخوان و رنگ سبز، مواد و مصالح خاتم سازي را تشكيل مي دهند. انواع وسايل و ابزار اين رشته عبارتند از: رنده كه پشت خاتم را بسيار ظريف مي تراشد، تنگ هاي گوناگون نظير تنگ مثلث سابي، سيم سابي، پره ساب، گل ساب و توگلو ساب، اره، اره سرقطع كن كه سر چوب ها يا گل خاتم را قطع مي كند، سوهان كه انواع مختلف دارد، پرگار، گونيا، چكش، گاز انبر، مغاز و پرس.
منبت كاري از صنايع و هنرهاي دستي شيراز است. واژه منبت به معناي كنده كاري روي چوب است كه سابقه اي ديرينه در شهرستان شيراز دارد. شايد بتوان آغاز تاريخ منبت كاري را زماني دانست كه انسان نخستين بار با ابزاري برنده چوبي را تراشيده است. مهم ترين ماده اي كه روي آن منبت كاري مي كنند چوب است. چوب منبت كاري بايد محكم و بدون گره باشدو براي اين منظور از چوب هاي آبنوس، فوفل، بقم، شمشاد، عناب و گردو استفاده مي شود. شناخت راه چوب يكي از مهم ترين اصول كار است و عاج، صدف و استخوان از ديگر مصالح مورد استفاده در هنر منبت كاري است.
معرق كاري يكي ديگر از صنايع روي چوب و با اهميت شيرازي هاست كه شيوه جديد آن، پديده تازه اي در ايران است و عمري پنجاه ساله دارد. معرق در اصل بر تكه هاي ريزي از كاشي اطلاق مي شود كه در كنار هم چيده مي شوند و فرم هاي مختلفي را تشكيل مي دهند. اين نوع كاشي براي تزيين داخل و خارج گنبدها و سردر مساجد به كار مي رفته است. معرق كاري در قرن ششم هجري يعني در دوره سلجوقيان به سمت كمال رفت و متداول شد. در شيوه تازه معرق روي چوب كه به تازگي از منبت كاري جدا شده، طرح مورد نظر روي چوب زده مي شود و به وسيله مغار خالي شده و به جاي آن تكه هايي به همان اندازه از چوب هاي مختلف يا عاج، جاگذاري مي شود. پس از به وجود آمدن اره مويي هاي بسيار باريك، معرق روي چوب وارد مرحله جديدي شد و هنري با ظرافت و اعجاب آور به وجود آمد. در اين مرحله جديد با قرار دادن قطعات مختلف از قبيل صدف، عاج، استخوان، فلز و چوب هاي مختلف رنگي در كنار يكديگر، معرق ايجاد مي شود. معرق كاري هاي شيراز از جمله صنايع دستي صادراتي اين شهرستان به شمار مي آيند.
ايلات عمده اي در بخش هاي تابعه اين شهرستان به زندگي كوچ نشيني مشغول هستند. ايل قشقايي در محدوده شمال و شمال غربي شيراز رفت و ‌آمد مي كنند و طوايف عمده آن كشكولي دره شوري، شش بلوكي، قراچه اي فارسيمدان، عمله و لبو محمدي هستند. اين ايل در حال حاضر اهميت و نفوذ سابق خود را از دست داده و داراي ايلخان نيست. ايلات خمسه نيز بيش‌تر در قسمت هاي خاوري و جنوب خاوري شيراز رفت و آمد مي كنند و شامل 5 ايل هستند به نام هاي اينانلو، بهارلو، عرب، نفر و باصري. مردم شهرستان شيراز آريايي نژاد بوده و اهالي اين شهرستان داراي زبان فارسي با گويش ويژه شيرازي هستند كه به زبان فارسي اصيل نزديك‌تر است. تقريبا 97 درصد شهرستان شيراز مسلمان و شيعه مذهب بوده و 3 درصد ديگر را نيز ساير اديان تشكيل مي‌دهند.
جاذبه هاي تاريخي متعدد كه در گوشه و كنار اين شهرستان پراكنده شده اند، نشان از اهميت و عظمت اين منطقه در دوره هاي باستاني، اسلامي و معاصر دارند. آرامگاه كوروش كبير كه در دشتي پهناور قرار گرفته و از سنگ هاي سفيد رنگ ساخته شده و قدمت آن به دوره هخامنشيان مي رسد، مسجد جامع عتيق كه از كهن ترين مسجد هاي استان فارس و شهرستان شيراز است و قدمت آن به دوره هاي اوليه اسلام مي رسد، مسجد وكيل كه از شاهكارها و آثار پر ارزش دوره زنديه است و دروازه قرآن كه از شهرتي جهاني برخوردار است، نمونه هايي از آثار دوره هاي مختلف در شهرستان شيراز به شمار مي‌آيند.
بازار وكيل شيراز كه داراي ويژگي هاي خاص و زيبايي خيره كننده‌اي است به همراه باغ هاي مشهوري چون باغ عفيف آباد (باغ گلشن) و باغ ارم‌ كه از مشهور ترين باغ هاي ايران در جهان است، در اين شهرستان واقع شده‌اند. نارنجستان قوام از ديگر بناهاي ارزشمند منطقه است كه در آن اثر هفت هنر ايراني، (گچ بري، نقاشي سنتي، آينه كاري، آجركاري، سنگ تراشي، معرق كاري و منبت كاري) قابل مشاهده است. شهرستان شيراز از طبيعت بسيارغني، جذاب و ديدني نيز برخوردار است و وجود جاذبه هايي چون تنگ بوان با طبيعت زيباي پيرامونش، پارك ها و گردش‌گاه هاي طبيعي چون گردش‌گاه ميان كتل كه زيستگاه گوزن زرد ايراني است، درياچه هاي زيبايي چون درياچه پريشان، چشمه هاي متعدد چون چشمه رچي، دره هاي سر سبز و ... سبب شده اند كه اين شهرستان توانمندي هاي قابل توجهي را در زمينه جاذبه هاي طبيعي داشته باشد و همراه با جاذبه هاي منحصر به فرد تاريخي خود، همواره پذيراي طبيعت دوستان و ايرانگردان باشد.
مكان هاي ديدني و تاريخي
شيراز؛ با سابقه هزاران ساله خود قدمتي به طول تاريخ‌ تمدن و فرهنگ ايران دارد و گوشه گوشه اين منطقه نمايشگه اين ادعاست. شيراز يكي از مشهورترين نقاط ايران در جهان است و همواره در هر محفلي كه سخن از شكوه تمدن ايران بوده، نام شيراز در راس فهرست مناطق داراي تمدن ايران آورده شده است. موقعيت طبيعي و جغرافيايي اين شهرستان در فلات ايران، رودخانه هاي پرآب همراه با خاك حاصل خيز و درياچه هاي طبيعي آب شيرين به اين منطقه امكان داده كه در دوره هاي مختلف از مراكز مهم فعاليت اقوام ساكن در اين مرز و بوم باشد و يادگارهاي با ارزش تاريخي زيادي را از اقوام مختلف در دل خود داشته باشد.
جاذبه‌هاي تاريخي‌متعدد‌كه در گوشه و كنار اين شهرستان پراكنده شده اند، نشان از اهميت و عظمت اين منطقه در دوره هاي باستاني، اسلامي و معاصر دارند. آرامگاه كوروش كبير كه در دشتي پهناور قرار گرفته و از سنگ هاي سفيد رنگ ساخته شده و قدمت آن به دوره هخامنشيان مي رسد، مسجد جامع عتيق كه از كهن ترين مسجد هاي استان فارس و شهرستان شيراز است و قدمت آن به دوره هاي اوليه اسلام مي رسد، مسجد وكيل كه از شاهكارها و آثار پر ارزش دوره زنديه است و دروازه قرآن كه از شهرتي جهاني برخوردار مي باشد، نمونه هايي از آثار دوره هاي مختلف در شهرستان شيراز مي باشند.
بازار وكيل شيراز كه داراي ويژگي هاي خاص و زيبايي خيره كننده اي است به همراه باغ هاي مشهوري چون باغ عفيف آباد ( باغ گلشن ) و باغ ارم كه از مشهور ترين باغ هاي ايران در جهان مي باشند، در اين شهرستان واقع شده اند. نارنجستان قوام از ديگر بناهاي ارزشمند منطقه است كه در آن اثر هفت هنر ايراني، (گچ بري، نقاشي سنتي، آينه كاري، آجركاري، سنگ تراشي، معرق كاري و منبت كاري) قابل مشاهده است.
شهرستان شيراز از طبيعت بسيارغني، جذاب و ديدني نيز برخوردار است و وجود جاذبه هايي چون تنگ بوان با طبيعت زيباي پيرامونش، پارك ها و گردشگاه هاي طبيعي چون گردشگاه ميان كتل كه زيستگاه گوزن زرد ايراني است، درياچه هاي زيبايي چون درياچه پريشان، چشمه هاي متعدد چون چشمه رچي، دره هاي سر سبز و ... سبب شده اند كه اين شهرستان توانمندي هاي قابل توجهي را در زمينه جاذبه هاي طبيعي داشته باشد و همراه با جاذبه هاي منحصر به فرد تاريخي خود، همواره پذيراي طبيعت دوستان و ايرانگردان باشد.
صنايع و معادن
شيراز از شهرهاي مهم ايران محسوب مي شود و صنايع كارخانه اي در آن پيشرفته و چشم گير مي باشد. انواع كارخانه هاي صنعتي از قبيل نفت ايران، كارخانه هاي تهيه لوله كشي نفت خام، پالايشگاه و پتروشيمي، كارخانجات توليد نخ،‌ كارخانه‌هاي شير پاستوريزه، روغن نباتي،‌ پارچه بافي، جعبه سازي، شيشه سازي، كارخانجات ذوب فلزات، چاپخانه و كارخانه هاي توليد‌ آجر، سيمان، گچ،‌ موزاييك و ... از كارخانه هاي مهم شيراز به شمار مي روند. علاوه بر معادن نمك درياچه هاي شور، معادن سنگ و آهك اين شهرستان نيز نسبتا زياد است كه مهم ترين آن ها معادن احمد آباد، چنار زاهدان، فرهادخاني و چشمه تلخو در اطراف شيراز، و معادن سنگ سروستان و سنگ زرقان مي باشند كه در صنعت كاشي سازي وكاشي كاري اين شهرستان نقش عمده اي داشته‌اند. بازرگاني در شهرستان شيراز از رونق چشم‌گيري برخوردار است. از نظر اقتصادي شهرستان شيراز تقريبا خودكفا بوده و اساس اقتصاد آن بر كشاورزي، دام داري، كارگري، تجارت و صنايع دستي و فرش بافي استوار است. تجارت در اين شهرستان در محور شغلي عمده مردم بوده و صادرات آن را انواع محصولات كشاورزي از قبيل : گندم، جو، ‌بنشن،‌ تره بار، چغندرقند، و برنج و صنايع دستي از قبيل: خاتم كاري، منبت كاري، نقره آلات، گيوه، كلاه نمدي و قالي و محصولات كارخانه اي و صنعتي تشكيل مي دهد.
وجه تسميه و پيشينه تاريخي
در افسانه ها آمده است كه شيراز فرزند تهمورس (از پادشاهان سلسله پيشداديان) شهر شيراز را تأسيس كرد و نام خود را بدان بخشيد. به روايتي ديگر، نام اين ديار، "شهرراز" بوده كه به اختصار شهر از و شيراز خوانده شده است.در حالي كه بر اساس تحقيقات "تدسكو" شيراز به معناي مركز انگور خوب است، "ابن حوقل"، جغرافي دان مسلمان قرن چهارم هجري، علت نامگذاري شيراز شباهت اين سرزمين به اندرون شير مي داند، چرا كه به قول او عموما" خواربار نواحي ديگر بدانجا حمل مي شد و از آنجا چيزي به جايي نمي بردند. و بالاخره بنا به نوشته كتاب "صورالاقاليم"، از جهت وجود دام هاي بسيار در دشت شيراز، آنجا را "شيرساز" ناميده اند.باري، بيش از هر چيز نام زيبا و سحرانگيز شيراز كه واژه اي فارسي است، بهترين گواه بر اين باور است كه برخلاف پندار پاره اي از جغرافي دانان مسلمان، تأسيس اين شهر به قرن ها قبل از ورود اسلام به ايران باز مي گردد، شيراز، هم اكنون نيز در محل تقاطع مهمترين راه هاي ارتباطي شمال به جنوب و شرق به غرب كشور است و اين موقعيت در ادوار قبل از اسلام شاخص تر بوده، چرا كه در عهد هخامنشيان، شيراز بر سر راه شوش (پايتخت هخامنشي) به تخت جمشيد و پاسارگاد بوده و در عهد ساسانيان راه ارتباطي شهرهاي بسيار مهمي چون بيشابور و گور با استخر، از جلگه شيراز مي گذشت. در نتيجه مسلم است كه چنين محل حاصلخيز و خوش آب و هوايي كه در تقاطع مسيرهاي مهمي كه برشمرده شد، قرار داشته، هرگز خالي از آبادي و سكنه نبوده است. وجود آثار قديمي مانند قصر ابونصر در حوالي شيراز كه قدمت آن به دوره اشكانيان مي رسد و نقوش برجسته برم دلك، (در چندكيلومتري شرق قصر ابونصر) كه از آثار دوره ساساني است و قلعه بزرگ بندر (فهندر، پهندر، قهندز، كهندژ) در سمت شرق تنگ سعدي و چند نقش برجسته در دهكده گويم در چهار فرسنگي شمال غرب شيراز و همچنين پيدا شدن سكه هايي در ضمن حفاري هاي قصر ابونصر، كه بر آنها با خط پهلوي نام شيراز نقش بسته است، جملگي بر وجود شهر يا بلوكي به نام شيراز، در همين محل در دوران قبل از اسلام دلالت دارد.علاوه بر آنچه گفته شد، كاوش هاي باستان شناسي در تخت جمشيد، به سرپرستي كامرون در سال 1314 ه.ش، به پيدايش خشت نبشته هايي انجاميد كه بر روي چند فقره از آنها نام شيراز مشخص بود. بدين ترتيب مي توان احتمال داد، اين وادي كه در عهد رونق تخت جمشيد، آبادي كوچكي بيش نبوده است، بعد از انهدام پايتخت هخامنشيان، سمندروار از دل خاكستر آن ديار برپا خاسته است.
