شهرستان ساوجبلاغ يكي از شهرستان هاي استان تهران است كه در ناحيه ي باختر استان واقع شده است. كشاورزي از مهم ترين مشاغل اهالي اين منطقه به شمار مي رود و از ديرباز باز كشت گندم، جو، چغندرقند، بنشن و تره بار در اين منطقه معمول بوده است. تپه هاي باستاني متعدد كه قدمت آن ها به دوره هاي پيش از ميلاد مي رسد و خانه هاي بزرگان سياسي چون مرحوم طالقاني و مصدق از جمله مكان هاي ديدني شهرستان ساوجبلاغ هستند. باغ هاي سرسبز و خرمي نيز در ناحيه ي ساوجبلاغ وجود دارد كه مي توانند جايي براي تنفس به شمار آيند.
مكان هاي ديدني و تاريخي
باغ هاي سرسبز و خرم ناحيه ساوجبلاغ همراه با رودخانه هاي پرآب از جاذبه هاي طبيعي شهرستان ساوجبلاغ به شمار مي آيند. تپه هاي باستاني متعدد كه قدمت آن ها به دوره هاي پيش از ميلاد مي رسد و خانه هاي بزرگان سياسي چون مرحوم طالقاني و مرحوم مصدق نيز از مكان هاي تاريخي و ديدني شهرستان ساوجبلاغ هستند.
صنايع و معادن
از صنايع ماشيني شهرستان ساوجبلاغ مي توان توليدات ماشين آلات كشاورزي، پارچه بافي، توليد سيمان، شوفاژ، رادياتور سازي و تهيه دان طيور را نام برد كه از اهميت ويژه اي برخوردار است. عمده ترين صادرات اين شهرستان عبارتند از: پارچه، سيمان، گندم، جو، سيب،‌ چغندرقند، هلو، گلابي،‌ گيلاس،‌ انگور، توت ‌و بادام.
از صنايع ماشيني شهرستان مي توان توليدات ماشين آلات كشاورزي، پارچه بافي، توليد سيمان، شوفاژ، رادياتور سازي و تهيه دان طيور را نام برد كه از اهميت ويژه اي برخوردار اند. كشاورزي و دام داري
كشاورزي از مهم ترين مشاغل اهالي به شمار مي رود و از ديرباز باز شامل كشت گندم، جو، چغندرقند، بنشن و تره بار بوده است. باغ داري يكي ديگر از رشته هاي اقتصادي اين شهرستان است كه شامل: كشت درختان ميوه از قبيل سيب، گوجه، ‌گيلاس، زردآلو و هلو است. نوع كشت 80 درصد آبي است كه بيش تر از چاه هاي ژرف و نيمه ژرف تأمين مي شود. يكي ديگر از فعاليت هاي اين شهرستان دام داري است كه در كنار كشاورزي انجام مي شود. انواع فرآورده هاي لبني و دامي از قبيل پوست، پشم و لبنيات از جمله توليدات اين منطقه است.
وجه تسميه و پيشينه تاريخي
نام ساوجبلاغ از دو كلمه ساوج و بلاغ تركيب شده است. بلاغ در زبان تركي به چشمه يا رودخانه گفته مي شود و به نظر مي رسد منظور از ساوجبلاغ؛ رودخانه ي ساوه بوده كه به مرور به ساوج تغيير يافته است. هشتگرد مركز شهرستان ساوجبلاغ است. گفته مي شود اين شهر در دوره قاجاريه روستاي كوچكي بيش نبوده و فقط يك كاخ ييلاقي در آن موجود بوده است. در مورد نام گذاري آن نيز روايت مي كنند كه نام شهر هشتگرد ابتدا «هشت كرد» بوده و با گذشت زمان به هشتگرد تغيير پيدا كرده و علت نام گذاري آن اقامت هشت خانوار كرد در اين شهرستان بوده است. شهر جديد هشتگرد نيز به منظور اسكان جمعيت سرريز تهران و ايجاد تعادل زيست محيطي منطقه به وجود آمده و از آن جا كه در شمال شهر فعلي هشتگرد واقع است، مي تواند از تسهيلات شهر قديم نيز برخوردار شود. در جنوب شهر جديد محوطه اي به وسعت 150 هكتار، كه امكان گسترش آن تا حدود 350 هكتار وجود دارد، به عنوان ناحيه صنعتي وجود دارد كه بخش عمده اي از اشتغال صنعتي اين منطقه را تامين مي كند.
مشخصات جغرافيايي
شهرستان ساوجبلاغ از خاور به شهرستان كرج، از شمال به طالقان، از شمال و باختر به شهرستان قزوين، و از جنوب به شهرستان هاي شهريار و ساوه محدود مي شود. مركز اين شهرستان؛ هشتگرد است كه از نظر جغرافيايي در 50 درجه و 40 دقيقه درازاي خاوري و 35 درجه و 57 دقيقه پهناي شمالي و بلندي 1250 متري از سطح دريا قرار دارد. رودهاي فصلي آغشت، كردان، گردره، از رودهاي مهم اين منطقه بوده و آب و هواي آن معتدل و خشك است. راه هاي دسترسي به اين منطقه عبارتند از:
- راه هشتگرد ـ قزوين
ـ راه هشتگرد ـ‌ كرج به درازاي 30 كيلومتر
- راه هشتگرد - تهران به درازاي 70 كيلومتر
- راه هشتگرد - قزوين به درازاي 90 كيلومتر
راه هاي فرعي ديگري نيز روستاها و بخش ها را به مراكز بخش و شهرستان متصل مي كنند. هم چنين جاده ترانزيتي تهران – تبريز – اروپا از ميان شهر مي گذرد، و راه آهن تهران – تبريز از جنوب خاوري شهر هشتگرد مركز شهرستان ساوجبلاغ عبور مي كند.

رود شور يا ابهر رود ساوجبلاغ
رود شور از كوه هاي سلطانيه قزوين سرچشمه گرفته و از به هم پيوستن دو رودخانه خزررود و ابهررود و برخي از رودهاي كوچك فرعي ديگر تشكيل مي ‌شود و با جهت كلي شمال باختري به جنوب خاوري از 6 كيلومتري جنوب باختري حسن آباد (مركز بخش فشاپويه) گذشته و بر شوره‌ زار خاور حوضي سلطان جذب مي ‌گردد و پس از آبياري ابهر، قزوين، ساوجبلاغ و تهران به رودخانه كرج مي پيوندد. اين رودخانه به دليل داشتن نمك در پايين دست، براي كشاورزي مناسب نيست ولي شاخه هايي از آن از امكانات گردشگاهي برخوردار است.
رودخانه طالقان ساوجبلاغ
رود طالقان كه از كوه هاي كندوان و كهار بزرگ در شمال باختر تهران سرچشمه مي گيرد و سواحل آن به ويژه در بخش هاي بالادست داراي ارزش هاي تفريحي و جهانگردي است. اين رود در دره طالقان به سوي باختر جريان مي يابد و سپس به سفيد رود مي پيوندد. طول اين رودخانه 180 كيلومتر است و از شاخه هاي مهم آن مي توان به علي زان، خسبان و الموت رود اشاره كرد كه از كوه هاي تخت سليمان سرچشمه مي گيرند.

امام زاده شاهزاده حسين ساوجبلاغ
امام زاده شاهزاده حسين و چنار محوطه آن از يادگارهاي تاريخي متعلق به اواخر دوره تيموريان است كه در روستاي گورآب شهرستان ساوجبلاغ قرار دارد. اين بنا با شماره 968 به ثبت رسيده است.
امام زاده هادي ساوجبلاغ
امام زاده هادي از بقعه هاي متعلق به دوران صفوي و قاجاري است كه در روستاي ينگه امام شهرستان ساوجبلاغ قرار دارد.

خانه دكتر مصدق ساوجبلاغ
خانه دكتر مصدق از عمارت هاي متعلق به دوران قاجاري است كه در روستاي احمدآباد شهرستان ساوجبلاغ قرار دارد. اين بنا با شماره 2943 به ثبت رسيده است.
تپه باستاني يقه ساوجبلاغ
تپه باستاني يقه از تپه هاي باستاني به جا مانده از دوران پيش از تاريخ است. اين تپه در منجيل آباد شهرستان ساوجبلاغ قرار دارد.
تپه ارسطو ساوجبلاغ
تپه ارسطو واقع در روستاي ارسطو از تپه هاي باستاني مربوط به دوران پيش از تاريخ در شهرستان ساوجبلاغ است.
تپه هاي ازبكي ساوجبلاغ
تپه هاي ازبكي از تپه هاي باستاني متعلق به هزاره پنجم قبل از ميلاد است كه در مسير هشتگرد -نظرآباد قرار دارد. اين تپه با شماره 955 به ثبت رسيده است.
موشلان تپه ساوجبلاغ
موشلان تپه اسماعيل آباد از تپه هاي باستاني متعلق به هزاره پنجم قبل از ميلاد است. همان طور كه از نام آن پيداست اين تپه در روستاي اسماعيل آباد قرار دارد و با شماره 1544 به ثبت رسيده است.
تپه هاي خرم آباد ساوجبلاغ
تپه خرم آباد از تپه هاي تاريخي به جا مانده از هزاره اول قبل از ميلاد است. اين تپه در روستاي خرم آباد شهرستان ساوجبلاغ قرار دارد و با شماره 1378 به ثبت رسيده است.
تپه باستاني خاتون سر ساوجبلاغ
تپه باستاني خاتون سر از تپه هاي تاريخي متعلق به دوران اسلامي است كه در روستاي خاتون سر شهرستان ساوجبلاغ قرار دارد.
تپه باستاني جوقين ساوجبلاغ
تپه باستاني جوقين از تپه هاي تاريخي متعلق به دوره هاي باستاني و اسلامي است. اين تپه در محله وحيديه شهرستان ساوجبلاغ قرار دارد.
تپه شيرين آباد ساوجبلاغ
تپه شيرين آباد از تپه هاي تاريخي متعلق به دوران اسلامي است كه در روستاي بيدگنه شهرستان ساوجبلاغ قرار دارد.
تپه فرارت ساوجبلاغ
تپه فرارت كه از تپه هاي تاريخي متعلق به دوران اسلامي است، در باختر روستاي فرارت در شهرستان ساوجبلاغ قرار دارد.
تپه بالابان ساوجبلاغ
تپه بالابان از تپه هاي تاريخي متعلق به دوره اسلامي است. اين تپه در جنوب جاده شهريار - تهران قرار دارد.
تپه حصارك ساوجبلاغ
تپه حصارك غفاري از تپه ها تاريخي متعلق به دوران اسلامي است. اين تپه همان گونه كه از نام آن پيداست در روستاي حصارك غفاري در شهرستان ساوجبلاغ قرار دارد.
تپه حصارك ساوجبلاغ
تپه حصارك غفاري از تپه ها تاريخي متعلق به دوران اسلامي است. اين تپه همان گونه كه از نام آن پيداست در روستاي حصارك غفاري در شهرستان ساوجبلاغ قرار دارد.

يكي از شهرستان هاي استان تهران بوده كه در ناحيه ي جنوب باختري استان واقع شده و نوعي باغ شهر به شمار مي آيد. در منطقه شهريار به علت وجود زمين هاي حاصل خيز و آب كافي شاهد باغ ها و كشت زارهاي گسترده و فراواني هستيم. نوع كشت غالبا آبي است و بيش تر زمين هاي زيركشت به باغ داري اختصاص يافته است. باغ هاي ميوه فراوان با آب و هوايي دل پذير، طبيعت جذاب همراه با تپه هاي باستاني كه قدمت آن ها به هزاره هاي پيش از ميلاد مي رسند، ازجمله مهم ترين ديدني هاي شهرستان شهريار هستند.
مكان هاي ديدني و تاريخي
باغ هاي ميوه فراوان با آب وهوايي دل پذير، طبيعت جذاب همراه با تپه هاي باستاني كه قدمت آن ها به هزاره هاي پيش از ميلاد مي رسند، ازجمله ديدني هاي شهرستان شهريار هستند.
صنايع و معادن
حدود دويست شركت و كارخانه صنعتي و توليدي در شهرستان شهريار جود دارد كه در زمينه هاي صنايع توليدي مختلف نظير كفش، الياف، داروسازي، لاستيك و پلاستيك سازي، رنگ و ... مشغول هستند. مسير رودخانه كرج داراي معدن شن و ماسه است، از اين جهت چندين نقطه آن به صورت صنعتي بهره برداري مي شود. در ضمن در كنار آن ها كارخانه هاي آسفالت سازي نيز فعاليت دارند.
كشاورزي و دام داري
كشاورزي درمنطقه شهريار به علت وجود زمين هاي حاصل خيز از رونق خوبي برخوردار است. نوع كشت غالبا آبي است و بيش تر زمين هاي تحت كشت به باغ داري اختصاص يافته است. عمده ترين فرآورده هاي باغ داري و كشاورزي عبارتند از: ‌انگور، انواع ميوه جات، پنبه، چغندر قند، غلات و تره بار. منابع تامين كننده آب كشاورزي و باغ داري چاه هاي ژرف و نيمه ژرف،‌ قنات ها و رودخانه كرج است. هم چنين دام داري در منطقه شهريار هم به گونه سنتي و هم به گونه صنعتي انجام مي شود. دام داري هاي صنعتي شامل واحدهاي گاوداري از نژاد اصيل خارجي و تعداد زيادي مرغ داري است كه مقداري از شير و ديگر فرآورده هاي لبني، مرغ و تخم مرغ و گوشت اهالي را تامين مي كند.
وجه تسميه و پيشينه تاريخي
شهرستان شهريار در گذشته بخشي از شهرستان كرج بوده و در حال حاضر به صورت مستقل تبديل به يك شهرستان شده است. آورده اند «يكي از ولايات مشهور نزديك ري شهريار است» كه مستوفي در ضمن شرح وقايع از قلعه اي به همين نام كه در شمال شهر واقع بوده؛ نام مي برد. بعدها اين قلعه اهميتي پيدا كرد، زيرا شرف الدين علي يزدي جايي كه جنگ هاي تيموري را شرح مي دهد، اسم شهريار يا ري شهر را به ري داده است.
مشخصات جغرافيايي
شهرستان شهريار از خاور به شهرستان هاي تهران و ري، از باختر به شهرستان كرج و شهرستان ساوه، از شمال به شهرستان كرج و از جنوب به شهرستان رباط كريم محدود مي شود. شهر شهريار مركز شهرستان بوده و از نظر جغرافيايي در 51 درجه و 3 دقيقه درازاي خاوري و 35 درجه و 40 دقيقه پهناي شمالي و بلندي 1165 متري از سطح دريا واقع شده است. آب و هواي شهريار معتدل و نسبتا خشك و رودخانه كرج نيز مهم ترين رودخانه اين منطقه است. مسيرهاي دسترسي به اين شهرستان عبارتند از:
- راه شهريار ـ رباط كريم به درازاي 21 كيلومتر
ـ راه شهريار ـ شهر ري
ـ راه شهريار ـ كرج به درازاي 17 كيلومتر از طريق جاده قديم تهران ـ كرج
ـ راه شهريار ـ‌ بويين زهرا
ـ راه شهريار ـ تهران
- راه هاي فرعي كه شهرهاي اطراف را با مركز شهرستان پيوند مي دهد.
شهريار توسط جاده ي آسفالته به مسافت 16 كيلومتر به بزرگ راه تهران ـ‌ قزوين و ابتداي شهر كرج ارتباط مي يابد. اين شهرستان در مسير راه آهن تهران ـ تبريز قرار گرفته و راه آهن در شهر قدس واقع در چند كيلومتري شهرستان شهريار وجود دارد.

قره تپه شهريار
قره تپه شهريار از تپه هاي باستاني متعلق به هزاره 5 و 4 قبل از ميلاد است كه طبق حفاري هاي انجام شده با چشمه علي شهرري و موشلان تپه اسماعيل آباد تقريبا متعلق به يك دوره است

يكي از شهرستان هاي استان تهران است كه در ناحيه ي جنوب خاوري استان واقع شده است. اين منطقه يكي از كانون هاي تاريخي مهم است كه پس از ويراني ري به دست مغول ها مردم ري را درخود جاي داده است. كشاورزي در شهرستان ورامين در دشتي وسيع و حاصل خيز صورت مي گيرد و از رونق خوبي برخوردار است. ورامين يك شهرستان صنعتي نيز به شمار مي آيد. كارخانه هاي صنعتي و كارگاه هاي توليدي ورامين؛ نقش عمده و موثري را دراقتصاد اين شهرستان ايفا مي كنند. وجود كارخانه هاي صنعتي چون روغن نباتي و قند، مواد غذايي و... اشتغال عده اي از اهالي ورامين را ميسر ساخته، اما اقتصاد سنتي اغلب مردم اين ناحيه كشاورزي است كه همواره در طول تاريخ وسيله گذران زندگي مردم بوده است. شهرستان ورامين در حاشيه دشت بزرگ كوير واقع شده و پارك ملي كوير و كويرهاي جنوبي آن؛ از مناطق ديدني و طبيعي پيرامون ورامين به شمار مي آيند. امام زاده هاي زيادي در شهرستان ورامين وجود دارند كه از قدمت طولاني برخوردارند. برج علاءالدين نيز از بناهاي مهم و تاريخي شهرستان ورامين به شمار مي آيد.
صنايع و معادن
ورامين يك شهرستان صنعتي به شمار مي آيد. كارخانه هاي صنعتي و كارگاه هاي توليدي ورامين؛ نقش عمده و موثري را در اقتصاد اين شهرستان ايفا مي كنند. انواع كارخانه هاي مواد غذايي، روغن كشي، قند، ظروف آشپزخانه، مصالح ساختماني، كارخانه هاي لوازم خانگي،‌ ريسندگي و بافندگي،‌ دستمال سازي، آجرسازي، كفش و لاستيك سازي، مقوا سازي، پلاستيك و لاستيك و …در اين شهرستان داير است و نقش عمده اي را در فعاليت هاي اقتصادي منطقه به عهده دارند. در شمال خاوري اين شهرستان، مسير رودخانه جاجرود داراي معدن شن و ماسه است كه به صورت مكانيكي مورد استخراج و بهره برداري قرار مي گيرد. هم چنين معادن سولفات دوسود در اين شهرستان فراوان است كه توسط شركت خدمات و توسعه معادن ايران و اداره كل معادن و فلزات استان تهران استخراج و مورد بهره برداري قرار مي گيرد. رونق كشاورزي و دام داري و صنايع سبب رونق نسبي بخش بازرگاني در منطقه نيز شده است.
كشاورزي و دام داري
كشاورزي در شهرستان ورامين در دشتي وسيع و حاصل خيز صورت مي گيرد و از رونق خوبي برخوردار است. نوع كشت اين منطقه آبي است و براي زمين هاي زير كشت كه حدود 4% از آن ها را باغ هاي ميوه تشكيل مي دهد از حدود 500 حلقه چاه ژرف و نيمه ژرف و رودخانه جاجرود براي آبياري استفاده مي شود. عمده ترين فرآورده هاي كشاورزي عبارتند از: گندم، جو، تره بار، ميوه و پنبه. دام داري در منطقه ورامين بيش تر به صورت سنتي بوده و تعدادي گاوداري صنعتي از نژادهاي اصيل نيز در اين شهرستان وجود دارد. در طي دهه هاي اخير پرورش طيور به صورت واحدهاي مرغ داري صنعتي در نقاط مختلف شهرستان رشدقابل ملاحظه اي داشته كه درحال حاضر تعداد آن ها حدودا به 500 واحد مي رسد.
وجه تسميه و پيشينه تاريخي
ورامين يكي از كانون هاي تاريخي ايران است كه پس از ويراني ري به دست مغولان و تيموريان، پناه گاه برخي از مردم آن شهر شد. ورامين از نظر وجود آثار و ابنيه تاريخي و باستاني همواره مورد توجه پژوهشگران داخلي و خارجي بوده است. كاوش هاي اخير باستان شناسي نشان مي ‌دهد كه قدمت تمدن اين منطقه از ايران به حدود سه هزار سال پيش از ميلاد مسيح مي‌ رسد. آثار به جا مانده در شهر ورامين به سده هاي هفتم و هشتم هجري قمري مربوط مي شود.