مشخصات جغرافيايي
شهرستان شيراز از شمال به شهرستان آباده، از جنوب به شهرستان فيروزآباد، از شرق به شهرستان استهبان و از غرب به شهرستان كازرون محدود مي‌شود. رودخانه هاي كر، شش پير، و قره ‌آغاج از مهم ترين رودخانه‌هاي منطقه هستند و به طور كلي شهرستان شيراز صرف نظر از جلگه هاي شيراز، مرودشت و كربال يك منطقه كوهستاني به شمار مي رود. آب و هواي منطقه معتدل و متمايل به گرم است. شهر شيراز مركز شهرستان درطول جغرافيايي 52 درجه و 32 دقيقه و عرض جغرافيايي 29 درجه و 37 دقيقه و ارتفاع 1540 متري از سطح دريا واقع است. در سرشماري سال 1375 جمعيت شهرستان شيراز 1،423،805 نفر برآورد شده است. راه هاي دسترسي به اين منطقه عبارتند از:
- راه شيراز – اصفهان به طول 484 كيلومتر
- راه شيراز – فسا به طول 168 كيلومتر
- راه شيراز – استهبان – ني ريز به طول 191 كيلومتر و تا استهبان به طول 230 كيلومتر
- راه شيراز – بوشهر به طول 225 كيلومتر
- راه شيراز – جهرم به طول 200 كيلومتر
- راه شيراز – نورآباد ممسني به طول 235 كيلومتر
- راه شيراز – اردكان به طول 95 كيلومتر
- راه شيراز – فيروزآباد به طول 120 كيلومتر
مركز شهرستان شيراز داراي فرودگاه بين المللي است.

رودخانه پل فسا شيراز
رودخانه پل فسا يك رود دايمي به طول 35 كيلومتر است. مسير كلي اين رود جنوب خاوري بوده و از كوه پهن 14 كيلومتري جنوب باختري شيراز سرچشمه مي گيرد.
رودخانه خشك شيراز
رود خشك كه 50 كيلومتر طول دارد رودي فصلي بوده كه مسير كلي آن جنوب خاوري است. سرچشمه اين رود، كوه هاي قلات و تشي برگي و كلتاق در 33 كيلومتري شمال باختري شيراز است كه به آن نهر اعظم نيز مي گويند.
رودخانه دالكي شيراز
رودخانه دالكي يك رود دايمي به طول 170 كيلومتر است كه شيب متوسط آن 8/0 درصد مي باشد. اين رود كه حوزه آن خليج فارس و درياي عمان است در مسير كلي خود كه به سمت جنوب باختري است، از شهرستان هاي كازرون، برازجان و بوشهر در استان هاي فارس و بوشهر عبور مي كند. هله از ارتفاعات 40 كيلومتري جنوب خاوري كازرون و 53 كيلومتري جنوب باختري شيراز از دهستان كوهمره سرچشمه گرفته و به سوي شمال باختري روان مي شود. در 14 كيلومتري خاور كازرون با رودخانه حنا مخلوط شده و به نام رودخانه سفيد از طريق دره دوان در شمال خاوري، همچنان به سوي شمال باختري ادامه مسير مي دهد. پس از آن كه در 17 كيلومتري شمال كازرون با رودخانه تنگ شيب مخلوط شده، با نام جديد شاهپور از طريق تنگه چوگان به دهستان شاهپور وارد مي شود. در اين دهستان با ريزابه هاي فراواني از جمله رود شكستان درهم مي آميزد و رو به سوي جنوب باختري به طرف دهستان خشت سرازير مي شود. در اين دهستان به سوي باختر تغيير جهت داده و پس از عبور از دره شمالي كوه پوزه حسن كرچال وارد دهستان مزارعي از شهرستان برازجان مي شود. در اين دهستان با ريزابه هاي فراواني كه غالبا از شمال سرازير شده اند مخلوط گشته، مرز ميان دهستان هاي مزارعي، شبانكاوه و زيرراه را تشكيل مي دهد و به نام رودخانه شيرين در 12 كيلومتري شمال باختري برازجان با رودخانه دالكي مخلوط مي شود. از اين به بعد اين رودخانه كه به سمت باختر متوجه شده و مرز ميان دهستان هاي شبانكاره و زيارت را تشكيل مي دهد، هله نام مي گيرد. سرانجام اين رودخانه در 54 كيلومتري جنوب باختري برازجان به خليج فارس مي ريزد. در طول مسير اين رودخانه نقاط مناسبي براي احداث سد وجود دارد. از جمله اين مناطق مي توان به مدخل شمالي تنگ چوگان در 20 كيلومتري شمال كازرون، دهانه خاوري پوزه حسن كرچال در 35 كيلومتري باختر كازرون و همچنين دره شمالي كتل برنگ در 44 كيلومتري باختر شمالي كازرون اشاره كرد
موند (مند) شيراز
مسير عبوري اين رود شهرستان هاي شيراز، جهرم، فيروزآباد، و خورموج است. اين رود 685 كيلومتر طول دارد و مسير كلي آن نخست جنوب خاوري و سپس جنوب باختري و در انتها باختري مي باشد. اين رودخانه از كوه هاي انار و خاني يك واقع در دهستان كوهمره در 75 كيلومتري باختر شمالي شيراز و 28 كيلومتري شمال خاوري كازرون سرچشمه مي گيرد و به نام رودخانه قره آغاج به سوي جنوب خاوري سرازير مي شود و پس از مخلوط شدن با رودخانه زاخرد به دهستان سياخ وارد مي گردد و مسير خود را به سوي جنوب خاوري را طي مي كند. اين رودخانه پس از طي مسيري طولاني و عبور از دهستان ها و شهرستان هاي بسيار و مخلوط شدن ريزابه ها و رودخانه هاي فراوان با اين رودخانه سرانجام در 56 كيلومتري جنوب باختري خورموج به خليج فارس مي ريزد.
رود سرخون شيراز
سرخون يك رود دايمي به طول 20 كيلومتر است. اين رود از كوه هاي دشت ارژن و ديوار آهني در 44 كيلومتري باختر شيراز سرچشمه مي گيرد. شيب متوسط اين رود 7 درصد و مسير كلي آن جنوبي است.
رودخانه آغاج شيراز
اين رودخانه از دامنه كوه تابسك در دهستان دشمن زياري سرچشمه مي گيرد و پس از عبور از ميان دره اي در ناحيه شمال باختري شيراز، در حوالي چهل چشمه از منطقه ممسني خارج مي شود. رودخانه آغاج در مسير خود همراه چند رود و چشمه، پس از عبور از اراضي زراعي خفر، كوار، جهرم، قير و كارزين از طريق استان بوشهر به نام رود مند وارد خليج فارس مي شود.
چشمه رچي شيراز
اين چشمه كه از گردشگاه هاي زيباي استان و شهرستان شيراز به شمار مي آيد در منطقه كوهمره سرخي در 35 كيلومتري شيراز واقع شده است. آب و هواي مطبوع و مناظر دل انگيز طبيعي از ويژگي هاي اين ناحيه مي باشند كه آن را به يكي از گردشگاه هاي عمومي تبديل كرده است.
چشمه خارگان شيراز
چشمه خارگان در روستايي به همين نام در 60 كيلومتري شيراز قرار دارد. محوطه اطراف چشمه، همواره پذيراي انبوهي از بازديد كنندگان و گردشگران در فصل هاي مختلف سال است. اين محل به علت برخورداري از آب فراوان و همجواري با رودخانه هاي قره آغاج و جره، از پوشش گياهي مناسبي برخوردار است.
گردشگاه آتشكده شيراز
در حاشيه جاده شيراز به استهبان، در دامنه ارتفاعات خرمن كوه، گردشگاهي ارزشمند وجود دارد كه در حال حاضر، بخشي از خدمات تفريحي اين مسير را به عهده دارد. اين مكان چشمه و بركه اي بسيار زيبا دارد كه علاوه بر قابليت هاي گردشگاهي، به عنوان حوضچه پرورش ماهي نيز مورد استفاده قرار مي گيرد.
گردشگاه برم دلك شيراز
اين گردشگاه در 14 كيلومتري خاور شيراز واقع شده است. در چهار كيلومتري آثار باستاني قصر ابونصر، تالابي وجود دارد كه به نام برم دلك معروف است. آب اين برم (چشمه) از چند شكاف كوه خارج مي شود و در دامنه كوه تالابي را تشكيل مي دهد. در اطراف اين آبگير، نيزاري وجود دارد و در بدنه كوه مشرف بر تالاب، سه تاقچه منقش در كوه حفر شده است كه قدمت نقوش آن به عهد ساساني مي رسد. برم دلك در طول سال مورد استفاده بسياري از مردم و مسافران شيراز قرار مي گيرد.
گردشگاه چشمه فيلي شيراز
گردشگاه چشمه فيلي در حاشيه خاوري دانشكده دامپزشكي و در مسير راه ورودي به دشت بانش واقع شده است. اين گردشگاه با وسعتي در حدود 60 هكتار خارج از محدوده قرق شده باجگاه است. اين محل بين دو رشته كوه شمالي آن صوفيا و جنوبي فيل قرار گرفته و دشت كوچك خانعلي را در خود جاي داده است. مجموعه دشت، دامنه و كوه هاي كم ارتفاع، گردشگاه جالبي را به وجود آورده اند كه مورد استفاده مردم قرار مي گيرد.
گردشگاه چشمه سلماني شيراز
اين گردشگاه در منطقه تنگ سعدي و در حاشيه ضلع جنوبي پارك ملي بمو واقع شده است. چشمه سلماني كه آب شيرين دارد در شمال اين منطقه قرار دارد. گردشگاه چشمه سلماني چشم اندازهاي طبيعي زيبا و هواي مطبوع دارد و راه ارتباطي آن از جاده آسفالته شيراز - خرامه مي گذرد. فاصله اين گردشگاه تا شيراز شش كيلومتر است.
درياچه پريشان (فامور) شيراز
درياچه پريشان كه فامورهم گفته مي شود از نام چشمه اي گرفته شده كه منبع اصلي تامين آب درياچه است. اين درياچه در 3 كيلومتري روستاي ايازآباد كه در 12 كيلومتري كازرون قرار دارد، به وجود آمده است. آب درياچه پريشان، شيرين مي باشد اما براي آشاميدن چندان مناسب نيست. از اين درياچه، براي پرورش ماهي نيز استفاده مي شود. در داخل اين درياچه، ماهي ها به صورت آزاد زيست مي كنند و پرندگان مهاجر آبزي نيز در فصل مهاجرت در اطراف درياچه ديده مي شوند. حداكثر سطح مشاهده شده آن 18 كيلومتر مربع مي باشد كه در تابستان به حداقل رسيده و حالت باتلاقي پيدا مي كند. ميانگين عمق آب آن 6/1 متر مي باشد كه در بعضي از سال ها به 2 متر نيز مي رسد. اين درياچه حوضه آبريز بسته اي را تشكيل مي دهد كه مساحتي حدود 263 كيلومتر مربع را زهكشي مي كند. جلوه هاي بهاري و پاييزي اين درياچه جذاب و ديدني بوده و مراتع و گلزارهاي حاشيه درياچه و پرندگان وحشي آن تفرجگاه طبيعي جالب توجهي را به وجود مي آورد. ارزش هاي زيست محيطي درياچه كم نظير و قابل توجه است.
درياچه مهارلو شيراز
اين درياچه با وسعت 600 كيلومتر مربع در 27 كيلومتري جنوب خاوري شيراز واقع شده است. به طور كلي آب اين درياچه از نظر كيفي شور و غير قابل استفاده مي باشد، اما براي تهيه و استخراج نمك طعام مورد استفاده قرار گرفته و مكاني مناسب براي زيست پرندگان و حيوانات وحشي محسوب مي گردد.
درياچه بختگان شيراز
درياچه معروف بختگان كه در 18 كيلومتري شمال شهر استهبان قرار دارد، حوضه آبريز بسته اي را تشكيل مي دهد كه مساحتي حدود 263 كيلومتر مربع را زهكشي مي كند. آب اين درياچه شيرين است و ماهي هاي آزاد بسياري در داخل آن زندگي مي كنند. مراتع و گلزارهاي حاشيه درياچه بختگان و پرندگان وحشي آن به همراه چشم اندازهاي زيباي اين درياچه در بهار و پاييز بسيار جذاب و ديدني هستند و تفرجگاه هاي طبيعي جالب توجهي را فراهم كرده اند.
تنگ خاني شيراز
اين تنگ در 29 كيلومتري شهرستان شيراز در نزديكي روستاي دارنگون و در مجاورت رودخانه قره آغاج واقع شده و داراي چشم اندازي مناسب براي جذب گردشگران علاقمند به ورزش هاي كوهستاني است. در حال حاضر، در فصل هاي بهار و تابستان تنگ خاني به عنوان تفريح گاه استفاده مي شود. هم اكنون روستاي دارنگون از مزاياي برق و آب آشاميدني بهداشتي برخوردار است. زير حوزه آبخيز وسيع و منطقه جنگلي پرباران بالادست اين تنگ، موجب فراواني آب شيرين و گواراي تنگ بوان شده است. به طوري كه در طول سال به ويژه در فصل بهار از روي اغلب ديواره هاي صخره اي تنگ آبشارهاي زيبا سرازير مي شوند. اين منطقه پرآب، از زمان هاي قديم محل ييلاقي طوايفي از عشاير ممسني بوده است كه به باغ داري و دام داري مي پرداخته اند.
درختان گردوي تنومند منطقه، عمري طولاني دارند. بعضي از اين درختان تا شعاع 10-15 متري از ورود نور آفتاب به زير درختان جلوگيري مي كنند. اختلاف درجه حرارت اين تنگه با نورآباد در روزهاي گرم تابستان، گاه به بيش از ده درجه سانتي گراد مي رسد. منطقه نورآباد ممسني از مناطق گرمسير محسوب مي شود و ميانگين درجه حرارت آن در تابستان در حدود 30 درجه سانتي گراد بالاي صفر است. با اين وجود تنگ خاني با دماي حدود 20 درجه سانتي گراد از توانمندي جاذبه گردشگاهي قابل توجه در جذب گردشگران برخوردار است. از ديگر مزاياي اين تنگ، راه ارتباطي آسفالته آن است.