مشخصات جغرافيايي
شهرستان ورامين از شمال به شهرستان هاي دماوند و شميرانات، از شمال باختر به شهرستان تهران، از جنوب به استان قم، از خاور به شهرستان گرمسار و از باختر به شهرستان ري محدود مي شود. جاجرود مهم ترين رودخانه ي اين منطقه است. شهر ورامين مركز شهرستان ورامين از نظر جغرافيايي در 51 درجه و 39 دقيقه درازاي خاوري و 35 درجه و 19 دقيقه پهناي شمالي و بلندي 915 متري از سطح دريا واقع شده است. هواي بيش تر نقاط اين شهرستان معتدل و خشك بوده اما هواي قسمت جنوبي آن به علت واقع شدن در حاشيه كوير متمايل به گرم و خشك است. مسيرهاي دسترسي به اين منطقه را راه ورامين ـ تهران به درازاي 40 كيلومتر، مسير ورامين ـ پاكدشت و مسيرهاي فرعي شهرستان به نقاط ديگر؛ تشكيل مي دهد.

رودخانه گلو (GOLU) ورامين
اين رودخانه فصلي به طول 190 كيلومتر در شهرستان هاي ورامين، گرمسار، استان سمنان جريان دارد. اين رودخانه از مازاد آب جاجرود و قنات ها و نهرهاي دشت ورامين، حدود 17 كيلومتري جنوب پيشوا (Pisva) سرچشمه گرفته و پس از عبور از روستاي سرخ آباد به دهستان حومه از شهرستان گرمسار وارد مي ‌شود و ضمن آميختن با رودخانه آب شور رو به سوي خاور جنوبي جريان مي ‌يابد. در اين مسير رودخانه‌هاي حبله رود، شوت، تلخاب دولاني و شوراب به آن مي ‌ريزد و در 85 كيلومتري جنوب خاوري گرمسار به شاخه‌هاي جنوبي تقسيم گشته و مهم ترين آن ها كه رودخانه ورگي نام دارد در 15 كيلومتري جنوب خاوري گرمسار به دشت كوير وارد مي ‌گردد. شيب متوسط رودخانه گلو 1/0 درصد و مسير كلي آن جنوب خاوري است.
رودخانه ورگي (Varagi) ورامين
رود ورگي شاخه‌اي از رودخانه گلو است كه در شهرستان هاي ورامين و گرمسار و سمنان جريان دارد.
كويرهاي جنوبي ورامين
كوير ها با وجود شرايط نامناسب زيستي، داراي ويژگي هايي بي مانند هستند. سكوت محض و آرامش كامل، چشم اندازهاي بديع، سراب هاي اغوا كننده، زمين هاي سياه و سفيد، خاك هاي برآمده موزاييك هاي تشكيل شده از نمك، لايه هاي نمكي برخاسته از زمين و ساير مناظر طبيعي و زيبا را تنها مي توان در كوير ها ديد. ميان قوس هاي جنوبي البرز در خاور تهران و بلندي هاي آتشفشاني خرقان، ساوه و تفرش در جنوب باختري پايتخت، منطقه اي بزرگ و مثلث مانند است كه قاعده آن در خاور كوه هاي طبس تا كوه هاي سبزوار واقع شده است. دو ضلع ديگر آن از يك سو به كوه هاي تفرش، كاشان، انارك و جندق و از سويي ديگر به ارتفاعات جنوبي البرز و سمنان و كوه هاي ته رود تا سبزه وار مي انجامند. اين منطقه را دشت كوير مي نامند.
يك ضلع اين مثلث در جهت شمال باختري به جنوب خاوري و ضلع ديگر آن در جهت جنوب باختري به شمال خاوري است. سمت شمال باختري به جنوب خاوري مربوط به چين هاي البرز خاوري تا كوه هاي خرسان است. حوزه هاي داخل اين مثلث را ارتفاعاتي از هم جدا مي كند. در مركز اين مثلث ارتفاعات خور و جندق و در باختر آن ارتفاعات دوازده امام و سياه كوه و سفيد آب و كوشك كوه واقع شده بين آن ها چاله ها و حوزه هايي قرار دارد.
حوزه مسيله در باختر و حوزه دشت كوير به صورت چهار ضلعي در جهت شمال باختري به جنوب خاوري قرار گرفته است كه گودترين آن در جنوب خاوري، درياي نمك يا درياي مسيله نام دارد.
در شمال باختري حوزه مسيله، بلندي هاي آتشفشاني ساوه و زرند، و در جنوب باختري آن بلندي هاي ساوه، قم و كاشان قرار دارند. در شمال خاوري آن نيز بلندي هاي رود شور و دوازده امام و سياه كوه واقع است و جنوب خاوري آن بريده تر و شامل بلندي هاي مرنجاب و كوه سفيداب و طلحه و ملك آباد است.
بلندي هاي يپرامون حوزه به هم متصل نيستند و بين آن ها، شكاف ها و دشت هايي قرار دارد كه ميان حوزه را به نواحي اطراف مربوط مي كند. تنها بلندي هاي آتشفشاني گوشه شمال باختري اين بخش از منطقه كويري را مسدود كرده است. حوزه مسيله در سمت باختر از طريق دره قره چاي به خارج راه دارد. در اين قسمت، ارتفاعاتي در جهت شمال باختري به جنوب خاوري به موازات هم كشيده شده كه مركز آن ها در توده هاي آتشفشاني يا در تاقديس هاي دوران سوم زمين شناسي است.
در شمال سياه كوه، دشت هاي دوازده امام و در جنوب سفيد آب، دشت سفيد آب بين حوزه مسيله و دشت كوير واقع است. در شمال حوزه مسيله، جلگه گسترده آبرفتي ورامين قرار دارد كه مخروط افكنه جاجرود است. در جنوب باختري اين جلگه، فاضلاب هاي جاجرود و كرج به هم مي پيوندند و با قسمتي از آب هاي رود شور وارد درياي مسيله مي شوند. در جنوب خاوري آن، دو كوهستان دوازده امام و سياه كوه واقع شده و قدري دورتر، كوه هاي طلحه، ملك آباد و نخجير قرار دارند. اين بخش از كوير ايران - كه در محدوده استان تهران و در نزديكي استان قم قرار گرفته- جاذبه هاي بالقوه براي برنامه ريزي تورهاي سياحت كويري فراهم نموده است. مهم ترين اين جاذبه ها در پيوند با زيبايي هاي طبيعي كوير مي توانند در خدمت تشكيل و توسعه تورهاي كويري قرار گيرند.

مسجد جامع ورامين
مسجد جامع ورامين در شهر تاريخي ورامين، همچون نگيني درخشان سمبل و نماد تاريخ فرهنگ، هنر و مدنيت مردمان اين شهر به شمار مي آيد. اين مسجد مهم ترين بناي قديمي شهر ورامين است كه خوشبختانه بيشترين بخش آن هنوز باقي مانده است. مسجد جامع ورامين از نوع مساجد چهار ايواني است. كار پى ريزي مسجد، در دوران سلطنت سلطان محمد خدابنده، آغاز شد و در عهد فرزند و جانشين وي سلطان ابوسعيد به پايان رسيد. قسمتي از آن در سال 722 تا 723 هجري قمري (1322 ميلادي) ساخته شده و بخش ديگر آن در سال 726 هجري قمري (6ـ1325 ميلادي) خاتمه يافت.
اين بنا در عهد شاهرخ ميرزا تيموري(815 هجري قمري) نيز يك بار تعمير و مرمت شده است. مسجد جامع ورامين داراي سه بخش است، بخش اول مدخل و سر در مسجد است كه تقريبا رو به ويراني است و بخشي از كاشي هاي معرق و فيروزه رنگ آن از بين رفته و كتيبه موجود آن نيز چندان خوانا نيست. بخش دوم قسمت هاي تاق دار است كه داراي ده تاق نماي كوچك و يك تاق بزرگ در وسط است كه با هم راهرويي مخفي را تشكيل مى دهند. كتيبه اي روي تاق نماهاي چهارم و پنجم در سمت جنوب بنا موجود است و كتيبه اي نيز روي ديوار آن ديده مى شود. بخش سوم كه بخش اصلي مسجد است شامل شبستان، ايوان و گنبد بزرگ آجري و بناهاي طرفين شبستان مي شود. مجرايي با گچ بري مفصل، زير گنبد مسجد وجود دارد كه در زمان شاهرخ ميرزا ساخته شده ولي كامل نيست. حوضي بزرگ داخل صحن و حوضي كوچك مقابل سر در مسجد وجود دارد.
همچنين پايه هاي اصلي بخش هاي نابود شده و دوباره از زير خاك بيرون آورده شده است. از ويژگي هاي اين مسجد تاريخي مي توان به كاشي كاري معرق باشكوه، تزيينات گچ بري، آجركاري و كتيبه هاي ارزشمند آن اشاره نمود. همچنين ايوان عظيم و با شكوه ورودي بنا در ابتدا داراي تزيينات بسيار زيباي كاشي كاري معرق بوده، اما امروز تنها بخشي از آن تزيينات باقي مانده كه توسط مرمت كاران ميراث فرهنگي حفظ و تثبيت شده اند. هم اكنون عظمت اين مسجد به خوبي و به گونه اي كه بتواند شكوه گذشته اش را به رخ بازديد كنندگان بكشد، بازگردانده شده است.

امام زاده جعفرورامين
امام زاده جعفر از بقعه هاي واقع در پيشواي ورامين است كه متعلق به امام زاده جعفر از فرزندان حضرت امام موسي كاظم(ع) مي باشد. بناي اين بقعه مشتمل بر صحن، ايوان، حرم و گنبدي عظيم است. قديمي ‌ترين تاريخي كه در اين ساختمان وجود دارد، كتيبه حرم شامل نوشته‌هايي به خط ثلث مي ‌باشد كه روي آن تاريخ سال 994 هجري قمري به چشم مي خورد. همچنين در قسمت پايين كتيبه، نام شاه طهماسب صفوي و تاريخ 956 هجري قمري ثبت شده است. بر بالاي ايوان، اشعاري به خط نستعليق سفيد بر كاشي لاجوردي نقش شده و در بيت آخر اين اشعار تاريخ تعمير بنا كه سال 1227 هجري قمري مي ‌باشد، آمده است.
امام زاده يحيي ورامين
بقعه امام زاده يحيي در جنوب خاوري ورامين در محله كهنه گل قرار گرفته كه قدمت اين بنا به اوايل قرن هشتم هجري قمري مي رسد. اين مقبره داراي گنبد بزرگ آجري بوده و در بدنه آن هشت دريچه مشبك ساخته شده است. صحن بنا به شكل برج، داراي چهار كنج تاق نماست. در قسمت پايين ديواره صحن، گچ بري هايي وجود دارد و در پايين آن ها نيز كاشي هاي بزرگ و زيبايي با جلاي فلزي به كار رفته است. كاشي فيروزه فامي به تاريخ 28 هجري قمري در نزديكي مرقد امام زاه يحيي به دست آمده كه متعلق به آرامگاه يكي از بزرگان شيعه و قديمي ترين لوحه تاريخ دار تهران است. اين لوحه كاشي فيروزه رنگ، به طول 44 و عرض 29 سانتي متر با خطوط كوفي و نسخ برجسته، قديمي ترين و زبده ترين اثر موزه امام زاده يحيي است. اين لوحه در پايين قسمت خارجي ديوار خشتي و در باختر بقعه قديمي نصب است.
امام زاده محمد ورامين
امام زاده محمد زيارتگاهي معروف است كه از زمان ناصرالدين شاه به جا مانده است. اين بقعه از آجر و كاشي ساخته شده، داراي چندين اتاق كاه گلي بوده و گنبد آن كاشي كاري شده است. امروزه مقداري از كاشي هاي بقعه از بين رفته است.
بقعه شاه زاده حسين ورامين
بقعه شاه زاده حسين در خاور شهر ورامين واقع شده و بناي آن از دو بخش كنار هم تشكيل شده است. قسمت اول، با كاشي هايي زيبا تزيين شده و قسمت دوم كه مقبره در آن جاي گرفته است، با دري كوچك به قسمت اول مربوط مى شود. در سمت راست بقعه، محراب قرار دارد كه با كاشي هاي معرق و جلاي فلزي به رنگ هاي فيروزه اي و بنفش تزيين شده است و در رديف زيباترين و با ارزش ترين آثار اين منطقه محسوب مى شود.
مقبره كوكب الدين ورامين
اين مقبره در باختر شهر ورامين واقع شده و حدس زده مى شود كه بناي اصلي آن مربوط به زمان شاه طهماسب صفوي است. تاريخ ضريح مقبره سال 994 هجري قمري را نشان مى دهد. پايه اصلي بنا شامل گنبد، صحن، ايوان و حرم است. كتيبه اي به خط ثلث در بقعه ديده مى شود كه نام شاه طهماسب و تاريخ 956 هجري قمري در پايين آن درج شده است. اين مقبره امروزه داراي هيچ گونه كاشي كاري و تزييني نيست ولي در طول زمان، تعميرهايي روي بقعه انجام گرفته است.

قلعه ايرج ورامين
قلعه ايرج كه يكي از بزرگ ترين قلعه هاي ايران به شمار مي رود در شمال خاوري ورامين، نزديك دهكده جعفرآباد واقع است. اين قلعه به شكل مستطيل بوده و ساختمان آن با خشت و گل ساخته شده است. بقاياي برج هاي دفاعي به فواصل تقريبا 30 متر از يكديگر هنوز قابل مشاهده است و تا حدودي از گزند حوادث بر كنار مانده است. ارتفاع متوسط ديواره هاي قلعه در حدود 12 متر است كه از باختر به خاور بر ارتفاع آن ها افزوده مي شود. اطراف قلعه، سنگرهايي وجود دارد كه هر يك در حدود 100 متر از يكديگر فاصله دارند.
برج علاءالدين ورامين
برج آجري علاءالدين با ارتفاع 17 متر با فاصله اي اندك در شمال مسجد جامع ورامين قرار دارد. اين برج دو قسمت عمده دارد. قسمت اول كه بخش اصلي بنا را تشكيل مي دهد، بدنه اي مدور با ارتفاع 12 متر است. اين برج داراي دو درب بزرگ جنوبي و شمالي است. در ضلع باختري و در ارتفاع شش متري، راه پله اي وجود دارد كه از طريق آن مي توان به قسمت مياني برج راه يافت. در انتهاي بخش مدور، كتيبه اي به خط كوفي قرار دارد و تزيين خارجي برج با كاشي هاي فيروزه اي انجام گرفته كه زيبايي خاصي به برج بخشيده است. قسمت دوم كه گنبدي مخروطي شكل و بزرگ به ارتفاع 54 متر است، روي قسمت اول قرار دارد. بخش بالايي مخروط با خطوط هندسي تزيين يافته است. تاريخ بناي برج سال 680 ه. ق است و برخي آن را مقبره سلطان علاءالدين خوارزم شاه مي دانند. سبك ساختمان برج، تركيبي از معماري زمان مغول و دوره آق قويونلو و قره قويونلو است.

مهم ترين منطقه ايران است و به لحاظ اقتصادي، اجتماعي، سياسي و فرهنگي نقش مهمي در ميان ساير مناطق كشور ايفا مي كند. شهرستان تهران از شمال به شميرانات، از جنوب به شهرستان ري، از خاوربه شهرستان دماوند و از باختر به شهرستان كرج محدود مي شود. صنايع تهران؛ گستره گوناگوني از صنايع مختلف را در بر مي گيرد و بازرگاني نيز در اين شهرستان از رونق بسيار زيادي برخوردار است. صادرات و واردات داخلي و خارجي در اين شهرستان به وفور به چشم مي خورد و افراد زيادي به شغل بازرگاني و تجارت دراين منطقه اشتغال دارند. گردشگري شهرستان تهران به لحاظ مناسبات صنعتي اين منطقه و جمعيت زياد آن از رونق خوبي برخوردار است.
طبيعت زيباي شهرستان هاي اطراف تهران از جمله دامنه هاي زيباي كوه دماوند و دشت هاي مجاور آن، ارتفاعات و رودخانه هاي متعدد؛ مناطق طبيعي و تفريحي شهرستان تهران را تشكيل داده اند. پايتخت بودن شهر تهران در طي 200 سال گذشته، سبب شده مكان هاي متعدد تاريخي و سياسي در اين منطقه به وجود آيند كه ازارزش هاي خاص گردشگري برخوردارهستند. كاخ ها و ارگ ها كه بيش تر در دوره هاي قاجاريه و پهلوي ساخته شده اند، خانه ها و باغ هاي قديمي كه برخي از آن ها به صورت موزه در معرض ديد مردم قرار گرفته، مساجد تاريخي و كليساهاي متعدد و قديمي به همراه ده ها نگارخانه، موزه، و ... از مكان هاي ديدني و تاريخي شهرستان تهران به شمار مي آيند.
مكان هاي ديدني و تاريخي
تهران به عنوان پايتخت ايران، علاوه بر مركزيت سياسي، اصلي ترين قطب فرهنگي و اقتصادي ايران نيز به شمارمي آيد. وجود امكانات و جمعيت زياد سبب تمركز مراكز تفريحي و گردشگري زيادي در اين ناحيه شده است. مهم ترين نمايشگاه ها، سالن هاي سينمايي، مراكز اقامتي، مراكز بازي و تفريح، فرهنگ سراها و سالن هاي مجهز ورزشي دراين شهرستان وجود دارند. طبيعت زيباي شهرستان هاي اطراف تهران از جمله دامنه هاي زيباي كوه دماوند و دشت هاي مجاور آن، ارتفاعات توچال، رودخانه كرج و جاجرود، درياچه اميركبير و لتيان، آبشار دوقلو و ييلاقات دربند و دركه و... از مناطق طبيعي – تفريحي شهرستان تهران به شمار مي آيند. مكان هاي متعدد تاريخي و سياسي نيز دراين منطقه وجود دارند كه از ارزش هاي گردشگري برخوردارهستند. كاخ ها و ارگ ها كه بيش تر در دوره هاي قاجاريه و پهلوي ساخته شده اند، خانه ها و باغ هاي قديمي كه برخي از آن ها به صورت موزه در معرض ديد مردم قرار گرفته، مساجد تاريخي و كليساهاي متعدد و قديمي به همراه ده ها نگارخانه، موزه، و... از مكان هاي ديدني و تاريخي شهرستان تهران به شمار مي آيند.
صنايع و معادن
صنايع شهرستان تهران به دو دسته دستي و صنعتي تقسيم مي شود. صنايع دستي (كارگاه هاي هنري) منبت كاري، خطاطي، قالي و گليم بافي، خاتم سازي، قلم زني، طراحي، كاشي و سراميك سازي، نقاشي و مجسمه سازي از صنايع و هنر دستي ديرينه و سابقه دار در تهران هستند كه تا به حال اصالت آن ها تا حدودي حفظ شده است.
صنايع ماشيني و كارخانه اي تهران گستره گوناگوني از صنايع را در بر مي گيرد. مهم ترين گونه هاي آن عبارتند از: صنايع توليد وسايل نقليه، ماشين سازي، ساخت تجهيزات كارخانه ها، ريخته گري و آهنگري، نورد و تغيير شكل فلزات، صنايع غذايي و قند، صنايع نساجي و چرم، صنايع سلولزي، صنايع شيميايي و دارويي، صنايع كاني غير فلزي، صنايع فلزي، صنايع برق و الكترونيك، و صنايع متفرقه. هم چنين معادن فعال اين شهرستان عبارتند از:
معدن كائولن كريتون، معدن سيليس مبارك آباد، كوارتزيت و سنگ هاي ساختماني، ماسه ريخته گري و سيليس، سنگ آهك، معدن، منگنز و آهن، سنگ گچ، نيتونيت و خاك صنعتي. معادن ياد شده توسط دستگاه هاي اداري و دولتي مانند شركت تامين ماسه و ريخته گري تهران و شركت سهامي كل معادن ايران مورد استخراج و بهره برداري قرار مي گيرند.
كشاورزي و دام داري
بخش كشاورزي از جايگاه خوبي در بافت اقتصادي شهرستان تهران برخوردار است اما درمقايسه با ديگر بخش ها، سهم ناچيز و اندكي را به خود اختصاص داده است. دلايل عمده محدوديت كشاورزي در شهرستان تهران از يك سو به محدوديت هاي طبيعي و از سوي ديگر به رويكرد صنعتي اين منطقه و تبديل زمين هاي كشاورزي مرغوب به مناطق مسكوني و صنعتي بازمي گردد. با اين حال در محدوده خدماتي شهرستان تهران، زمين هاي مزروعي و باغ هايي وجود دارد كه همه گونه محصولات در آن ها كشت و برداشت مي شود. در شهرستان تهران دام داري بيش تر به صورت صنعتي و در حومه شهر جريان دارد و واحدهاي صنعتي دام داري توليد كننده گوشت، شير و فرآورده هاي دامي و لبني هستند. واحدهاي پرورش طيور نيز بيش تر به صورت صنعتي و در اطراف تهران ديده مي شوند كه اين واحدها بر طرف كننده قسمتي از نيازهاي ساكنين هستند. هم چنين تمام ارتفاعات شمال تهران (البرز مركزي) داراي پوشش گياهي مرتعي بوده كه درتابستان ها علاوه بر دام داران محلي مورد استفاده چراي احشام دام داران متحرك و نيمه متحرك مناطق ورامين، جنوب تهران، شهريار و اشتهارد قرار مي گيرد.