تنگ هرايرز شيراز
اين تنگ با دره اي ژرف و پرآب، در مجاورت جاده شيراز - اهواز و در نزديكي روستاي هرايرز قرار گرفته و داراي جنگل هاي بلوط، بنه و بادام است.
تنگ الله اكبر شيراز
اين تنگ را بايد دروازه جلگه شيراز ناميد و چون مشرف بر شهر شيراز است و دورنماي فرحبخش جلگه و منظره دل انگيز اين شهر را بهتر از هر جاي ديگري مي نماياند از همان قديم الايام مورد توجه مسافران داخلي و خارجي بوده و حتي در ادبيات و اشعار شعراي اين شهر نيز مقامي در خور يافته است. هر مسافر تازه وارد هنگام ورود به شيراز از بالاي تنگ، منظره بديع و دل انگيز شيراز را مشاهده كرده و با اعجاب و تحسين عبارت الله اكبر را بر زبان مي آورد و از اين رو نام اين تنگ به تنگ الله اكبر معروف شده است
تنگ بوان شيراز
تنگ بوان در هشت كيلومتري خاور جاده شيراز - اهواز و در مسير جاده آسفالت نور آباد - دشمن زياري واقع شده و در خان زينان به جاده آسفالته شيراز - كازرون متصل مي شود. اين گردشگاه به علت نزديكي به جاده اصلي، در محور چهار استان فارس، بوشهر، خوزستان و كهگيلويه و بويراحمد قرار گرفته و امكان دسترسي ساكنان شهرهاي پر جمعيت اين استان ها را در فاصله زماني مناسب فراهم مي آورد. زير حوزه آبخيز وسيع و منطقه جنگلي پر باران بالادست اين تنگ، موجب فراواني آب شيرين و گواراي تنگ بوان شده است، به طوري كه در طول سال (به ويژه در فصل بهار) از روي اغلب ديواره هاي صخره اي تنگ، آبشارهاي زيبا سرازير مي شوند. اين منطقه پر آب، از زمان هاي قديم محل ييلاقي طوايفي از عشاير ممسني بوده كه به باغ داري و دام داري مي پرداخته اند. درختان گردوي تنومند باغ هاي اين منطقه، عمري طولاني دارند. بعضي از اين درختان تا شعاع 10-15 متري از ورود نور آفتاب به زير درختان جلوگيري مي كنند. اختلاف درجه حرارت اين تنگه با نورآباد در روزهاي گرم تابستان، گاه به بيش از ده درجه سانتي گراد مي رسد. منطقه نور آباد ممسني از مناطق گرمسير محسوب مي شود و ميانگين درجه حرارت آن در تابستان در حدود 30 درجه سانتي گراد بالاي صفر است. با اين وجود تنگ بوان با دماي حدود 20 درجه سانتي گراد از توانمندي گردشگاهي قابل توجه در جذب گردشگران برخوردار است. از ديگر مزاياي اين تنگ، راه ارتباطي آسفالته آن است.

مسجد وكيل شيراز
مسجد وكيل كه به نام مسجد «سلطاني وكيل» نيز معروف است، از شاهكارها و آثار پر ارزش دوره زنديه به شمار مي رود كه علاوه بر بزرگي، از ارزش و اهميت تاريخي نيز برخوردار است. ساخت اين مسجد كه هم اكنون محل برگزاري نماز جمعه شهر شيراز مي باشد در سال 1152 هجري شمسي به پايان رسيده است. اين مسجد داراي كاشي كاري هاي زيبا و منبر يكپارچه مرمرين است. صحن مسجد، با مساحتي برابر با 3600 متر مربع با تخته سنگ هاي بزرگ فرش شده است و شبستان آن 2700 متر مربع وسعت دارد. ستون هاي سنگي بلند و يكپارچه 48 گانه اين مسجد با سقف ضربي، از شاهكارهاي حجاري دوره زنديه به شمار مي رود. كاشي كاري هاي بالاي ستون ها، طاق ها و پيشاني اتاق ها با نقش و نگارهاي رنگارنگ و زيبا تزيين شده اند. عمده اين كاشي كاري ها، بر اثر زلزله از بين رفته و برخي از آن ها در زمان فتحعلي شاه قاجار بازسازي شده است. پاره اي از كاشي كاري هاي طاق ها را نيز اداره حفاظت آثار باستاني مرمت كرده است.
مسجد جامع عتيق شيراز
اين مسجد كه به نام هاي«مسجد جامع عتيق»، «مسجد جمعه»، «مسجد آدينه» و «مسجد جامع» نيز معروف است، از كهن ترين مسجد هاي استان فارس و شهرستان شيراز مي باشد كه در خاور شاهچراغ قرار گرفته و ساختمان آن اولين هسته تاريخي شهر شيراز است. اين مسجد پس از لشكركشي عمر و ليث صفاري در سال 276 هجري قمري به شيراز، به شكرانه پيروزي و تصرف اين شهر بنا شد ه و كار ساخت آن، در سال 281 هجري قمري خاتمه يافت. ساختمان مسجد جامع عتيق، بنايي بلند و مجلل با حجره ها و شبستان هاي بسياري است كه كاشي كاري هاي سقف(معروف به طاق مرواريد) آن از زيبايي خاصي برخوردار است. اين مسجد داراي چندين حجره و شبستان است و برخي قسمت هاي آن دو طبقه و 6 درب ورودي و خروجي مي باشد.
در دو طرف شبستان دو طبقه وجود دارد كه سقف آن از آجر است و در انتهاي آن نيز، محرابي كاشي كاري شده قرار دارد. سقف اين محراب با كاشي لاجوردي كاشي كاري شده است و دو طرف محراب نيز سنگ كاري شده است. در كنار اين محراب، تاريخچه مرمت مسجد بر روي دو سنگ نقش گرديده است.
در ضلع باختري اين مسجد ده طاق نما وجود دارد و در پشت آن ها نيز شبستان كوچكي قرار گرفته است. در گذشته صحن مسجد از سنگ هاي مرمر مفروش بوده و در دالان هاي آن سنگاب هايي وجود داشته كه مردم در آن ها پاي خود را مي شسته اند و پس از وضو وارد صحن مسجد مي شده اند هم اينك نيز سه نمونه از اين سنگاب ها در ابتداي صحن همانند نمونه پيشين آن به صورت دروازده ضلعي موجود است. طي هزار سال اخير، اين مسجد چندين بار از جمله در زمان اتابكان، در زمان سلطان ابراهيم ميرزا پسر شاهرخ گوركاني، در دوره صفويه و در سال 1315 شمسي به وسيله اداره حفاظت آثار باستاني تعمير و بازسازي شده است.
مسجد حاجي غني شيراز
مسجد حاج غني كه بين سال هاي 1300 تا 1303 هـ . ق به جاي مسجد قديمي تري ساخته شده است، در انتهاي شمالي بازار وكيل واقع است. سر در ورودي اين مسجد در سمت خاوري رو به روي مدخل ورودي بازار وكيل واقع شده و داراي تزيينات زيباي كاشي كاري است. بر سر در اين مسجد كتيبه اي به خط نستعليق و بر روي سنگ مرمر وجود دارد كه نام باني و سال ساخت و اتمام بنا نوشته شده است.
بناي اين مسجد شامل يك رشته رواق در خاور و يك رشته رواق در باختر و دو شبستان كوچك در شمال و يك شبستان در جنوب مي باشد. رواق خاوري و باختري در هر سمت شامل 5 طاق نما است كه در دوره اخير با نصب درهاي آهني مسدود شده اند. در سمت شمال، درب شبستان در پهناي مسجد قرار گرفته است. شبستان شمال خاوري وسيع تر و داراي چهار ستون سنگي مي باشد و شبستان شمال باختري تنها دو ستون سنگي دارد. پوشش هر دو شبستان متشكل از گنبدهاي ساده و كوچكي مي باشد كه به كمك طاق هايي بر روي ستون ها و جرزهاي اطراف قرار گرفته است. ستون ها ساده بوده و به صورت مدور از سنگ هاي يكپارچه حجاري شده اند. در ضمن ازاره مسجد از نوعي سنگ سرخ فام مي باشد.
مسجد نو شيراز
مسجد نو (شهدا) كه در قديم به «مسجد اتابك» معروف بوده است، پس از مسجد جامع عتيق، كهن ترين مسجد شيراز است. ساخت بناي اوليه اين مسجد در سال 598 هجري قمري آغاز و در سال 615 هجري قمري به اتمام رسيد. در سمت شمال و جنوب اين مسجد، رواقي بسيار بلند به ارتفاع 40 متر و پهناي 25 متر ساخته شده كه در هر طرف آن 12 طاق كم ارتفاع تعبيه شده است. در پشت رواق جنوبي، شبستاني وسيع قرار دارد كه جايگاه نماز و موعظه است. قرينه اين ايوان و طاق ها، در جهت شمالي نيز وجود دارد. ساختمان فعلي مسجد اخيرا نيز بازسازي شده است.
مسجد نصيرالملك شيراز
بناي مسجد نصيرالملك كه يكي از زيباترين مساجد شيراز است در سال 1293 آغاز شده و در سال 1305 هجري قمري پايان يافته است. اين مسجد در انتهاي خيابان نصيرالملك در شيراز قرار گرفته و با اين كه وسعت زيادي ندارد، ولي از لحاظ معماري و مخصوصا كاشي كاري و مقرنس كاري بي نظير است. خانه نصيرالملك نيز كه در كنار مسجد قرار دارد از لحاظ كاشي كاري بسيار نفيس و ارزنده است.
مسجد بردي شيراز
بناي مسجد بردي قصرالدشت كه بر اساس كتيبه تاريخي موجود در سال 875 هـ . ق ساخته شده، در روستاي قصر الدشت در حدود 6 كيلومتري شمال باختري شيراز واقع شده است. اين كتيبه بر سنگي به ابعاد 80×85 سانتي متر به خط ثلث نگاشته شده است.
مسجد شير الملك شيراز
مسجد شيرالملك كه از آثار و مساجد ارزشمند عهد قاجاريه به حساب مي آيد، بين سال هاي 1256 تا 1275 هـ . ق ساخته شده است. اين مسجد در خيابان قاآني و در محله سنگ سياه قرار دارد. اين بنا شامل دو گلدسته، سر در ورودي، صحن، ايوان، شبستان و حجره هايي جهت سكونت طلاب است. در سه سمت مسجد، سه ايوان واقع شده اند كه بر روي آن ها كتيبه هاي قرآني به چشم مي خورد. در ضلع جنوبي شبستان محرابي تعبيه شده است.
مسجد حاج نظري شيراز
مسجد حاج نظري از آثار دوره صفوي است و در شهرستان سروستان در استان فارس واقع است. بر سر در مسجد كتيبه اي است كه بر آن تاريخ 112 هـ . ق زمان شاه سليمان صفوي ثبت شده است. در سروستان مسجد ديگري با شبستاني ستون دار و ستون هاي حجيم و لوحه فرماني مورخ 1253 هـ . ق مي باشد كه بر ديوار مدخل نصب شده است.
مسجد حاج ميرزا كريم صرا ف شيراز
اين بنا از آثار اواخر دوره زنديه و اوايل دوره قاجاريه محسوب مي شود و در محله اسحاق بيك، 200 متري نصير الملك در بافت قديمي شيراز واقع گرديده است. شبستان اصلي مسجد در ضلع شمالي قرار دارد كه در طي سال هاي اخير سه دهانه آن فروريخته و بقاياي تزيينات ساده كاشي كاري و آجركاري در آن مشهود است. به استناد نوشته اي كه بر سر در ورودي مسجد نصب شده، اين مسجد در دوره قاجاريه تعمير شده است.
مدرسه آقابابا خان شيراز
مدرسه آقابابا خان از بناهاي معروف دوره قاجاريه است كه در محله درب شاهزاده، جنب بازار وكيل و مسجد جامع قرار دارد و شالوده آن از دوره كريم خان زند است. آغاز بناي مدرسه توسط مرحوم حاجي محمد حسين خان صدراعظم اصفهاني صورت گرفته و مرحوم آقابابا خان حسين در حدود سال 1240 بناي مدرسه را تمام كرده است.
مدرسه خان شيراز
بناي تاريخي مدرسه خان محوطه اي وسيع و دلباز است با معماري زيبا كه در دوران سلطنت شاه عباس كبير به وسيله الله وردي خان والي فارس و فرزند و جانشين او، امامقلي خان در شهر شيراز بنياد شده است. مدرسه خان مشتمل بر سر در بلند و پهن با مقرنس هاي عالي و دهليز ورودي با كاشي كاري هاي معرق بسيار ريز و ظريف و حجرات دو طبقه در چهار سمت و صحن وسيع و ايوان هاي بلند است. زلزله هاي گذشته اين شهر و هم چنين رطوبت، به ساختمان اين بناي تاريخي آسيب فراوان رسانده، اما چندين بار مرمت و بازسازي شده است. مهم ترين تعمير آن در زمان ناصرالدين شاه صورت گرفته است.