وجه تسميه و پيشينه تاريخي
درباره ي وجه تسميه نام تهران؛ برخي ازمحققين بر اين باور هستند كه چون اهل تهران زماني كه دشمن حمله مي كرد به ‹‹ته ران›› يعني زيرزمين مي رفته اند؛ منطقه به اين نام موسوم شده است. برخي از تاريخ نگاران نيز معتقدند تهران جزو شهر قصران ري بود و روستاي بالاتر از آن مهران نام داشته است. «ران» به معناي دامنه است، مهران دامنه بالايي و قصران دامنه پاييني رشته كوه البرز بوده است. كسروي در پژوهش هاي خود به اين نتيجه رسيده است كه تهرام (تارم ـ كهران ـ گهران ـ گهرام ـ جهرم) به معناي منطقه گرمسير و شميران (شميرام ـ شميرم ـ شميلان ـ سميران ـ سميرم) به معناي منطقه هاي سردسيراست و نام تهران به معناي منطقه گرمسيري به كار مي رفته است.
برخي ديگر نيز واژه ي تهران را از «طهر» به معناي پاكي مي دانند و گويند به دليل وجود رودخانه هاي فراوان و آب بسيار دراين منطقه به آن «طهران» گفته مي شده است. تهران امروزي كه در رديف يكي از پر جمعيت ترين استان هاي جهان قرار دارد، فراز و نشيب هاي تاريخي فراواني را پشت سر گذاشته است. تهران در مسير حيات اجتماعي و سياسي خود به منظور احراز هويت يك كلان شهر و كسب عنوان پايتخت ايران و مركزيت سياسي كشور، چندين مرحله ي مشخص تاريخي را پشت سر نهاده تا به مقام و موقعيت امروزي رسيده است. در يك بررسي اجمالي تاريخ تهران را مي توان به مراحل زير تقسيم كرد:
- روستايي از روستاهاي قصران بزرگ تابع شهر ري
- در دوره ي پادشاهي صفويان
- در آغاز سلطنت آغامحمد خان قاجاريه و سلسه ي قاجاريه
- در دوره پادشاهي ناصرالدين شاه قاجار يه
- در آستانه و دوره آغازين عصر مشروطيت - در دوره حكومت پهلوي تا سقوط رژيم مشروطه سلطنتي
- در دوره جمهوري اسلامي ايران
درباره ي دوره روستا بودن تهران در كتاب «آثار البلاد و اخبار العباد» آمده «تهران روستايي است پرجمعيت و بزرگ، تابع مركز ري است. باغ و باغاتش زياد و ميوه ي باغات تهران بين ميوه ها ممتاز است و به ويژه انارش مشهور است. خانه هاي مسكوني در ده تهران علي الاكثر خانه هاي زير زميني است ....» كسروي مورخ ايراني مي نويسد« تهران كه امروز تكيه بر جاي هگمتان، شوش،استخر و تيسفون زده و پايتخت كشور ايران است در قرن هاي نخستين اسلامي نامي از آن نتوان يافت و در قرن هاي ديرتر شهر چه اي بيش نبوده و اكنون بهترين و بزرگ ترين شهر ايران است» با تمام گفته هاي مورخين مبني نبود قدمت تاريخي طولاني براي تهران، مولف كتاب «تاريخ طبرستان و رويان و مازندران» در فصل مربوط به رويان آورده و نوشته « چون افراسياب بر لشگر منوچهر غالب آمد و سپاهش منهزم گشته به عراق آمدند و بعد از آن منوچهر غدر افراسياب را معلوم كرد و قارن را تسلي خاطر داد و بند برداشت و به مرتبه ي خود بازفرستاد و منوچهر به نفس خود با لشگر به ري نزول فرمود و افراسياب مقابل منوچهر در دولاب تهران لشگر گاه كرد....»
در هر حال تاريخ تهران تا زماني كه آبادي تهران گسترش و توسعه يافت و شهرها و مناطق متعددي در اطراف اين آبادي به وجود آمد و تهران به شهري با باغ هاي فراوان و آب خوب مشهور شد نا مشخص و متناقض است. حركت سريع تهران در مسير پيشرفت و ترقي از دوران صفويه آغاز شده است.
شاهان صفوي به دليل اعتقادات محكم مذهبي خود بسيار به زيارت حضرت عبدالعظيم حسني(ع) مي رفتند و آب و هواي خوب و باغ هاي فراوان تهران نيز يكي از عواملي بوده كه اين منطقه مورد توجه پادشاهان صفوي قرار گيرد. شاه طهماسب اولين پادشاه صفوي بود كه دستور داد در تهران بناهاي تازه، كاروان سراها و برج و باروهاي مستحكم بنا كنند و به دستور وي 114 برج مطابق با سوره هاي قرآن ساخته و زير هر برج نيز سوره اي قرآن دفن شد. در دوره هاي مختلف پادشاهان صفوي بناهاي متعددي به اين منطقه افزوده شد و پس از انقراض سلسله ي صفويان؛ نادرشاه افشار تهران را در تيول فرزند خود قرار داد. تهران در دوره قاجاريه و آغاز سلطنت آغا محمد خان قاجار به پايتختي ايران برگزيده و دارالخلافه ناميده شد. آقا محمد خان بر خلاف ديگر پادشاهان، علاقه چنداني به ساختن بناهاي عظيم و با شكوه نداشت و از زمان وي فقط عمارت تخت مرمر باقي مانده است. جمعيت شهر را در اين دوره 25 هزار نفر تخمين زده اند. پس از آقا محمد خان قاجار، در عصر سلطنت فتح علي شاه قاجار كه مدت 37 سال بر ايران حكم راني كرد، تهران آباد تر شد. وي بر خلاف آقا محمد خان، بناها و عمارت هاي جديدي ساخت كه از آن جمله مي توان به توسعه و تزيين عمارت تخت مرمر، احداث تخت مرمري در وسط ايوان، ساختن مسجد امام، مسجد عزيزالله ، مدرسه مروي و چندين باغ از جمله باغ نگارستان اشاره كرد. حاج ميرزا آقاسي صدراعظم محمد شاه قاجار نيز بناهايي از جمله محله محمديه و محله عباس آباد در جنوب بازار را احداث كرد. در زمان محمد شاه احداث بناهاي جديد هم چنين ادامه داشت. ضلع جنوبي مسجد جمعه تهران و بازار بين اين مسجد و مسجد شاه را كه ‹‹بين الحرمين›› مي نامند از آثار دوران حكومت محمد شاه است. در دوران حكومت ناصرالدين شاه، جمعيت تهران را در حدود صد و پنجاه هزار نفر برآورد كردند. همراه با گسترش شهر تهران، ناصرالدين شاه، ميرزا يوسف مستوفي الممالك صدراعظم و ميرزا عيسي وزير را مامور طراحي نقشه شهر تهران كرد. با توجه به اين كه خلفا و سلاطين عثماني، بر اساس دشمني قديم با ايرانيان شيعي مذهب، استانبول را دارالخلافه و اسلامبول نام نهاده بودند (كلمه استانبول را به اسلامبول به معني شهر اسلام و مركز خلافت اسلامي تحريف كردند)، ناصر الدين شاه نيز در مقابله با آن در سال 1284 هجري هنگام افتتاح مجدد شهر، تهران را ‹‹دارالخلافه ناصري›› ناميد. بعدها اين نام منسوخ و همان نام تهران مرسوم شد.
نظام اداري ايران در دوره قاجاريه ساختار قاعده مند و منظمي نداشت و به مملكت، ايالات و ولايات تقسيم مي شدو بلوك و بلاد و قصبات از توابع آن ها به شمار مي رفت. در آن زمان تهران و توابع(تقريبا شهرستان امروزي) حاكم نشين ناميده مي شد.
تهران در دوره مشروطه نقش بسيار مهم سياسي و اجتماعي در كشور ايفا كرد ولي اين نقش تغييري در سيما و ساختار تهران به وجود نياورد. در دوره پهلوي نيز تهران فراز و نشيب تاريخي بسياري را گذراند و حوادث تاريخي و كودتاهاي متعددي را شاهد بود و خيابان هاي جديد به سبك غربي ها در آن ساخته شد و شكل ظاهري مغازه هاي جديد تغييرات اساسي و غير سنتي يافت.
تهران در آغاز دوره جمهوري اسلامي پس از انقلاب اسلامي 1357 يكي از مهم ترين و خبرسازترين مناطق جهان شد و پس از انقلاب اسلامي به سرعت بر گسترش و توسعه خود ادامه داد و بناها و مراكز متعدد به همراه جمعيت بسيار زيادي در اين منطقه ساكن شدند. به تدريج چندين بخش، شهر، دهستان و ده نيز جزو الحاقات تهران به شمار آمده و اين منطقه را به شهرستان تهران تبديل نمود. شهرستان تهران امروزه يكي از آباد ترين و بهترين مناطق ايران به شمار مي آيد كه جمعيتي حدود 7 ميليون نفر را در خود جاي داده است.