آرامگاه شاه چراغ شيراز
آرامگاه شاه چراغ با شكوه ترين و مهم ترين مركز مذهبي شهرستان شيراز است كه گنبد نيلوفري آن به سبك بسيار زيبايي كاشي كاري شده و از دوردست نمايان است. اين آرامگاه در نزد شيرازي ها از اهميت وقداست زيادي برخوردار است و سالانه زايران زيادي براي زيارت اين بقعه، راهي شيراز مي شوند. حضرت ميرسيد احمد فرزند امام موسي كاظم (ع) معروف به شاه چراغ برادر حضرت امام رضا (ع) در آغاز قرن سوم هجري به شيراز هجرت نموده و در همان جا وفات يافته است. در زمان اتابك سعد بن زنگي، امير مقرب الدين مسعود بدرالدين وزير اين شهريار بقعه و گنبدي بر فراز قبر وي ساخت و اتابك نيز رواقي بر آن افزود و سپس تاشي خاتون مادر شاه اسحاق اينجو در سال هاي 745 تا 750 هجري تعميرات اساسي در آن انجام داد و بقعه، بارگاه، مدرسه عالي و مدفني براي خود در جنوب آن ساخت و 30 هزار جزو قرآن نفيس منحصر به فرد با خطوط ثلث طلايي و تذهيب عالي مورخ به سال هاي 745 و 746 هجري را بر آن وقف نمود. در زمان سلطنت شاه اسماعيل اول به سال 912 متولي بقعه كه نامش ميرزا حبيب الله شريفي بود تعميرات اساسي در اين بنا انجام داد و در 997 هجري بر اثر زلزله نيمي از بنا منهدم شد و تعمير مجدد يافت. در قرن سيزدهم هجري نيز اين بنا چند بار خراب شد و مجددا تعمير و مرمت گرديد و فتحعلي شاه قاجار در سال 1243 هجري ضريحي بر آن وقف نمود. به علت شكاف هاي متعددي كه گنبد داشت در سال 1337 شمسي آن را برچيدند و به جاي آن با آهن و مصالح، بنايي مناسب و قابل دوام و با همان طرح و به هزينه مردم شيراز احداث نمودند.
آستانه سيدعلاءالدين حسين(ع) شيراز
آستانه سيدعلاءالدين حسين(ع) كه در جنوب خاوري شهر شيراز قرار دارد، بارگاه حضرت سيد ميرعلاءالدين حسين برادر شاهچراغ است. وي كه در اواخر قرن دوم هجري و اوايل قرن سوم، هنگامي كه براي ديدار برادر خود امام رضا، از راه شيراز عازم توس بود در شيراز شهيد و به خاك سپرده شد. بناي روي مقبره در آغاز گويا در زمان قتلغ خان والي فارس ساخته شده، اما بناي اساسي، تزيينات، كاشي كاري و گنبدسازي آن در زمان صفويه صورت گرفته است.
امام زاده شاه ميرعلي حمزه شيراز
ساختمان اصلي بقعه امام زاده ميرعلي حمزه را كه فرزند امام موسي كاظم (ع) است، به عضدالدوله ديلمي نسبت مي دهند اما در دوره هاي تيموري، صفويه، زنديه، قاجاريه و دوره معاصر مكرر بازسازي و تعمير شده است. اين آرامگاه در پايين خيابان دروازه قرآن شيراز واقع و بنايي مشتمل بر صحن و حرم وسيع است.
در سمت جنوب اين ساختمان، فضايي باز كه وسعتي نزديك به سه برابر سطح فضاي بسته آن دارد، به صورت حياطي كشيده واقع شده است. ورودي و بخش هاي خدماتي در جهت ديگر حياط قرار دارند. فضاي بسته مجموعه نيز خود از دو بخش تشكيل شده است. اول فضاي چليپايي شكل(چهار صفه) مركزي است كه قسمت اصلي بنا محسوب مي شود و دوم، اتاق ها و ايوان هاي كوچكي كه ورود به فضاي اصلي از داخل آن ها صورت مي گيرد. علاوه بر اين بناها، بناهاي ديگري در اين امام زاده ساخته شده اند كه تازه تاسيس هستند. فضاي اصلي امام زاده آينه كاري شده است و درهاي منبت و پنجره هاي گره چيني شده نفيس، بخش ديگري از تزيينات مجموعه محسوب مي شوند. بر روي مرقد، ضريحي از چوب خاتم و فولاد قرار دارد و در بالاي ورودي به صحن قطعه سنگي سرخ قام نصب گرديده و بر آن به خط ثلث شيوا جملاتي نوشته شده است. در اطراف بنا در گذشته قبرستان وسيعي قرار داشته كه در دوره معاصر به هنرستان صنعتي و باغ ملي تبديل گرديده است.
بقعه سيدميرمحمد شيراز
معماري بناي بقعه سيد مير محمد به دوره زنديه تعلق دارد. اين بنا در ضلع شمال خاوري حرم حضرت احمد بن موسي، قرار دارد كه از زيارتگاه هاي مهم شيراز به شمار مي رود. مدخل اين بقعه از سمت جنوب مزين به كاشي كاري مي باشد. درون بقعه مشتمل بر حرم ساده و وسيعي است كه مرقد آن در شاه نشين شمالي قرار دارد و مسجدي بي پيرايه، قرينه حرم، در سوي ديگر بقعه احداث شده است. ضريح اين مرقد خاتم كاري هاي زيبايي از عهد زنديه دارد و پشت آن ضريح، مرقدي منسوب به امام زاده ابراهيم از اولاد امام هفتم واقع شده است. هر دو ضريح به يكديگر اتصال يافته اند. گنبد كاشي كاري بنا، به سبك گنبدهاي ديگر بقعه هاي متبرك عهد قاجاريه شيراز ساخته شده و داراي بدنه باريك و برآمدگي زيادي در قسمت پايين گنبد مي باشد. بناي اصلي از آثار قرن دهم هجري بوده و به نظر مي رسد كه در دوران زنديه و سپس در دوره قاجاريه تزيين و تعمير شده است.
بقعه علي بن حمزه (ع) شيراز
اين بقعه كه محل دفن يكي از امام زادگان(علي بن موسي كاظم عليه السلام) است، در كنار پل دروازه اصفهان قرار گرفته است. اين بقعه صحن و حرمي بزرگ و زيبا دارد.
بقعه چهل تنان شيراز
اين بقعه از بناهاي دوره كريم خان زند است. در محوطه بقعه هفت تنان 40 سنگ قبر كوچك كه متعلق به 40 درويش است ديده مي شود كه در جنوب بلوار هفت تنان و خاور باغ جهان نماي شيراز، قرار دارد. در اين تكيه قبور چند تن از بزرگان شيراز نيز وجود دارد كه معروف ترين آن ها شيخ ابواسحاق شيرازي معروف به اسحاق اطعمه مي باشد.
بقعه سيد تاج الدين غريب شيراز
بقعه سيد تاج الدين نزديك دروازه كازرون شيراز قرار گرفته است و به جعفر بن فضل بن جعفر بن علي بن ابي طالب تعلق دارد.«تاج الدين» و «غريب» از القاب وي بوده است، اما مردم او را «سيد حاجي غريب» مي نامند. سر در ورودي بقعه، كاشي كاري مفصلي دارد كه شامل گل و بته هايي است كه در ميان آن ها آيات قرآني و شعارهاي مذهبي به خط ثلث نوشته شده و بعضي از صحنه هاي وقايع كربلا نيز نقش شده است. تاريخ اين كاشي كاري را سال 1310 هجري قمري نوشته اند.
بقعه بي بي دختران شيراز
شخص مدفون در بقعه را ام عبدالله از بانوان فاضل و احفاد فاطمه زهرا مي دانند. اين بنا در محله سه باغ شيراز واقع شده و بنايي چهارضلعي مي باشد كه در هر سمت آن درگاهي تعبيه گرديده است. فضاي گنبددار در مركز بنا قرار دارد. اين بقعه به همراه مدرسه اي توسط قتلغ خان ساخته شد، اما بر اثر زلزله شيراز ويران گرديد. بعدها بقعه مجددا تعمير و مرمت شد و در حال حاضر قسمتي از فضاي وسيع بقعه كه مدت ها مخروبه بود به دبستاني تبديل شده است. اين بنا به شماره 422 به ثبت تاريخي رسيده است.
مقبره شيخ اقطع يا بقعه پيربناب شيراز
بقعه پيربناب كه محمدخان ايلخان قشقايي در سال 1206 هجري بنا به وصيت خود در اين محل دفن شده در كوهسار جنوبي شيراز واقع شده است. محمد خان در غاري در همان محل سكونت داشته و پس از مرگش او را در همان جا به خاك سپرده و بقعه اي كوچك نيز بر سر آن بنا كرده اند. به تدريج اين مكان وسعت بيش تري يافت و يك تالار بزرگ و چند اتاق ديگر نيز به آن اضافه شد. اكنون بقعه نام برده يكي از زيارتگاه ها و گردشگاه هاي زمستاني مردم شيراز است.
آرامگاه حافظ شيراز
آرامگاه حافظ در مكاني به نام «حافظيه» در شمال شهر شيراز قرار دارد كه يكي از مشهورترين مكان هاي ديدني شهر شيراز مي باشد. حافظ از نام آورترين شعرا و عرفاي ايران زمين است كه در سال 726 هجري قمري در شيراز متولد شد و در سال 791 هجري قمري به سراي باقي شتافت.
اين آرامگاه داراي دو حياط شمالي و جنوبي مي باشد كه مقبره حافظ شاعر بزرگ در حياط شمالي آن واقع شده است. در سال 1187 هجري قمري، كريم خان زند، پس از محصور كردن محوطه بزرگي كه قبر حافظ در آن قرار داشت، عمارتي در وسط آن ساخت. اين ساختمان، از چند اتاق جنوبي تشكيل مي شد. كريم خان زند در زير گوشه باختري اين عمارت، آب انباري ساخت كه از آب ركن آباد پر مي شد و ايواني داشت كه چهار ستون سنگي يك پارچه آن را نگهداري مي كردند. وي هم چنين مقبره حافظ را با يك سنگ مرمر نفيس كه چندين بيت زيبا و نغز اين شاعر به خط نستعليق روي آن حكاكي شده بود، پوشاند. پس از اين تاريخ افراد بسياري آرامگاه را تعمير و مرمت كرده اند.
آرامگاه سعدي شيراز
آرامگاه «شيخ اجل»، معروف به «سعدي»، در تنگ سعدي و در قريه اي به همين نام واقع شده است. هم اكنون اين قريه با اتصال به شهر به «شهرك سعدي» معروف شده است. آرامگاه سعدي را افراد مختلف تعمير و مرمت كرده اند. ترديدي نيست كه از سال 691 آرامگاه او داراي بقعه و باغ بوده و توسط اميران و سلاطين وقت مرمت شده است. در سال 1187 هـ. ق كريم خان زند عمارتي دو طبقه روي قبر او ساخت. قبر سعدي در طبقه زيرين بود و اتاقي مرتفع روي آن قرار داشت كه داراي معجري چوبي بود. بعدها در يكي ديگر از اتاق هاي اين ساختمان شاعر معروفي به نام محمد تقي مقلب به فصيح الملك و متخلص به «شوريده» مدفون شد.
آرامگاه كنوني سعدي، در سال 1321 شمسي، به وسيله انجمن آثار ملي ساخته شد و قبر سعدي در ميان عمارتي هشت ضلعي با سقفي بلند و كاشي كاري شده قرار گرفت. رو به روي اين هشتي، ايواني زيبا ساخته شده است كه دري به آرامگاه دارد. در قسمت باختري آرامگاه ايواني است كه به اتاق كوچكي منتهي مي شود و قبر شوريده در آن قرار دارد. در زمان تعمير بنا قطعه سنگ مزاري به دست آمد كه براساس قراين موجود سنگ سابق مزار سعدي است. هم اكنون اين سنگ در موزه پاريس نگهداري مي شود. سنگ قبر كنوني را علي اكبر خان قوام الملك شيرازي روي قبر شيخ قرار داده و كتيبه اي از اشعار بوستان را بر آن حك كرده است.
سعدي نويسنده و سخن سراي بزرگ قرن هفتم هـ. ق در شيراز متولد شد و در آن جا و نظاميه بغداد به تحصيل پرداخت. سپس سفري طولاني به بين النهرين، شام، حجاز و شمال افريقا كرد و پس از كسب تجارب فراوان به شيراز بازگشت. در زمان اتابك ابوبكر بن سعد بن زنگي به سال 655 هـ. ق سعدي نامه يا بوستان و در سال 656 هـ. ق گلستان را تاليف كرد. سعدي در سال هاي بين 691 تا 695 هـ. ق وفات يافت.
آرامگاه كوروش كبير (پاسارگاد) شيراز
آرامگاه كوروش كبير در مسير جاده اصفهان- شيراز در دشت مرغاب (شهرستان خرم بيد) قرار گرفته است. بناي اين آرامگاه مشتمل بر اتاقي چهارگوش مي باشد كه بر فراز يك سكوي شش طبقه قرار دارد. اين بنا از سنگ هاي سفيد رنگ ساخته شده است. زير سقف اتاق تا سطح بالاي بام آرامگاه در حدود سه متر فاصله دارد و در اين فاصله محل دو قبر تعبيه شده است كه يكي را خوابگاه ابدي كوروش و ديگري را مدفن همسر او كاسان دان مادر كمبوجيه دانسته اند.
اندازه هاي يكي از دو قبر، دو متر در يك متر و ديگري 95/1 در 95/0 متر است كه با دهليزي باريك به درازاي يك متر و پهناي 35 سانتي متر به يكديگر مربوط مي شوند. اين دو قبر با وجود اين كه در محل بين سقف زيرين اتاق و بام آرامگاه قرار داده شده بود در ادوار بعدي مورد دستبرد قرار گرفته و به طمع غارت آثار آن بقاياي اجساد و استخوان هاي موجود در آن را از ميان برده اند. در حال حاضر، خرابي آن ترميم شده و به وسيله ميله هاي آهني از ورود افراد به داخل آرامگاه جلوگيري مي شود.
در دوران اتابكان فارس (قرن هفتم هجري) دشت مرغاب بيش تر رونق يافت و محوطه آرامگاه كوروش تبديل به مسجد شد. نوشته ها و سال تاريخ مربوط به اين موضوع رمضان 612 هجري و نام اتابك سعدبن زنگي در گوشه و كنار اين محوطه، روي سنگ ها موجود هستند.
آرامگاه خواجوي كرماني شيراز
آرامگاه كمال الدين ابوالعطا متخلص به خواجو (753-689 هـ. ق) در تنگ الله اكبر و در جوار دروازه قران شيراز قرار دارد. خواجوي كرماني در 689 هجري قمري در كرمان متولد شد و در سال 753 در شيراز وفات يافت. وي پس از كسب علم و فضايل در كرمان به سفر پرداخت و از محضر شيخ امين الدين محمد كازروني بهره برد. خواجو معاصر ابوسعيد بهادر بود و در غزل تتبع سعدي مي كرد. در سال هاي پيش مرمت و تعمير اين آرامگاه به طور پراكنده به همت اداره كل باستان شناسي انجام گرفت و ديوار مشرقين آن برداشته شد. مشرقين تكيه اي است كه با دو يا سه مغازه، محل رياضت مرتاضان بوده است. اين تكيه در جبهه باختري جنوب آرامگاه خواجو و چند متر بالاتر از سطح آرامگاه قرار دارد. در جلو دهانه يكي از مغازه ها يك تاق ضربي وجود دارد كه قبر عمادالدين محمود، وزير معروف شيخ ابواسحاق اينجو، در زير آن قرار گرفته است. هم اكنون در اين مكان، پارك خواجوي كرماني احداث شده كه از جلوه اي خاص برخوردار است و يكي از گردشگاه هاي مهم شيراز به حساب مي آيد.
آرامگاه سيبويه شيراز
آرامگاه سيبويه عالم گرانقدر ايرني در محلي معروف به سنگ سياه در شمال دروازه كازرون شيراز قرار دارد. در سال هاي اخير بنايي بر روي قبر وي احداث كرده اند كه جالب توجه مي باشد. ابو بشر عمرو ابن عثمان ابن قنبر مشهور به سيبويه، عالم معروف ايراني در نحو زبان عربي و مولف كتاب مشهور«الكتاب» (نخستين و معتبرترين كتاب در نحو) متولد بيضا (اردكان) بوده و تاريخ تولد او مشخص نيست و هم چنين در وفاتش چندين تاريخ از 161 هـ. ق تا 194 هـ. ق ذكر شده است. او در جواني به بصره رفت و نزد علماي آن جا تحصيل كرد. وفات او به قولي در شيراز اتفاق افتاده و در محلي معروف به «سنگ سياه» دفن شده است.
بناي مشهور به قبر مادر نادرشاه شيراز
بقايايي از قلعه اي تاريخي مشهور به قبر مادر نادر شاه در ضلع خاوري قلعه اژدها پيكر، بر يك سطح مرتفع مشرف به شهر وجود دارد. ديوارهاي خارجي ساختمان مربع شكل و به ابعاد 5/4×5/4 متر است. ارتفاع اين ساختمان نه متر است و چندين بار تعمير شده است.
آرامگاه شاه داعي الي الله شيراز
آرامگاه شاه داعي الي الله عارف و حكيم معروف شيراز در ضلع جنوب خاوري گورستان معروف «دارالسلام» قرار دارد. اين آرامگاه داراي دو سنگ قبر بزرگ سماقي مجلل سرخ رنگ متعلق به شاه داعي و فرزندش است و از دو قسمت تشكيل گرديده است. بر سر در آرامگاه شعري از خود شاه داعي الي الله نوشته شده است. نام او محمود ملقب به نظام الدين و مشهور به شاه داعي الي الله است. وي علاوه بر اين كه شعر را نيكو مي سروده، قريب 35 جلد كتاب مختلف هم تاليف كرده است. شاه داعي الي الله در سال 870 هجري قمري وفات يافته است.
آرامگاه مشرقين شيراز
در نزديكي آرامگاه خواجو در شيراز، در تنگ الله اكبر غاري قرار دارد كه در گذشته جايگاه عبادت و رياضت عارفان بوده است. در برابر غار مقبره خواجه عماد الدين محمود وزير معروف به شاه شيخ اسحاق اينجو(743-754 هـ. ق) قرار دارد. سنگ قبر آن به رنگ مايل به سرخ از آثار قرن نهم بوده و حاوي كتيبه اي مي باشد كه نام دوازده امام در اطراف آن حك شده است.
آرامگاه وصاف شيراز
آرامگاه وصاف نويسنده«تاريخ وصاف» در ضلع شمالي آرامگاه حافظ قرار گرفته است. به نظر مي رسد آرامگاه وصاف تا چندين سال پيش به صورت سنگ قبر محقري بوده است كه چند قطعه سنگ شكسته روي آن نصب شده بود. معروف است كه اين سنگ قبر را افغان ها شكسته اند.
آرامگاه شيخ روزبهان شيراز
آرامگاه شيخ روزبهان، در محله بالا كفه كه به محله درب شيخ نيز معروف است در خاور شيراز قرار دارد. شيخ ابومحمد روزبهان بن ابي نصر در سال 522 هـ. ق در شهر فسا تولد يافته و در سال 606 هجري قمري در شيراز درگذشته است. شيخ در عرفان و تصوف مقام شافعي داشته و به همين اعتبار، شيخ سعدي در شعري براي حفاظت از شهر شيراز خدا را به اين شيخ و شيخ كبير قسم داده است. خانقاه شيخ و قبرستاني كه در اطراف آن بود به تدريج ويران گرديد و در حال حاضر قسمت بسيار كوچكي از آن باقي مانده و قبور شيخ، فرزند و نوادگان او در داخل آن قرار دارند. در سال 1346 شمسي به سفارش انجمن آثار ملي بر روي قبور شيخ و اولاد او بنايي ساخته شد. اين بنا كه به كاشي كاري هاي معرق و كتيبه هايي مزين است سه تاق دارد كه قبور مزبور زير تاق سومي قرار يافته اند.
آرامگاه شاه شجاع مظفري شيراز
آرامگاه شاه شجاع مظفري بزرگ ترين قبر پادشاه آل مظفر يعني ابوالفوارس شاه شجاع فرزند امير مبارزالدين است كه در دامنه تخت ضرابي و در باختر تكيه هفت تنان قرار دارد. كريم خان زند سنگ بزرگي بر قبر او نهاده است. در ميان تمام شاهاني كه در فارس سلطنت كرده اند تنها قبر شاه شجاع مظفري در شيراز معلوم و مشخص است و به همين جهت بود كه انجمن آثار ملي بنايي بر قبر وي ساخت كه در سال 1350 شمسي به اتمام رسيد. اين بنا از حيث معماري و اهميت تاريخي واجد ارزش هاي ويژه مي باشد.
آرامگاه شيخ محمد لاهيجي شيراز
بناي اين آرامگاه نزديك دروازه شاه داعي الي الله شيراز واقع است. اين بنا در اصل خانقاه بزرگي موسوم به خانقاه«نور بخشيده» بوده كه در آن عارف سالك محمد بن يحيي بن علي الجيلاني- لاهيجي كه از مريدان شيخ محمد نوربخش بود به رياضت و عبادت مي پرداخته است. اين بنا متاسفانه در اثر مرور زمان ويران شده و تنها قسمت كوچكي از بنا باقي مانده كه قبرهاي شيخ لاهيجي و پسرش در درون آن قرار دارند كه از سالني با درهاي آهني تشكيل مي شود. قبرها در وسط سالن قرار گرفته اند.
آرامگاه شيخ كبير (ابن حفيف) شيراز
ابوعبدالله شيخ محمد بن حفيف معروف به شيخ كبير از بزرگان عرفا و از بزرگان شيوخ شيراز است كه كرامات و عادات بسياري از او نقل شده است. تاريخ وفات شيخ را 331 و 371 هجري قمري نوشته اند. در زمان اتابكان فارس، اتابك زنگي بن مودود(متوفاي 571 هـ. ق) بناي بقعه شيخ كبير را تجديد كرد در سال 1337 شمسي اداره باستاني شناسي وقت تعميراتي را در آرامگاه صورت داد. در حال حاضر سنگ قبر شيخ در اتاقي با كاشي مفروش قرار گرفته و در پشت بازار وكيل شيراز واقع است.
آبش خاتون يا خاتون قيامت شيراز
در شهر شيراز، در نزديكي محلي به نام دروازه قصابخانه، قسمتي از بناي نيمه ويران به نام «آبش خاتون» وجود دارد كه روزگاري بنايي مجلل و زيبا بوده است. درباره اين بنا، مطالب گوناگون نگاشته اند. پس از اين كه آبش خاتون در سال 685 هجري در محله چرنداب تبريز درگذشت، جسد وي را به همان رسم مغول در شهر تبريز به خاك سپردند. پس از چندي به دستور دخترش جسد وي را به شيراز آوردند و مقبره اي مجلل براي او بر پا كردند. اكنون از آن بناي مجلل، نيمه ويرانه اي به جاي مانده است كه كتيبه هاي معرق آن به دوره صفويه تعلق دارد. اين بنا در سال 1310 در فهرست آثار ملي ايران ثبت شده است.

كليساي ارامنه شيراز
كليساي ارامنه در زمان شاه عباس دوم در كوي معروف به «سرجوي ارمني ها» و در فاصله اي اندك از خيابان قاآني، بنا شده است. اين كليسا با نقاشي هاي اصيل عهد صفويه و با سبك بناهاي آن دوران احداث شده است. سقف تالار اصلي كليسا به طرز زيبايي نقاشي شده و تاقچه بندي و مقرنس كاري هاي گچي حاشيه وسط ديواره آن از آثار هنري آن دوران است.

موزه تخت جمشيد
موزه تخت جمشيد در يكي از قديمي ترين بناهاي استان تاسيس شده و در كاخ اصلي حرمسراي خشايارشاه جاي گرفته است. اين بنا در سال 1311 و دقيقا بر اساس شواهد و قراين موجود شبيه به اصل بنا بازسازي شده تا هم مورد استفاده هيات علمي قرار گيرد و هم محلي براي نگه داري اشياي باز يافته در تخت جمشيد باشد. اين بنا در سال 1316 با عنوان موزه تخت جمشيد گشايش يافت. در مجموعه موزه تخت جمشيد آثار و اشياي سه دوره ماقبل تاريخ دوره هخامنشيان و دوره اسلامي در سه بخش جداگانه به نمايش گذاشته شده است. عمده ترين بخش اين موزه را آثار و اشيايي تشكيل مي دهند كه در هنگام خاك برداري از صفه تخت جمشيد به دست آمده اند. آثار دوره اسلامي حاصل حفاري هاي انجام شده در شهر باستاني استخر است. موزه تخت جمشيد وابسته به سازمان ميراث فرهنگي كشور مي باشد.
بناي موزه پارس شيراز
موزه پارس كه شاه نشين خاوري آن محل دفن كريم خان زند است، از يك تالار مركزي گنبددار و چهار شاه نشين جانبي تشكيل شده است. اين بنا در سال 1315 هـ . ش به موزه تبديل شد و تا سال 1350 موزه اي داير و فعال بود. پس از يك وقفه ده ساله كه به منظور بازسازي و مرمت آن صورت گرفت، مجددا در سال 1360 بازگشايي شده است. در داخل عمارت موزه، يازده مجلس نقاشي از كارهاي مرحوم آقا صادق، نقاش معروف آن دوره وجود دارد و مقرنس كاري هاي زيباي آن در نوع خود بي نظير است.
باغ عفيف آباد شيراز
باغ گلشن كه به باغ عفيف آباد نيز شهرت دارد، در سال 1242 هـ . ش به فرمان ميرزا علي محمد خان قوام الملك شيرازي در باختر شيراز ساخته شده است. اين باغ، عمارتي زيبا و باشكوه دارد و معماري آن آميزه اي از ويژگي هاي معماري دوره هخامنشيان و قاجاريه است. اين باغ در دوره صفويه از جمله باغ هاي آباد شيراز و مقر پادشاهان وقت بوده است و هنگام مسافرت شاه سابق به شيراز مورد استفاده قرار مي گرفت.
باغ عفيف آباد در باختر شيراز و در جنوب خيابان قصرالدشت و در انتهاي خيابان عفيف آباد واقع است. اين باغ يكي از قديمي ترين و زيباترين باغ هاي شيراز است كه مساحت آن حدود 127 هزار متر مربع است. درب ورودي باغ در شمال آن واقع شده و سه در باغ داراي چهار ستون گچي ساده است كه دو به دو در دو سوي آن و بر فراز ازاره آن قرار گرفته اند. در پيشاني درب ورودي نقش دو شير كه گويي را در ميان پنجه هاي خود گرفته اند ديده مي شود. پس از گذر از در، دهليزي وجود دارد كه سقف آن را از چوب ساخته اند و با شكل هاي منظم هندسي مرتب كرده اند. در ديگر سوي در و بر پيشاني دهليز، مجلس تاج گذاري پادشاه ساساني وجود دارد كه بر قاب نيم دايره اي به وسيله كاشي هاي رنگارنگ قرار دارد. پس از گذر از دالان كوتاهي به محوطه وسيعي مي رسيم كه عمارت اصلي در آن قسمت است. ساختمان در وسط باغ قرار گرفته است و از بناي دو طبقه تشكيل شده است.
طبقه اول زيرزمين وسيعي است كه آب نماي زيبايي در آن ساخته شده و سمت خاوري آن با پنجره هاي مشبك و رنگيني پوشيده شده است. در فواصل ميان پنجره ها سنگ هاي گندمك نصب شده كه روي آن ها نقوشي از گل و بوته حجاري شده است.
طبقه دوم كه در واقع طبقه همكف ساختمان است، تالار مجللي است كه اطراف آن را ايوان فرا گرفته است. در پيشاني عمارت صحنه اي از تاجگذاري يكي از پادشاهان ساساني با كاشي تصوير شده است كه موبدي تاج سلطنتي را به وي هديه مي دهد. سر ستون هاي ايوان گچ بري شده اند و در بالاي آن ها گل ها به تقليد از نقوش تخت جمشيد گچ بري شده است.
ديوار اتاق هاي تالار اصلي نيز همگي گچ بري و مقرنس كاري شده و با نقش هاي گل و بته و صحنه شكار و مجالس بزم و رزم مزين شده اند. در دو طبقه ساختمان حدود 30 اتاق تالار وجود دارد، تمامي اتاق ها داراي سقف و درب هاي چوبي تزيين شده هستند. در شمال و جنوب تالار دو بخاري از سنگ مرمر تراشيده و نصب شده است. نماي خاوري عمارت شامل ايوان بزرگ و زيباست كه در تمام طول بنا امتداد دارد. اين نما از بيرون به وسيله ستون هاي آجري و گچي از هم مجزا شده اند.