مشخصات جغرافيايي
تهران در دامنه رشته كوه هاي البرز مركزي به سمت شمال، جنوب، خاور و باختر گسترش يافته و در حال حاضر در مسيري قرار دارد كه از همه جهات با راه هاي درجه يك آسفالته به ساير مراكز استان ها وصل مي شود. شهرستان تهران از شمال به شميرانات، از جنوب به شهرستان ري، از خاور به شهرستان دماوند و از باختر به شهرستان كرج محدود مي شود. شهر تهران مركز شهرستان تهران و پايتخت ايران است كه از نظر جغرافيايي بين 51 درجه و 17 دقيقه تا 51 درجه و 33 دقيقه درازاي خاوري و بين 35 درجه و 37 دقيقه تا 35 درجه و 37 دقيقه پهناي شمالي و بلندي بين 1100 متر تا 1500 متر واقع شده است. سرتاسر ناحيه شمال باختري تهران يعني شمال بخش كن به ارتفاعات البرز محدود مي شود، اما بقيه كوه هاي شمال تهران در ناحيه شميرانات واقع شده اند. رودخانه هاي دارآباد، دركه، كن، سرخه حصار و جعفر آباد از مهم ترين رودخانه هاي اين منطقه هستند. آب و هواي قسمت جنوبي تهران به طرف شهر ري متمايل به گرم و خشك، قسمت مركزي معتدل و هواي ناحيه شمالي آن متمايل به سرد است. پوشش گياهي شهرستان تهرا ن ازانواع رستني ها شامل درختان و درختچه ها و گياهان دارويي و صنعتي تشكيل مي شود. برخي قسمت هاي تهران داراي جنگل هاي مصنوعي و طبيعي با ارزش گردشگري هستند.

رودخانه جاجرود (jajrud) تهران
جاجرود يك رود دايمي است كه 140 كيلومتر طول دارد. اين رودخانه كه در شهرستان هاي تهران، ورامين و قم جريان دارد و از تلاقي رودخانه گرمابدره و ريزابه‌اي كه در روستاي زايگان (zaygan) در 34 كيلومتري شمال خاوري تهران به هم پيوسته‌اند، تشكيل مي ‌يابد. نخست دهستان روبار قصران را رو به سوي جنوب باختري طي مي ‌كند و پس از آميختن با رودخانه لجني فشم (Fasam) با رودخانه شمشك مخلوط گشته و رو به جنوب تغيير مسير مي ‌دهد و در دره باختري كوه امام با رودخانه آهار مخلوط مي ‌شود، سپس به سوي جنوب خاوري روان مي ‌گردد و در روستاي كلوگان (Kolugan) با رودخانه امام مخلوط مي شود. پس از عبور از روستاهاي رودك و زربند و لشگرك به دهستان لواسان كوچك وارد مي ‌شود. در اين دهستان نخست با رودخانه ناصر آباد مخلوط شده و روستاهاي عباس آباد، جاجرود و خسرو آباد را مشروب مي ‌كند و پس از قطع راه اتومبيل رو تهران - آمل به دهستان سياهرود وارد مي ‌شود. در اين دهستان روستاهاي سعيد آباد و ترقيون (Targgiyun) و سنجريان (Sanjariyan) را سيراب ساخته و به منطقه حفاظت شده خجير (Xojir) وارد مي ‌شود و پس از عبور از دامنه خاوري كوه سوري قلعه (Surigaleh) در روستاي يوردشاه (Yurd-e-sah) با رودخانه دماوند مخلوط شده و به دهستان بهنام پازوكي از شهرستان ورامين وارد مي ‌گردد. در اين دهستان از كنار يوردشاه، دروازه پارچين و سرخ حصار مي ‌گذرد و پس از عبور از منطقه تخت چنگي به دشت ورامين وارد مي ‌گردد و به شاخه‌هاي بسياري تقسيم شده و ضمن عبور از روستاهاي بهنام پازوكي جنوبي، بهنام سوخته جنوبي، بهنام عرب شمالي، بهنام وسط جنوبي و بهنام عرب جنوبي با نام رودخانه جاجارو به دهستان قهرود از شهرستان قم مي ‌ريزد و سرانجام در دامنه جنوبي كوه بند سياه، 89 كيلومتري شمال خاوري قم، به درياچه نمك قم وارد مي شود. شيب متوسط اين رود 1 درصد و مسير كلي آن جنوبي است. كناره هاي اين رودخانه براي مردم تهران و شهرستان هاي اطراف از ارزش هاي گردشگاهي برخوردار است.
رود شور يا ابهر رود تهران
رود شور از كوه هاي سلطانيه قزوين سرچشمه گرفته و از به هم پيوستن دو رودخانه خزررود و ابهررود و برخي از رودهاي كوچك فرعي ديگر تشكيل مي ‌شود و با جهت كلي شمال باختري به جنوب خاوري از 6 كيلومتري جنوب باختري حسن آباد (مركز بخش فشاپويه) گذشته و بر شوره‌ زار خاور حوضي سلطان جذب مي ‌گردد و پس از آبياري ابهر، قزوين، ساوجبلاغ و تهران به رودخانه كرج مي پيوندد. اين رودخانه به دليل داشتن نمك در پايين دست، براي كشاورزي مناسب نيست ولي شاخه هايي از آن از امكانات گردشگاهي برخوردار است.
طالقان رود تهران
رود طالقان كه از كوه هاي كندوان و كهار بزرگ در شمال باختر تهران سرچشمه مي گيرد و سواحل آن به ويژه در بخش هاي بالادست داراي ارزش هاي تفريحي و جهانگردي است. اين رود در دره طالقان به سوي باختر جريان مي يابد و سپس به سفيد رود مي پيوندد. طول اين رودخانه 180 كيلومتر است و از شاخه هاي مهم آن مي توان به علي زان، خسبان و الموت رود اشاره كرد كه از كوه هاي تخت سليمان سرچشمه مي گيرند.
قله توچال تهران
قله توچال است كه 3957 متر ارتفاع دارد، معروف ترين و مرتفع‌ترين كوه شمال تهران است. قله توچال در 7 كيلومتري (خط تقسيم) دربند قرار دارد. اين قله و اطراف آن به علت ارتفاع زياد در بيشتر اوقات سال پوشيده از برف بوده و به خاطر داشتن هواي معتدل و مطبوع در اواخر بهار و تابستان به ويژه روزهاي تعطيل محل تفرجگاه علاقمندان به طبيعت و كوهستان مي باشد. پوشش گياهي مناسب اين قله جهت چراي دام مورد استفاده قرار مي ‌گيرد.
غار بيوك آغا تهران
اين غار در مسير جاده كن قرار دارد كه پس از گذشتن از امام زاده داوود و جاده ده سنگان مي توان به آن رسيد. غار بيوك آغا در مسير راه كوه نورداني است كه به بلندي هاي منطقه صعود مي كنند.
دره كن - سولقان تهران
اين دره در شمال خاوري شهر تهران قرار دارد و رودخانه كن كه از بلندي هاي شمال البرز سرچشمه مي گيرد، در مسير آن جريان دارد. مسير اين دره داراي هوايي بسيار فرح بخش و قهوه خانه هايي است كه انبوه مشتاقان براي گذران اوقات فراغت خود به آن روي مي برند. رودخانه پر آب كن، در ماه هاي گرم تابستان جايي براي آب تني كوه نورداني است كه به ارتفاعات منطقه صعود مي كنند. در فصل بهار و پاييز مي توان زيباترين چشم انداز ها را در دره كن - سولقان ديد.

حوض خانه باغ قديم نگارستان تهران
حوض خانه باغ نگارستان بنايي در باغ نگارستان است كه شكل هشت گوش دارد. در اين حوض خانه شاه نشين هايي به سبك بناهاي دوره زنديه و مزين به گچ بري هاي عالي وجود دارد كه امروزه در محل موزه هنرهاي ملي قرار گرفته است. اين بنا در عهد فتح علي شاه و محمدشاه قاجار ساخته شده است. باغ نگارستان در اوايل سده سيزدهم هـ . ق بين سال هاي 1228 تا 1230 بنا شد. حوضخانه اين باغ كه طرح صليبي داشت با چهار شاه نشين اطرافش به باغ منتهي مي شد. بناي صليبي شكل گنجينه كه در نيمه اول قرن سيزدهم ساخته شده بود توسط هنرمندان معاصر، به شكل مستطيل درآمد و در سال 1309 شمسي، به گنجينه تعلق گرفت.
عمارت باغ فردوس تهران
عمارت باغ فردوس از بنا هاي متعلق به قرن 12 هجري قمري است كه در باغ گسترده و پر درختي قرار دارد و به سبب زيبايي و سرسبزي كه داشت به باغ فردوس معروف شد. اين عمارت در محله تجريش واقع شده است. بناي آن در زمان محمد شاه قاجار بنا شد و در سال 1264 هجري قمري - بعد از مرگ محمدشاه - به صورت متروكه درآمد. در زمان ناصرالدين شاه عمارت و باغ آن مورد توجه نظام الدوله معيرالممالك قرار مي گيرد و بعد از خريد، آن را مرمت كرده و باغ فردوس نام مي نهد. وسعت باغ فردوس حدود 20 هزار متر و مساحت بناي آن هزار متر مربع است كه در سه طبقه و نيم ساخته شده است. بناي عمارت از قسمت مياني دو طبقه و از جبهه باختري و خاوري سه طبقه است. در قسمت مياني عمارت دو تالار بر روي هم بنا شده كه سقف تالار اول از مقرنس هاي گچي با اشكال خاص پوشيده شده است. روي ديوارهاي جانبي و دهانه درب جنوبي تزيينات گچي پركاري ديده مى شود. بام عمارت شيرواني و به سبك خانه هاي شميران است. درها و پنجره ها همه از چوب و شيشه هاي رنگي ساخته شده اند. اين عمارت با شماره 1876 در فهرست آثار ملي به ثبت رسيده است.
عمارت تخت مرمر تهران
ايوان تخت مرمر عمارتي از مجموعه كاخ گلستان است كه مراسم سلام و بارعام طبقات مختلف مردم در مقابل آن برگزار مي شده است. تخت مرمر در سه سال اول سلطنت كريم خان زند در سال هاي 1163 تا 1165 هجري قمري بنا شده است. پس از فوت كريم خان زند، آقامحمدخان قاجار آن را تكميل كرده و در سال 1206 هجري قمري دستور داد مواد و مصالحي بيش تر از مصالح ساختماني و قطعات نقاشي و تزييني كاخ سلطنتي كريم خان از شيراز به تهران بياورند و در ساختن تخت مرمر به كار گيرند.