در جلو عمارت، حوض وسيعي ديده مي شود كه خيابان اصلي از جلو حوض شروع مي شود. تمام خيابان هاي باغ پر از درختان سرو و كاج و چنار است و باغچه ها داراي آب نماهايي زيبايي است. در محوطه باغ و در طبقه اول آن انواع ابزارهاي رزمي و جنگ افزارها به نمايش درآمده است. طبقه دوم كاخ كه دور تا دور آن را ايواني در بر گرفته، داراي تالارهاي باشكوه و اتاق هاي متعدد با تزيينات زيبا از جمله نقاشي هاي گل و بوته، مناظر طبيعي و مجلس بزم است. باغ عفيف آباد در سال 1341 به وسيله ارتش و زير نظر سازمان ميراث فرهنگي تعمير و مرمت شد و هم اكنون به عنوان موزه نظامي تحت اختيار سازمان عقيدتي سياسي ارتش جمهوري اسلامي ايران است.اين باغ كه معماري آن آميزه اي از ويژگي هاي معماري دوران هخامنشي، ساساني و قاجاريه است با شماره 913 در فهرست آثار ملي ايران به ثبت رسيد.
نارنجستان قوام شيراز
نارنجستان يا باغ قوام از عمارات دوره قاجاريه شيراز است كه در محله بالاكفت و در قسمت باختري انتهاي خيابان لطفعلي خان زند واقع است. احداث اين بنا توسط علي محمد خان قوام الملك 1267-1257 شروع شده و در حدود سال 1300 ه. ق تكميل شده است.
ساختمان نارنجستان در حدود 940 متر مربع در زميني به مساحت 3500 متر در دو قسمت شمالي و جنوبي بنا شد و باقي مانده آن در حدود 2560 متر محوطه سازي شده است. اين بنا با 3085 متر مساحت، در دوره قاجاريه به بيروني معروف بوده و با عمارت اندروني كه همان خانه زينت الملوك بوده و در طرف باختر آن بنا قرار گرفته كوچه اي فاصله داشته است كه توسط راه زيرزميني بدان راه مي يافتند.
از ويژگي هاي اين مجموعه عمود بودن محور بيروني و اندروني آن بر يكديگر است. عمارت بيروني به منظور انجام امور تجاري و نيز برگزاري تشريفات و جشن ها و استراحت و پذيرايي از ميهمانان ساخته شده است. در ورودي اصلي باغ رو به جنوب در راستاي محور اصلي بنا به يك دالان يا هشتي گشوده مي شود. سر در ورودي آن داراي تزيينات آجركاري است. بر پيشاني در ورودي كتيبه اي از سنگ مرمر سرخ رنگ درباره باني باغ و تاريخ احداث آن حجاري شده است. هم چنين تاريخ سال 1305 ه. ق در اين قسمت ديده مي شود. بر روي ازاره سنگي دو طرف درگاه، نقش دو سرباز تفنگ به دست دوره قاجاريه، حجاري شده است. درب ورودي از چوب ساج است كه بر روي آن منبت كاري صورت گرفته است. سقف هشتي يا دالان ورودي آجركاري و كاشي كاري به صورت ستاره و مقرنس كاري گچي شده است. در پشت دالان (رو به حياط) تصويري از سه خدمتكار كه گلاب و شراب و شربت به دست دارند، كاشي كاري شده است. اين هشتي به وسيله دو راهرو به محوطه باغ ارتباط مي يابد.
ازاره بنا با سنگ پوشيده شده و پنج باب پنجره سنگي حجاري شده، به عنوان نورگير در جلو ايوان ها نصب شده است. ساختمان جنوبي باغ به وسيله راه پله اي به زمين هاي طرفين راهروها راه دارد. ازاره اين بخش از نما از سنگ هاي سرخ و نقش برجسته هايي برگرفته از تصاوير تخت جمشيد تشكيل شده است.
حد فاصل عمارت جنوبي و عمارت اصلي واقع در ضلع شمالي باغ وسيعي وجود دارد كه از دوره قاجاريه با نرده آهني محصور شده است.عمارت اصلي اين ساختمان در ضلع شمالي آن قرار گرفته است. اين عمارت داراي دو طبقه و يك زيرزمين است. در گذشته اين زيرزمين به عنوان زندان مورد استفاده قرار مي گرفت. طرح بناي اصلي اين عمارت برگرفته از معماري دوره زنديه است. در اين عمارت، تالار بزرگي به طول 9 متر، عرض 5.10 متر و ارتفاع 6 متر با ستون هايي بلند مشرف بر حوض واقع در وسط باغ، وجود دارد.
ديواره ها و سقف تمام اتاق ها گچ بري و نقاشي شده است. همچنين در اين طبقه، دو اتاق وجود دارد كه نقاشي هايي بر تيرك هايي چوبي آن ترسيم شده است. نقاشي هاي سقف ايوان بزرگ و بيش تر اتاق ها غالبا" به وسيله لطفعلي خان صورتگر، نقاش مينياتوريست آن دوره، انجام شده است.دو ستون تالار طبقه اول نيز از سنگ مرمر يكپارچه و بدنه استوانه اي و سر ستون هاي مقرنس كاري شده تشكيل شده است.
در ناحيه جلويي عمارت اصلي درهاي ارسي با شيشه هاي رنگي ديده مي شود. هلالي ميان ايوان دو ستوني و شاه نشين هم داراي شيشه هاي رنگي است. اين شيشه هاي رنگي در دوره قاجاريه از اروپا به ايران آورده شده، صد ف هاي به كار رفته در تزيينات درها نيز از خليج فارس آورده شده است. ازاره اتاق ها و بخاري ديواري شاه نشين از سنگ هاي مرمري است كه از يزد تبريز و شيراز به دست آمده است. روي اين بخاري نقش داريوش هخامنشي حكاكي شده است، اطراف آن نيز مزين به رنگ طلايي است. دو تصوير از محمدرضا خان قوام الملك در دو طرف بالاي اين بخاري حكاكي شده است. ازاره پايين عمارت، از ازاره سنگي عمارت ديوانخانه كريم خان زند است. بر روي سنگ هاي ازاره تصاوير سربازان قاجاريه تفنگ به دست، شير، گور، خرگوش و گل و بوته ديده مي شود.نارنجستان قوام كه در آن اثر هفت هنر ايراني، گچ بري، نقاشي سنتي، آينه كاري، آجركاري، سنگ تراشي، معرق كاري، و منبت كاري، قابل مشاهده است، در ارديبهشت ماه 1353 با شماره 1073 به ثبت تاريخي رسيد.
باغ ارم شيراز
تاريخ ساخت اين باغ را به دروه سلجوقيان نسبت داده اند چرا كه در آن زمان، باغ تخت و چند باغ ديگر توسط اتابك قراجه حكمران فارس - كه از سوي سنجر شاه سلجوقي به حكومت فارس منصوب شده بود، احداث شد و احتمال ايجاد اين باغ به درخواست وي و در آن زمان، زياد است. هم چنين احتمال مي رود كه اين باغ در زمان كريم خان زند مرمت شده باشد.اين باغ در شمال باختري شيراز و در انتهاي خيابان ارم قرار گرفته است. اين باغ به مناسبت عمارت و باغ بزرگي كه در گذشته توسط شدادبن عاد پادشاه عربستان به رقابت با بهشت ساخته شده و ارم ناميده شده بود، به باغ ارم مشهور گرديده است.
در اواخر سلسله زنديه، بيش ا ز75 سال اين باغ در تصاحب سران ايل قشقايي بود، بناي اوليه عمارت باغ ارم توسط جاني خان قشقايي اولين ايلخان قشقايي و پسرش محمدقلي خان و در زمان فتحعليشاه قاجار احداث شده است.
عمارت اصلي باغ ارم طبق معماري دوره صفويه تا قاجاريه بنا شده است. اين ساختمان داراي سه طبقه است كه طبقه زيرين داراي حوض خانه اي براي استراحت در روزهاي گرم تابستان است كه در آن آب نماي زيبايي است و طاق آن با كاشي هاي هفت رنگ مزين شده است. جوي آبي نيز از وسط آن مي گذرد و سپس به آب نماي بزرگ جلوي عمارت مي ريزد.
طبقه دوم داراي ايواني دوستوني با سقف مسطح است كه در پشت آن تالاري قرار دارد و دو طرف آن دو راهرو، 4 اتاق در دو طرف راهرو و دو ايوان كوچك و دو طبقه ساخته شده است و بر فراز اين دو راهرو، دو گوشواره به عنوان طبقه سوم وجود دارد. قسمت جلويي ستون هاي اين دو طبقه با كاشي هاي هفت رنگ به مجالسي از سواران، زنان و گل ها مزين شده است.
طبقه سوم، داراي يك تالار بزرگ مانند تالار طبقه دوم است كه پنجره هاي آن به ايوان اصلي باز مي شود. در دو طرف آن نيز دو راهرو وجود دارد. دو ايوان كوچك نيز در هر طرف ايوان بزرگ همانند طبقه سوم قرار دارد. در پيشاني عمارت، هلالي هايي وجود دارد كه به سنتوري معروف است و داراي سه مجلس بزرگ و دو مجلس كوچك كاشي كاري با كاشي هاي لعاب دار رنگي است.
در هلالي ميدان كه بزرگ ترين هلالي است، نقش ناصرالدين شاه، سوار بر اسب سفيدي ديده مي شود كه نيم تاجي نيز در جلو كلاه خويش دارد. در اطراف آن، سه نقش ديگر كه برگرفته از داستان هاي فردوسي و نظامي است، ديده مي شود. در ضلع شمالي عمارت و چسبيده به آن هشت باب اتاق قرار دارد كه در حال حاضر مورد استفاده جهت امور اداري باغ گياه شناسي ارم است. در پشت ساختمان اصلي، ساختمان و محوطه اندرون قرار دارد. در جلو اين عمارت، حوض وسيعي قرار گرفته كه با كاشي آبي رنگ كاشي كاري شده است.
ازاره هاي جلوي عمارت اصلي از سنگ گندمك يكپارچه است كه بيش از دو متر بلندي دارد. در سال هاي 50-1345 ه . ش اين باغ در زير نظر مسوولين دانشگاه شيراز تعمير شد. هم چنين در سال 1358 به وسيله سازمان ميراث فرهنگي مرمت گرديد، هم اكنون اين باغ به عنوان باغ گياه شناسي مورد استفاده قرار گرفته است. اين باغ در تاريخ 1353 به ثبت تاريخي رسيده است.
باغ چهل تن شيراز
قدمت باغ چهل تن به عهد كريم خان زند مي رسد و گورهاي داخل محوطه باغ نيز به نيمه دوم قرن 13 هجري مربوط اسـت. اين باغ در مساحتي كوتاه از شمال حافظيه محوطه اي مشجر و با صفا وجود دارد كه داراي چهل سنگ مزار هم اندازه است.
باغ هفت تن شيراز
باغ هفت تن كمي بالاتر از باغ چهل تن قرار دارد اين باغ يك محوطه پر درخت است كه داراي ايوان و بناي زيبايي است. آرامگاه شاه شجاع شهريار آل مظفر ممدوح خواجه حافظ و متوفي به سال 776 هجري، در اين باغ قرار دارد. از آثار موجود بيرون باغ معلوم مي شود كه در زمان قديم بناها و متعلقاتي در مجاورت اين محل وجود داشته كه بعد ها از ميان رفته است.
باغ جهان نما شيراز
باغ جهان نما كه از آثار بازمانده از دوران كريم خان زند است، در شهر شيراز در كنار خيابان دروازه قرآن وجود دارد . ديوار آجري با نماي ساده آن از بيرون نمايان است و درون آن باغ وعمارتي نظير عمارت كلاه فرنگي با چهار حوض و محوطه اي وسيع كه شبيه باغ موزه پارس است، قرار دارد.
باغ دلگشا شيراز
باغ دلگشا يكي از باغ هاي تاريخي شيراز است كه در نزديكي آرامگاه سعدي واقع شده است. سابقه آباداني و رونق باغ دلگشا به دوران پيش از اسلام و به دوره حكومت ساسانيان نسبت داده شده است.باغ دلگشا در دوره صفويه نيز از باغ هاي مهم و تفريحي شيراز بود. به طوري كه در تصاوير به جا مانده از جهانگردان اروپايي به اين باغ اشاره هاي فراوان شده است. اين باغ كه 5/7 هكتار مساحت دارد، هم اكنون از گردشگاه هاي ديدني شيراز است.
باغ تخت شيراز
باغ تخت كه اساس اوليه آن سال 480 هجري به همت اتابك قراچه گذارده شد و به نام تخت قراچه موسوم است درشمال شهر شيراز و در دامنه كوه بابا كوهي قرار گرفته است. در زمان آقا محمد خان قاجار(1260هجري ) محوطه و بناي جديدي احداث كردند كه به تخت قاجار معروف است. در حال حاضر اين باغ قسمتي از يك پادگان نظامي است .
باغ و پارك سعدي شيراز
باغ و پارك سعدي از آثار حسينعلي ميرزا، فرزند فتحعلي شاه قاجار است. اين باغ مصفا روبه روي باغ جهان نما قرار دارد و يك عمارت قديمي دارد كه حوض بزرگ آب وحجاري هاي ازاره جلو عمارت آن به سبك قديم حفظ شده است . باغ كنوني قسمت كوچكي از باغ اصلي قديمي است.