تخت مرمر يا تخت سليمان به شكل يك سكوي ديواره دار بلند از شصت و پنج قطعه مرمر بزرگ و كوچك ساخته شده و در وسط ايوان مستقر گرديد. اين تخت به دستور فتحعليشاه قاجار، در سال 1220 هجري قمري از سنگ مرمر ساخته شد كه اكنون در وسط ايوان اصلي كاخ قرار دارد و نام اصلي آن تخت سليمان است. ارتفاع تخت مرمر از كف ايوان نزديك به يك متر است و از چهار طرف بر دوش شش فرشته، سه ديو و يازده ستون مارپيچ قرار گرفته است. در گرداگرد آن طارمىهايي ساخته شده كه از داخل و خارج، كتيبه هايي دارد و شعرهايي روي آن به خط نستعليق خوش نوشته و زراندود شده است. به نظر مي ‌رسد عمر بعضي از قسمت‌هاي تخت مرمر كه از بناهاي دوره زنديه است، از ساير بناهاي موجود در كاخ گلستان بيش تر باشد. در اطراف اين ايوان، آثار نقاشي و تزيينات فراوان دوران قاجار به يادگار مانده است. پس از فتحعليشاه، ديگر شاهان قاجار هم به پيروي از اجداد خويش در تكميل تزيينات و آراستن بناهاي كاخ اقدام كردند. اين ايوان در دوره قاجار، محل به تخت نشستن پادشاهان و برگزاري مراسم و اعياد رسمي بود.
عمارت مدرسه مروي تهران
مدرسه فخريه(مروي) از بناهاي قرن سيزدهم هجري قمري است كه شامل جلوخان، سردربلند، صحن وسيع، حجره ها و چندين ايوان مزين به كاشي كاري خشتي است. باني مدرسه شخصي به نام فخرالدوله بود كه در زمان فتحعليشاه قاجار حاكم مرو شد، از اين رو بناي ياد شده فخريه خوانده مى شود و به مدرسه مروي نيز معروف است. بالاي درب ايوان در مقابل درب ورودي مدرسه، عباراتي به خط نستعليق نوشته شده و در طرفين آن، دو لوحه كاشي به قطعي بزرگ نصب شده است.
بناي ا نجمن آثار و مفاخر فرهنگي تهران
ساختمان بناي انجمن آثار و مفاخر فرهنگي، ساختماني قديمي است كه از خانه هاي حسين پاشاخان (معروف به اميربهادر) وزير دربار مظفرالدين شاه بود. اين بنا به حسينيه اميربهادر معروف است. عمارت 3 هزار متري امير بهادر كه نزديك به يك صد سال پيش ساخته شده، داراي تالار بزرگ آيينه كاري در طبقه همكف و تالار بزرگ سخنراني در طبقه اول است. در پاييز 1301 انجمن آثار و مفاخر فرهنگي با هدف افزايش علاقه مردم به آثار قديمي تاريخي، علمي و صنعتي ايران و براي نگهداري صنايع دستي و حفظ سبك و شيوه قديم آن ها اقدام به تشكيل انجمني در اين عمارت كرد. اين بنا در خيابان وليعصر و در نزديكي هاي پل اميربهادر قرار دارد.
خانه وثوق الدوله تهران
بناي خانه وثوق الدوله در سال 1253 هجري قمري(قرن سيزدهم) به پايان رسيد و شامل تالارها و اتاق هاي متعددي است كه با گچ بري هاي عالي مزين شده اند.
منزل امام جمعه تهران
منزل امام جمعه از بناهاي عالي نيمه دوم قرن سيزدهم هجري قمري و محل سكونت امام جمعه تهران در دوران قبل از انقلاب اسلامي بود. اين بنا داراي اتاق ها و تالارهاي متعددي است كه داخل آن ها با گچ بري هاي زيبا تزيين شده است. درب هاي نفيس، اتاق ها و راهروهاي اين بنا از نظر دقت و ظرافت در كنده كاري و نجاري چشم گير است. خانه مشيرالدوله تهران
خانه مشيرالدوله از بناهاي قديمي تهران است كه در حد فاصل خيابان منوچهري و جمهوري اسلامي در كوچه پيرنياي لاله زار واقع شده است. اين عمارت منتسب به حسن پيرنيا ملقب به مشيرالدوله است كه از رجال برجسته دوران قاجار بود. عمارت مشيرالدوله سه طبقه بوده و مصالح به كار رفته در آن عمدتا خشت و آجر است ولي شيوه پوشش در طبقات مختلف متفاوت است. تزيينات بنا در نهايت سادگي كار شده و سطوح نماي خارجي آن ساده و يك دست آجر با بندكشي گچي است. سطح و داخل بنا نيز عمدتا صاف و يك دست مي باشد. گچ بري و فرنگي كاري ايوان شمالي و كاشي كاري اتاق هاي زيرزمين بنا، مهم ترين تزيينات آن را تشكيل مى دهند. كاشي هاي به كار رفته در زيرزمين از جنس خشت و در ابعاد بزرگ و منقوش به تصوير شخصيت هاي اساطيري و تاريخي است. اين بنا به لحاظ قدمت و اهميت معماري آن تحت شماره 1899 در فهرست آثار ملي ايران به ثبت رسيده است.
باغ گلشن تهران
باغ گلشن اولين پارك عمومي تهران بود كه در سال 1286 هجري قمري در زمان نخستين طرح سامان دهي بافت شهري تهران ساخته شد و لقب اولين پارك عمومي شهر را به خود اختصاص داد.
كتابخانه ملي تهران
ساختمان كتابخانه ملي در شمال بزرگراه شهيد همت در زميني به وسعت حدود 62 هزار متر مربع ساخته شده و مهم ترين ساختمان عمومي احداث شده پس از دوران انقلاب اسلامي در ايران است. طراح اين كتابخانه سازمان مجري ساختمان‌ها و تاسيسات دولتي عمومي وزارت مسكن و شهرسازي و دستگاه بهره‌بردار، سازمان اسناد و كتابخانه ملي است. ساختمان كتابخانه داراي حدود 97 هزار متر مربع زيربناست و در شرايط عادي مي‌تواند تا حدود 4 ميليون جلد و در صورتي كه از سيستم قفسه‌بندي فشرده و يا رباط استفاده شود تا 7 ميليون جلد كتاب و نشريات ادواري را در خود جاي دهد.
شهرك سينمايي تهران
ساخت شهرك سينمايي در سال 1358 با مساحت 10 هكتار براي بازسازي صحنه هايي از تهران قديم (حدود 120 سال پيش) به همت علي حاتمي (كارگردان مشهور ايراني) آغاز شد و با فراهم شدن مجموعه عكس هايي از ساختمان ها، عمارت هاي دولتي، محله ها و خيابان هاي تهران آن روزگار، طرح هاي اوليه اين شهرك تهيه شده و در اختيار "جاني كورتينا" و ديگر دكوراتورهاي ايتاليايي قرار گرفت. طراحي نماي عمارت ها، مغازه ها، محله ها و گذرها با توجه به عكس هاي آن زمان صورت گرفته و سعي شده است در حد امكان،‌ ساختمان هاي تاريخي و معروفي كه در گذر زمان شاهد حوادث و جريان هاي مختلف بوده اند،‌ بازسازي شوند. شهرك سينمايي شامل سه مجموعه است.
- خيابان لاله زار،‌ ساختمان شهرداري و ميدان توپخانه تهران قديم.
- قسمتي كه به لاله زار متصل شده و شامل محله هاي قديمي تهران مانند عودجلان و پامنار در فراسوي بازار تهران است.
- فضاهاي شهري مربوط به دوران سربه داران كه در پشت محله هاي قديمي تهران قرار گرفته است. باتوجه به فضاي وسيع اين شهرك، قرار است ساختمان هاي ديگري از جمله نظميه تهران، بانك شاهي، تلگراف خانه، ميدان بهارستان، مجلس شوراي ملي سابق و … در‌آن بازسازي شود.
تپه و قبرستان قيطريه تهران
تپه و قبرستان قيطريه در منطقه قيطريه واقع شده و مربوط به اواخر هزاره دوم قبل از ميلاد است.
كتيبه‌ي تنگه واشي تهران
اين كتيبه متعلق به دوره‌ي قاجار بوده و در منطقه‌ي ييلاقي تنگه واشي واقع شده است.
ساير خانه هاي قديمي تهران
در شهرستان تهران خانه هاي قديمي زيادي وجود دارد كه بعضي از آن ها امروزه به عنوان موزه و برخي ديگر به عنوان بناي تاريخي به ثبت ملي رسيده است. برخي از اين عمارت ها به شرح زير مي باشد.
- خانه احساني واقع در خيابان اميركبير، پامنار، كوچه بهاءالدوله.
- خانه بازار مسگرها واقع در خيابان شهيد مصطفي خميني.
- خانه صفوي واقع در خيابان شهيد مصطفي خميني، سرچشمه.
- خانه ماندلا (كوشك) واقع در خيابان فردوسي، خيابان كوشك.
- خانه قوام السلطنه واقع در خيابان سي تير كه اكنون موزه آبگينه است.
- خانه ابوالقاسم تفضيلي واقع در خيابان اميركبير روبه روي اكباتان.
- خانه هدايت واقع در خيابان هدايت.
- خانه استاد حسين بهزاد واقع در خيابان بهزاد (شهيد) حسن نوفلاح.
- خانه كلار آبكار واقع در خيابان جمهوري.
- خانه قديمي سه راه امين حضور مربوط به دوره قاجاريه، سه راه امين حضور.
- خانه علاءالدوله: مربوط به دوره قاجاريه خيابان فردوسي.
- خانه نصرالدوله مربوط به دوره قاجاريه، سرچشمه، كوچه مرآت.
- خانه مستوفي الممالك مربوط به دوره قاجاريه، بوذرجمهري، گذر مستوفي.

مسجد و مدرسه سپهسالار تهران
مدرسه سپهسالار از مدارس بزرگ و زيباي قرن سيزدهم هـ . ق در شهرستان تهران است. اين بنا در خيابان شهيد مصطفي خميني فعلي واقع شده است. بانيان اين مسجد عظيم - كه به مدرسه ناصري تهران نيز مشهور بود- حاج ميرزا حسين خان سپهسالار قزويني صدراعظم دوره ناصرالدين شاه قاجار و برادرش مشيرالدوله بودند. اين بنا كه از بزرگ ترين مدرسه هاي تهران مي باشد، 62 متر طول،61 متر عرض و در حدود 60 حجره دارد و ارتفاع گنبد آن 37 متر است و در صحن مدرسه، باغچه اي پردرخت و زيبا با آب نما ساخته شده است. ساختن اين عمارت معتبر در سال 1296 هجري قمري آغاز شد. مجموعه اين بناي شكوهمند شامل جلوخان، سردر، دهليز، ساختمان دو طبقه و حجره هاست. اين ساختمان داراي چهار ايوان، گنبدي بزرگ، شبستان و چهل ستون، هشت گل دسته، مناره كاشي كاري و مخزن يك كتابخانه معتبر است. درب ورودي اصلي مدرسه در حاشيه خيابان بهارستان قرار دارد. از ضلع خاوري نيز دري به مسجد و مدرسه باز مى شود. در اين دهليز، شاه كاري از معماري و كاشي كاري معروف به هفت كاسه (تاق معلق) به يادگار مانده است. بالاي ايوان شمالي اين بنا يك ساعت بزرگ نصب و كتيبه هاي بى شماري روي كاشي نقش شده است. از مشخصات ممتاز تزيينات اين بنا، گذشته از تاق معلق، كاشي هاي محصور و خشتي رنگارنگ بناست كه داراي مناظري بسيار زيباهستند. از لحاظ هنر حجاري و سنگ تراشي نيز ستون هاي يكپارچه آن قابل توجه است.