قصر ابونصر (تخت ابونصر) شيراز
قصر ابونصر در عهد اشكانيان احداث شده و در زمان ساسانيان هم مورد استفاده كامل بوده است. احتمالا پيش از دوران اسلام چندين قلعه در حول و حوش محل كنوني شهر شيراز فعلي وجود داشته و قصر ابونصر يكي از اين قلعه ها بوده است. اين قصر در شش كيلومتري خاور شيراز، بر بالاي يك تپه قرار گرفته كه به شكل يك حصار سنگي با ديوارهاي آجري، ساختمان هاي خشتي و آستانه هاي سنگي فرو افتاده مي باشد. نام قديم قصر ابونصر، «تخت سليمان» بوده است و در آن جا تعدادي نقش برجسته از نوع نقوش تخت جمشيد وجود دارند. از نقش برجسته ها و آستانه هاي سنگي عهد هخامنشي فقط يك آستانه بر پا مانده و نقش خدمتگزاري كه ظرفي در دست دارد بر ديواره هاي آن حجاري شده است. به عقيده برخي دانشمندان، قطعات مزبور را از تخت جمشيد به اين محل آورده و مورد استفاده مجدد قرار داده اند. در سال هاي 1313-1311 شمسي هيات علمي موزه «متروپوليتن» نيويورك كاوش هاي علمي در آن جا انجام داد و نمونه هاي سفال و قطعات ظروف سنگي عهد هخامنشي را با سكه ها و آثاري ديگر از عهد سلوكي، اشكاني و ساساني كشف كرد. اين بنا در تاريخ 24 شهريور 1310 به شماره 13 در فهرست آثار تاريخي ايران به ثبت رسيده است. محوطه پايين و مجاور قصر ابونصر را به نام «دشت خضر» مي خوانند و بقعه هايي هم در آن جا وجود دارند.

بند بهمن شيراز
بند بهمن از آثار تاريخي دوران ساساني است و روي رودخانه قره آغاج احداث شده است. اين بند از جاذبه هاي طبيعي- تاريخي شهرستان شيراز به حساب مي آيد . بند بهمن در فاسله 58 كيلومتري شيراز در منطقه كوار واقع شده است. در اطراف اين بند درختان زيبا وچشم اندازهاي دل انگيز طبيعي وجود دارد.

حمام وكيل
از بناهاي دوران كريم خان زند (1172-1193) در شيراز است كه به دستور وي در محله ميدان شاه، جنب مسجد وكيل (خيابان طالقاني) ساخته شد. اين حمام كه به عنوان حمام عمومي شهر شناخته مي شد، داراي چهار قسمت مرتبط با يكديگر است. مدخل ورودي اين حمام هم اينك يك هشتي است كه در ابتدا وجود نداشته و دوره پهلوي احداث شده است. اين هشتي داراي سقفي با گچ كاري برجسته است. پس از آن سر بينه حمام به شكل هشت ضلعي منظم و وسيعي ديده مي شود كه بيشترين تزيينات را داراست. آهكبري هاي سقف و ديوارهاي اين قسمت مربوط به دوران كريم خاني بوده كه بيشتر به شكل طرح هاي گلداني است اما در زمان قاجاريه، آثار زنديه كلنگي شده و قاجاريان بر روي آن آهكبري هايي به شكل داستان هاي اساطيري (داستان شيرين و فرهاد، پيرزن و سلطان سنجر، بيژن و منيژه و معراج حضرت رسول) انجام داده اند، در حال حاضر نيز به جهت تنوع بيشتر طرح هاي قاجاري، يكي دو طرح زندي مرمت شده و در بقيه قسمت ها طرح هاي قاجاري حفظ شده اند. هورنور يا جامخانه هايي كه در سقف تعبيه شده اند، روشنايي اين بخش را تأمين مي كنند.
در اطراف اين سربينه، سكوهايي براي تعويض لباس ساخته شده و چهار حوض سنگي نيز جهت استحمام در آن وجود دارد. ستون هاي اين حمام از جنس سنگ گندمك گوگرد دار و سخت است. اين ستون ها يك پارچه هستند و بر روي آنها به فرم هندسي، مقرنس گچي كم عمق ديده مي شود ولي مقرنس آن برجسته است. در وسط محوطه سر بينه حوض كثيرالاضلاعي از سنگ ساخته شده و در يك سمت آن راهرويي است كه به هشتي دوم منتهي مي شود. در كف حمام چندين رج آجر آب خروده كار شده و بين آنها ساروج ريخته اند تا فشار آب را تحمل كند.
در دوران پهلوي حمام به دو بخش تقسيم شد. بخشي از آن سربينه حمام بود كه به زورخانه تبديل شد. در برزخ يا هشتي دوم كه به گرم خانه مي رود، قسمتي وجود داشته (در سمت راست ورودي هشتي دوم) كه ديواري ضخيم، قطور و توپر بوده و در بالاي آن (در پشت بام) حوض آبي بوده كه آب حمام از آغاز تأمين مي شده، پس از تبديل سر بينه به زورخانه، اين ديوار برداشته شده و راهي به خيابان طالقاني گشوده شد كه به در ورودي حمام تبديل گشت. هم اينك اين در مسدود و به ديوار تبديل شده است.
پس از عبور از هشتي دوم به گرمخانه حمام وارد مي شويم كه داراي سه خزينه آب گرم، آب سرد و آب ولرم است. در زير اين خزينه ها كانال هايي به نام گربه رو جهت گرم كردن حمام وجود دارد. آب رساني به اين حمام از طريق چاهي در ضلع غربي (گاو چاه) صورت مي گرفت. در زير خزينه اصلي (آب گرم) تون حمام قرار دارد. در كف حمام نيز گربه روهايي وجود دارد كه در بدنه ديوار به دودكش ها منتهي مي شود. اين گربه روها علاوه بر آن كه گرماي اضافي را به كف حمام منتقل مي كند، دوده هاي ناشي از سوخت را نيز به بيرون هدايت مي كند.
در زمان پهلوي برخي از قسمت هاي حمام به نمره خصوصي تبديل شد. چنان كه از دو شاه نشين قرينه با دو حوض سنگي موجود در فضاي حمام، شاه نشين سمت راست به نمره خصوصي تبديل شد. هم اينك حوض سنگي آن از بين رفته است. دو شاه نشين اختصاصي ديگر پس از اين دو شاه نشين وجود دارد كه شاه نشين سمت راست در طرفين خزينه ها، به نمره خصوصي تبديل شده بود. حمام وكيل كه به علت تغيير وضع حمام هاي عمومي از صورت قبلي خارج شده بود، در سال 1351 توسط اداره باستان شناسي مورد مرمت قرار گرفت.
اين بنا با شماره 917 در فهرست آثار ملي ايران به ثبت رسيده است.

قلعه اژدها پيكر شيراز
قلعه اژدها پيكر كه قدمت آن با توجه به يافته هاي موجود به دوره پيش از اسلام مي رسد و تا يك قرن پيش مسكوني بوده است بر روي يك سطح مرتفع در باختر شهر شيراز قرار گرفته است. درازاي اين قلعه 700 و پهناي آن 170 متر است. قلعه اژدها پيكر از سه بخش ديوار سنگي محاطي، قلعه بالايي و مياني تشكيل شده است. به جز قلعه بالايي و بناي مشهور به قبر مادر نادرشاه، بقيه قسمت هاي قلعه منهدم شده است.
گهواره ديو شيراز
گهواره ديو يا گهواره ديد بر بالاي نوك باختري كوه چهل مقام، مشرف به تنگه الله اكبر به شكل يك چهار تاقي با چهار ستون ساخته شده است كه در بعضي از كتاب ها «گنبد عضد» ناميده شده است. از قرار معلوم گهواره ديو تحريف «گهواره ديد» است. گهواره ديد نام محل ديده بانان و قراولاني است كه براي حفظ و حراست راه تنگ الله اكبر مستقر مي شدند. اين مكان هم اكنون از گردشگاه هاي ديدني شيراز است كه از سمت شمال به پارك ملي بمو مرتبط مي شود.
آتشكده صميكان شيراز
آتشكده صميكان متعلق به دوره ساسانيان است. اين آتشكده در 140 كيلومتري جنوب شيراز و در مسير جاده اي متعلق به عهد ساسانيان قرار گرفته است.
آتشكده پاسارگاد شيراز
در فاصله 1500 متري از كاخ اختصاصي كوروش، در قسمت خاوري دشت مرغاب، دو تخته سنگ بزرگ سفيد در مجاورت تپه كوتاه خاكي به فاصله 9 متر از يكديگر قرار گرفته اند. اين دو تخته سنگ را «آتشگاه» يا «قربانگاه پاسارگاد» مي دانند. نيايش ايزد يكتا در دوران هخامنشيان در فضاي باز برابر آتش مقدس صورت مي گرفته است.

دروازه قرآن
در شيراز، در نزديكي تنگ الله اكبر و در ميان كوه هاي باباكوهي و چهل مقام واقع شده است. وجه تسميه اين دروازه وجود قرآني بر بالاي طاقي مرتفع است. اين دروازه شامل يك طاق مرتفع از نوع طاق كجاوه اي در وسط دور طاق با ارتفاع كم در طرفين است. اين طاق در زمان حكومت عضدالدوله ديلمي در فارس، ساخته شد و قرآني نيز در آن جاي داده شد تا مسافرين به بركت عبور از زير آن سفر را به سلامت به پايان برند و در موقع سفر از زير قرآن بگذرند. به مرور زمان طاق شكسته و تخريب شد. در دوره حكومت زنديه كريمخان زند (1172 – 1193) مجددا" آن را بازسازي نمود و در قسمت فوقاني آن اطاقي ساخت و دو جلد قرآن نفيس به خط ثلث و محقق، اثر سلطان ابراهيم بن شاهرخ گوركاني را در آن اتاق جاي داد. اين قرآن ها به قرآن هفده من مشهورند. در سال 1316 كه طرح توسعه راه شمالي شيراز در دستور كار دولت قرار گرفت، اين طاق خراب شد و قرآن مذكور نيز به موزه پارس منتقل گرديد. در زمان قاجاريه كه چند زلزله شيراز را تكان داد، اين دروازه آسيب هايي ديد اما به وسيله محمد زكي خان نوري مورد بازسازي و مرمت قرار گرفت.
در سال 1327 ه.ش. يكي از بازرگانان شيراز به نام حسين ايگار، مشهور به اعتمادالتجار، با هزينه شخصي خود طاق كنوني را بازسازي كرد و چند آيه از قرآن كريم را كه با خط ثلث و نسخ بر روي كاشي نوشته شده بود، بر بدنه طاق نصب كرد. در پيشاني شمالي اين طاق (سمت كوه بمو) اين آيه بر روي كاشي نوشته شده است، ان هذاالقرآن يهدي للتي هي اقوم و يبشر المؤمنين الذين يعملون الصالحات ان لهم اجرا" كبيرا" در پيشاني جنوبي طاق (سمت شهد شيراز) اين آيه به چشم مي خورد.
قل لئن اجتمعت الانس و الجن علي ان يأتوا بمثل هذاالقرآن لايأتون بمثله ولو كان بعضهم لبعض ظهيراً
در گوشه غربي طاق اين آيه نوشته شده:
انا نحن نزلناه الذكر
و ادامه اين آيه در قسمت شرقي طاق و روبروي همان كتيبه نوشته شده
و انا له لحافظون.
بازار وكيل شيراز
بازار وكيل كه از آثار زيباي دوران صفويه است در محله درب شا ه زاده جنب مسجد جامع وكيل واقع شده است. اين بازار مشتمل بر يك رشته حجره هاي شمالي - جنوبي و يك رشته خاوري - باختري است. راسته شمالي- جنوبي بازار از دو جناح تركيب شده و در هر جناح 41 زوج مغازه وسيع ساخته اند. در خاور و باختر جناح شمالي آن كاروان سراهاي روغني، احمد، گمرك و ضرابخانه ساخته شده است كه هر يك از آن ها حجره هاي متعدد دارند.
راسته خاوري - باختري نيز داراي دو جناح است كه جناح خاوري آن با 19 زوج مغازه«بازار علاقمندان» و جناح باختري آن با 10 زوج مغازه«بازار تركش دوزها» ناميده مي شود. به موازات بازار تركش دوزها، بازاري ديگر به نام«بازار شمشيرگرها» وجود دارد كه اين بازار نيز داراي 11 زوج مغازه است. در بازار شمشيرگرها، سراي ديگري وجود داشته كه آن را«كاروان سراي فيل» مي ناميده اند. از ويژگي هاي اين بازار مي توان به زيبايي و معماري خيره كننده، پهناي زياد، وسعت و تاق هاي ضربي مرتفع آن(با ارتفاعي متجاوز از 10 متر) كه به منظور تهويه هوا ساخته شده، اشاره كرد. اين تاق هاي ضربي، هواي بازار را در زمستان گرم و تابستان خنك نگه مي دارند. افزون بر اين، دريچه هايي كه در زير سقف آن ها ساخته شده است هوا و نور كافي بازار را تامين مي كنند.
در چهار سوق بازار وكيل، روي يك هشتي بزرگ تاق ضربي بسيار وسيع و مرتفعي ساخته اند كه از شاهكارهاي معماري به شمار مي رود و با اين كه تاكنون متجاوز از دويست سال از عمر آن مي گذرد. كوچك ترين شكافي بر نداشته است. در حال حاضر، بازار وكيل شهر شيراز بر اثر امتداد خيابان كريم خان زند به دو قسمت تقسيم شده است.
سراي مشير (سراي هنر) شيراز
سراي مشير از يادگاري هاي مرحوم ميرزا ابوالحسن مشيرالملك است كه آن را «سراي گلشن» هم مي گويند. سراي مشير جنب بازار وكيل قرار دارد و چون كاشي كاري هاي زيبا و ريزه كاري هاي چوبي و شيشه هاي الوان درب هاي آن رو به انهدام بود در سال 1348 تحت تعمير و مرمت قرار گرفت. درب هاي فرسوده و شكسته آن نوسازي گرديد و حوضخانه آن هم كه از حيث كاشي كاري و مقرنس كاري بي نظير است به شكل چايخانه درآمد. اتاق هاي اين سرا براي نمايش هنرهاي دستي و محلي فارس اختصاص يافت و به «سراي هنر» نيز معروف شد.
بازار نو شيراز
بازار نو يكي از يادگارهاي سال 1314 هـ. ق است. اين بازار از اواخر دوره قاجار به «بازار نو» معروف شده است. بازار نو را يكي ديگر از وزيران فارس به نام ميرزا اشرف يوسف شرفي مازندراني ساخته است. بازار نو در جانب دروازه اصفهان - شيراز و در امتداد بازار وكيل احداث شده است.
بازار حاجي شيراز
بازار حاجي كهن‌ ترين بازار شيراز است كه از عهد ديلميان و شايد پيش از آن بنياد نهاده شده و بعدها بازسازي و تكميل شده است. اين بازار از سمت شمال باختري مسجد جمعه شيراز آغاز و به سمت شمال گسترده شده است.
بازار مسگرها
از بازارهاي شيراز است كه در محله درب شاهزاده قرار گرفته است. اين بازار بقاياي بازار قيصريه است كه توسط امام قلي خان در غرب مدرسه خان ساخته شده است. اين بازار كه از آجر و گچ ساخته شده است، بازار مرغ و اردوبازار را به يكديگر متصل مي نمايد به گونه اي كه اردوبازار در جنوب بازار وكيل و در مقابل بازار مرغ قرار مي گيرد و در امتداد شرق و غرب نيز بازار مسگرها قرار مي گيرد.
اين بازار در زمان قاجاريه بر اثر زلزله ويران شد و در سال 1299 ه.ق. مرمت شد. اين بازار هم اينك مركز فروش اسباب منزل است. اين بازار شباهت فراواني از نظر اجرايي با بازار وكيل دارد با اين تفاوت كه از هر ابعادي و مقياسي، در مقياس كوچكتري نسبت به بازار وكيل ساخته شده است. سقف اين بازار همانند بازار وكيل داراي طاق تويزه است و در بالاي عرقچين آن حورنورهايي ديده مي شود در بالاي دكانها نيز همان دريچه ها ديده مي شود. تفاوت ديگر اين بازار با بازار وكيل در اين است كه مغازه هاي اين بازار اكثرا" يا هم سطح زمين و يا پايين تر از سطح زمين ساخته شده اند. كه البته اين مسئله شايد به نوع كالايي كه د راين مغازه ها عرضه مي شده بر مي گردد. همچنين سردر ورودي مغازه ها يك قوس كجاوه اي است كه با يك پاكار پهن به زمين مي رسد. بازار ديگري به نام قيصريه به اين بازار از سمت راست متصل مي گردد كه داراي 12 جفت مغازه است كه اكثرا" سطحي بالاتر از سطح زمين دارند و مغازه ها داراي ارتفاع نسبتا" بلندي نسبت به بازار مسگرها مي باشند.در قديم ارتفاع مغازه ها را با توجه به جنسي كه در آنجا فروخته مي شده در نظر مي گرفتند. به عنوان مثال مغازه هاي نانوايي همواره پايين تر از سطح زمين بوده اند و مغازه هاي عطاري بالاتر از سطح زمين.قيصريه همانند راسته درسته و غيره به نوعي بازار اطلاق مي شود كه در آن اجناس ظريف ساخته و عرضه مي شدند مثل طلا و جواهرات و پارچه و ... قيصريه ها بايد حتما" درب ورود و خروج جداگانه داشته باشند كه البته در بازار ذكر شده چنين دربي مشاهده نشده است.

ارگ كريم خاني شيراز
ارگ كريم خاني كه از يادگارهاي دوران زنديه به شمار مي رود در حقيقت اندروني و قصر سلطنتي سلسله زنديه در شهر شيراز بوده است. اين ارگ، به شكل قلعه آجري با ديواره هاي بلند ساخته شده كه در هر چهار گوشه آن برجي بزرگ برپا است. روي برج ها، نقش هاي آجري جانبي ديده مي شوند و بر سر در ارگ، مجلس كشته شدن ديو سفيد به دست رستم، با كاشي هاي هفت رنگ تصوير شده است. در چهار جبهه دروني ارگ، ساختمان هاي جالبي وجود دارند كه بيش تر كاشي كاري هاي آن ها از بين رفته اند. ساختمان شهرباني در مقابل اين ارگ ساخته شده و از خود ارگ از سال 1315 تا 1350 به عنوان زندان شهرباني استفاده مي شد.
زماني كه ارگ به عنوان زندان مورد استفاده قرار گرفت همه آثار نقاشي هاي و مقرنس كاري هاي آن با گچ پوشيده و دود گرفته شد. بيش تر اتاق ها و تالارهاي آن با سقف و ديوارهاي بسيار، به صورت سلول هاي كوچك زندان درآمده اند. بخشي از تالارها و اتاق هاي مرمت شده آن نمونه اي زيبا از سبك معماري دوران زنديه را نشان مي دهند.
عمارت ديوان خانه شيراز
عمارت ديوانخانه در نزديكي ارگ كريمخاني، قرار گرفته كه در گذشته، عمارت ديوانخانه كريم خان زند بوده و اكنون تنها عمارت سابق آن در قسمت شمالي ارگ باقي مانده است. اين عمارت، شامل يك تالار وسيع با سقفي بلند است كه در گذشته دو ستون مرمر در جلو آن قرار داشت، اما آغامحمد خان قاجار آن دو ستون را به تهران برد و به جاي آن دو ستون چوبي نصب كرد. در جلو تالار وسطي، روي سنگ هاي بزرگ صيقلي، جنگ رستم و اشكبوس به طور برجسته حجاري شده كه دو شير و دو باز در طرفين آن قرار دارند. در جلو اين عمارت، دو حوض بزرگ و طولاني ساخته شده است. در گذشته قرار بود اين عمارت به موزه مردم شناسي تبديل شود ولي بعدها قسمت جنوبي آن را كه سابقا سر در ديوانخانه بود خراب كردند و ساختمان پست و تلگراف و تلفن را در آن جا احداث كرده اند.
عمارت باغ نشاط شيراز
عمارت باغ نشاط كه از ساختمان هاي زيبا و بسيار ديدني عصر صفويه است، در ضلع شمالي پل عباسي و در ميان فضايي سبز و گسترده قرار گرفته و مقر حكومت لار، پس از دوران صفويه بوده است. مساحت قصر اين باغ 35×135 متر است. ارتفاع طبقه بالاي عمارت آن هفت متر و ايوان هاي آن 5/12 متر مي باشد. طبقه زيرين آن داراي چهار اتاق است. اتاق مركزي آن درست زير سالن ايوان قرار دارد كه از بالا و از يك منفذ هشت گوش نور مي گيرد. در وسط اتاق حوضچه اي هشت گوش از مرمر قرار دارد.
عمارت كلاه فرنگي باغ نظر شيراز
در وسط باغ نظر در شيراز كه متاسفانه هم اكنون قسمت بسيار كوچكي از آن به جاي مانده و آن را «باغ موزه» مي نامند، عمارت هشت ضلعي بسيار زيبايي ساخته شده كه به «كلاه فرنگي» مشهور است. اين عمارت در زمان كريم خان زند محل بارعام ميهمانان و سفراي خارجي بوده است. كتيبه ها و لچك هاي اين بناي زيباي هشت ضلعي را كاشي كاري هاي بديع زينت بخشيده اند.
اين باغ با انبوه درختان سر به فلك كشيده سرو و نارنج در سال هاي پيش از سلطنت كريم خان زند احداث شده و وجه تسميه آن معلوم نيست. كريم خان زند عمارت كلاه فرنگي، ارگ، ديوانخانه و بعضي از ساختمان هاي ديگر را در محوطه آن بنا كرد. در دوره قاجار نيز حسين علي ميرزاي فرمانفرما، عمارتي در نزديك عمارت «خورشيد» احداث نمود.
در داخل بنا، محوطه اي صليب مانند با چهار شاه نشين وجود دارد كه بين شاه نشين ها نيز چهار گوشواره ساخته اند. در وسط محوطه، حوضي از سنگ مرمر يكپارچه ساخته شده است. ديوارهاي محوطه وسط و اتاق هاي زاويه، مقرنس كاري مي باشد و نقاشي هاي بسيار زيبا دارد و از نظر هنري كم نظير است. روي بدنه و تاقچه هاي محوطه وسط، ده مجلس نقاشي به وسيله نقاشان دوره زنديه كه معروف ترين آن ها آقا صادق نقاش بوده تصوير شده است.
عمارت باغ ايلخاني شيراز
باغ ايلخاني يكي از فضاهاي سبز دوره قاجاريه مي باشد كه ساختمان كهنسال و عمارت قديمي و ديدني دارد. اين باغ از بناهاي محمد قلي خان، ايلخان قشقايي است كه در محله ميدان شاه(نزديك بقعه بي بي دختران) واقع شده است. در حال حاضر، قسمت باختري باغ كه عمارت اصلي در آن واقع شده به صورت قديمي باقي مانده و 3500 متر مربع مساحت دارد. در قسمت خاوري آن نيز باغچه اي به مساحت 3000 متر مربع وجود دارد كه عمارت كلاه فرنگي در محوطه آن واقع شده است. اين ساختمان داراي ايواني دو ستوني در وسط مي باشد. در پشت آن يك سالن نسبتا بزرگ پنج دري قرار گرفته كه يك اتاق در بالا دارد. در دو طرف ايوان دو راهرو وجود دارد كه در بالاي آن دو گوشواره جلب نظر مي كنند. سه اتاق در ضلع شمالي ايوان و چهار اتاق در ضلع جنوبي آن قرار گرفته اند.
ايوان وسط به شيوه اغلب آثار دوره زنديه و قاجاريه داراي دو ستون سنگي و سقف مسطح است. ستون هاي اين ايوان از سنگ يكپارچه بوده و به نحوي زيبا به صورت مارپيچ ساخته شده است. مسير ستون ها به طور مقرنس حجاري شده اند. يكي از اتاق هاي ضلع جنوبي اين باغ«اتاق آيينه كاري» ناميده مي شود و تركيبي از نقاشي و منبت كاري روي در و پنجره ها و گچ بري هاي بسيار زيبا است.

شهرستان‌ارسنجان‌در‌شمال‌خاوري‌استان‌فارس‌واقع‌است.درمنابع‌تاريخي‌و‌قديمي‌نام ارسنجان آمده است. اين‌شهرستان‌از‌شمال به شهرستان بوانات، از غرب به شهرستان مرودشت، از جنوب به درياچه طشك و از شرق به استان يزد محدود است. مسجد جامع عتيق و تپه باستاني تل تيموريان كه در روستاي كوشك واقع شده است به همراه‌ مدرسه سعيديه متعلق به دوران صفويه از جمله بناهاي ديدني و تاريخي شهرستان ارسنجان هستند. قالي بافي و گيوه دوزي از مهم ترين صنايع دستي اهالي ارسنجان و روستاهاي تابعه آن است. قالي ها بيش‌تر توسط زنان و دختران هنرمند اين منطقه بافته مي شوند. گليم و جاجيم هم در برخي از روستاها و نقاط ارسنجان توليد و عرضه مي شود.
مكان هاي ديدني و تاريخي
مسجد جامع عتيق و تپه باستاني تل تيموريان كه در روستاي كوشك واقع شده است به همراه مدرسه سعيديه متعلق به دوران صفويه از جمله بناهاي ديدني و تاريخي شهرستان ارسنجان به شمار مي‌آيند.
كشاورزي و دام داري
شغل اصلي ساكنين ارسنجان كشاورزي و باغ داري است و انواع غلات، حبوبات، چغندر قند و محصولات باغي از مهم ترين محصولات و فرآورده هاي كشاورزي منطقه ارسنجان محسوب مي شود. دام‌داري در اين شهرستان پس از كشاورزي قرار دارد و انواع محصولات لبني و فرآورده هاي دامي از جمله مهم ترين توليدات اين بخش به شمار مي‌آيد.
مشخصات جغرافيايي
شهرستان‌ارسنجان‌در‌شمال‌خاوري‌استان‌فارس‌واقع‌است.اين‌شهرستان‌از‌شمال به شهرستان بوانات، از غرب به شهرستان مرودشت، از جنوب به درياچه طشك و از شرق به استان يزد محدود است. مركز اين شهرستان ارسنجان است كه در طول جغرافيايي 53 درجه و 18 دقيقه و عرض جغرافيايي 29 درجه و 55 دقيقه و بلندي 1638 متر از سطح دريا واقع شده است. مسيرهاي دسترسي از اين منطقه به اطراف را راه ارسنجان - سعادت شهر به طول 23 كيلومتر، راه ارسنجان - آباده طشك به طول 63 كيلومتر و راه ارسنجان - تخت جمشيد تشكيل مي‌دهد. از آن جا كه در سال 1375 شهرستان ارسنجان جزو شهرستان مرودشت محسوب مي شده است، جمعيت شهرستان به طور جداگانه برآورد نگرديده است. مردم اين شهرستان آريايي نژاد، مسلمان و شيعه مذهب بوده و زبان فارسي را با لهجه هاي محلي صحبت مي كنند.
وجه تسميه و پيشينه تاريخي
در منابع تاريخي و قديمي نام منطقه ارسنجان آمده است. در نزهت الاخبار آمده كه بلوك ارسنجان سردسير ميانه خاور و شمال شيراز به مسافت بيست و شش فرسخ، مردمش رعيت پيشه، حاصلش غله و مشتمل بر نهصد خانوار است.

مسجد جامع عتيق ارسنجان
مسجد جامع عتيق از آثار به جا مانده از دوره صفويه در شهرستان ارسنجان است. اين مسجد بزرگ، شبستاني بسيار وسيع و محرابي زيبا دارد كه در نوع خود كم نظير است.
مدرسه سعيديه ارسنجان
مدرسه قديمي سعيديه از آثار بسيار ارزنده روزگار صفوي است كه با سبك خاص و فني آن روزگار در ارسنجان بنا شده است. نماي اين مدرسه از سنگ هاي بزرگ تراش ساخته شده است.

تل تيموريان ارسنجان
تل تيموران در يك كيلومتري غرب روستاي كوشك از توابع ارسنجان، واقع شده است. اين تپه 200 متر طول و 140 متر پهنا دارد. ارتفاع بلندترين نقطه آن شش متر است. شواهد نشان مي ‌دهند كه از 2500 سال پيش از ميلاد تا دوران اسلام، مردگان را دراين محل دفن مي ‌كرده‌اند. در گورهاي پيش از تاريخ اين محل، ظروف سفالي خاكستري يا قرمز با نقوش سياه رنگ و تزيينات مختلف مفرغي از قبيل انگشتر، گردنبند، سنجاق و هم چنين مجسمه‌هاي كوچك سفالي از حيوانات به دست آمده است.