مسجد جامع تهران
مسجد جامع تهران متعلق به قرن سيزدهم هجري قمري است كه قسمت هاي مختلف آن در طول زمان و توسط افراد مختلف ساخته شده است. معماري بخش هاي مختلف اين مجموعه، حاكي از شكل‌گيري تدريجي مجموعه بنا است. برخي ساخت اين مسجد را در زمان شاه‌ عباس دوم صفوي و برخي قرن نهم هجري قمري مي ‌دانند ولي آن چه اكنون قابل رويت است، قديمي ‌تر از قرن سيزدهم به نظر نمي ‌رسد. كتيبه‌اي در ايوان خاوري و در ورودي به شبستان بزرگ مسجد مورخ به سال 1240هـ . ق و كتيبه ديگري در اين ايوان به تاريخ 1366هـ . ق وجود دارد. در ايوان جنوب باختري حياط تاريخ 1252هـ . ق خوانده مي ‌شود كه مربوط به مرمت اين بخش از بنا مي باشد. محراب شبستان پشت اين ايوان داراي تاريخ 1344هـ . ق است. در دوره‌هاي بعد از ساخت مسجد، مرمت و الحاقاتي درآن صورت گرفته كه براي نمونه مي ‌توان به احداث كتابخانه اشاره كرد. در كتابخانه اين مسجد كتيبه اي وجود دارد كه اقدامات انجام شده در سال 1389هـ . ق را بيان مي ‌كند.
مسجد و مدرسه حكيم باشي تهران
مسجد و مدرسه حكيم باشي از بناهايي است كه توسط ميرزا احمد حكيم ‌باشي وقف مسجد و مدرسه شده است. اين بنا متعلق به قرن 13 هجري شمسي است كه بر ايوان جنوبي مدرسه تاريخ 1234 ديده مي ‌شود و در كتيبه وقف ‌نامه واقع در سردر مدرسه تاريخ 1257 قيد شده است. اين بنا به مسجد آقا محمود نيز شهرت دارد.
مسجد نظام‌الدوله تهران
مسجد نظام‌الدوله از بناهاي به يادگار مانده از دروه ناصرالدين شاه قاجار است. كتيبه كاشي اطراف محراب مسجد تاريخ 1310 هـ . ق را نشان مي دهد. اكنون در حياط مسجد كتيبه اي قرار دارد كه تصوير باني مسجد كه امير توپخانه وقت بود، بر آن ديده مي ‌شود.
مسجد مدرسه اقصي تهران
مسجد مدرسه اقصي يا مشيرالسلطنه از بناهاي به يادگار مانده از قرن 14 هـ . ق است كه تنها كتيبه بنا بر روي برج ساعت آن واقع شده و مورخ سال 1312 هـ . ق است. باني اين مدرسه در زمان ساخت بنا وزير خزانه‌ داري مظفرالدين شاه قاجار بود و در اواخر عمر صدراعظم محمد عليشاه قاجار شد. نام اصلي بنا كه توسط واقف به بنا اختصاص داده شد، مسجد اقصي مي ‌باشد ولي در ميان مردم به مشيرالسلطنه شهرت يافته بود.
مسجد مدرسه معيرالممالك تهران
مسجد مدرسه معيرالممالك توسط دوستعلي خان نظام الدوله، خزانه ‌دار و داماد ناصرالدين شاه قاجار بنا شده است. وي در بناي شمس العماره مباشرت داشته و بنيان گذار ابنيه باغ فردوس تجريش و زعفرانيه نيز بوده است.
مسجد مدرسه خازن الملك تهران
مسجد مدرسه خازن الملك از بناهاي اسلامي قرن 13 هجري قمري است. در كاشي كاري حياط اين مدرسه تاريخ 1293 هـ . ق نوشته شده است و بر زيلوهاي اين مدرسه تاريخ 1293هـ . ق منقوش است. تنها كتيبه موجود در فضاي بقعه سيد ولي، بر درب ورودي گنبدخانه نيز داراي تاريخ 1298هـ . ق مي ‌باشد.
مسجد قنبرعلي خان تهران
مسجد قنبرعلي خان در سال 1288 هجري قمري ساخته شده و شامل رواق صحن و گنبد و پوششي مزين به كاشي كاري هاي زيباست. باني مسجد شخصي به نام قنبر علي خان بوده و به همين جهت به اين نام موسوم شد.
مسجد مشيرالسلطنه تهران
بناي مسجد مشيرالسلطنه كه در اوايل قرن چهارم هجري قمري توسط مشيرالسلطنه ساخته شده داراي رواق صحن و گنبد و پوششي كاشي كاري شده است. يك ساعت قديمي نيز پس از ساخت بنا در اين مسجد نصب شده است.
مسجد سيدعزيزالله تهران
مسجد سيد عزيزالله در قرن سيزدهم هجري قمري ساخته و نام آن از روي نام باني مسجد برگرفته شده است. در كاشي كاري هاي داخل ايوان هاي اين مسجد كه داراي چهار ايوان و گنبد دو پوششي است نهايت دقت به كار رفته است. دربدنه داخلي يكي از ايوان ها نيز كتيبه اي به خط ثلث وجود دارد كه در پايان آن، نام كاتب و تاريخ نصب كتيبه نوشته شده است.
مسجد و مدرسه شيخ عبدالحسين تهران
مسجد و مدرسه شيخ عبدالحسين از بناهاي متعلق به قرن سيزدهم هجري قمري است. تنها كتيبه باقي مانده از ساختمان اين بنا داراي تاريخ سال1270هجري قمري مي باشد. از آن جا كه بازرگانان آذربايجان مقيم تهران، در اين مسجد مراسم تعزيه برگزار مىكردند، به اين بنا مسجد ترك ها و يا مسجد آذربايجاني ها هم گفته شده است. در ضلع باختري اين مسجد، مسجد قديمي و بزرگ ديگري است كه هم زمان با بناي مسجد اوليه ساخته شده است. سبك معماري آن به صورت چهار ايواني است و داراي سردري بلند، صحن وسيع، حجره هاي دو طبقه و كاشي كاري زيباست. اين مسجد به همت مرحوم شيخ عبدالحسين تهراني معروف به شيخ العراق ساخته شد و به همين دليل به نام مسجد شيخ عبدالحسين موسوم شد.
مسجد امام خميني تهران
مسجد امام خميني(سلطاني) از مسجدهاي بزرگ و معروف تهران است كه از دوران فتح علي شاه قاجار به يادگار مانده است. ساختن بناي مسجد در سال 1240 هجري قمري پايان يافت و نام فتح علي شاه در پيشاني ايوان بزرگ در سمت قبله، به خط نستعليق نوشته شده است. در سال 1307 هجري قمري به دستور ناصرالدين قاجار تعميراتي در مسجد انجام شد و دو مناره سردر مسجد، كه به طرفين ايوان شمالي افزوده شده است، در همين زمان به اين بنا اضافه گرديد. نام ناصرالدين شاه قاجار نيز بر سردر جلوخان شمالي ديده مى شود. اين مسجد از لحاظ وسعت صحن، شبستان هاي زيبا، گنبد عظيم كاشي كاري، تاق ها و سردر، باشكوه و جالب است و نمونه هاي كاشي كاري بديع آن زمان، در اين بنا ديده مىشود ولي طرح ساختماني گنبد اصلي مسجد، بر اثر تعميرهاي سال هاي گذشته به صورت صاف درآمده است. اين مسجد در انتهاي خيابان ناصرخسرو واقع شده است و به بازار تهران محدود است.
مسجد جامع رجب علي تهران
مسجد جامع رجب علي از مسجدهاي قديمي شهر تهران است كه متعلق به دوره قاجاريه بوده كه صحني وسيع و شبستان تابستاني و زمستاني دارد. ايوان زيباي اين مدرسه و شبستان قديمي مسجد از لحاظ سبك ساخت و اسلوب كاشي كاري و هم چنين كتيبه خط ثلثي كه بر بالاي ايوان رفيع نصب شده، بسيار جالب و ارزنده است. تاق نماهاي ايوان و دو گوشواره بالايي آن، داراي تاق بندي و كاشي كاري ممتاز است. در اين قسمت از بنا كتيبه اي كه به خط ثلث سفيد رنگ بر متن كاشي هاي لاجوردي نصب شده، حاكي از مرمت مسجد است. تاق نماهاي ايوان و صحن مسجد مزين به كاشي كاري هايي خوش طرح است. در پشت اين ايوان بلند، شبستان و حجره هاي مسجد واقع شده است. اين شبستان از نظر هنر معماري و تزيينات كاشي كاري دوران قاجار، بسيار زيبا و حايز اهميت است. در ميان دايره كاشي ايوان، نام كاشي كار و استاد بنا ثبت شده است. اين مسجد در خيابان بوذرجمهري در محله درخونگاه واقع شده است.
مدرسه معزالدوله تهران
مدرسه معزالدوله از بناهاي وقف شده توسط محمداسماعيل‌ ميرزا معزالدوله مي باشد كه به سعي و كوشش حاجيه فرخ لقا خانم زوجه مرحوم معزالدوله بناي مدرسه به پايان رسيد. بر كتيبه موجود در مدرسه، تاريخ 1317 ثبت شده است.
مدرسه فيلسوف الدوله تهران
مدرسه فيلسوف الدوله كه از بناهاي عهد مظفرالدين شاه قاجار مي ‌باشد، توسط ميرزا كاظم طيب رشتي فيلسوف الدوله ملقب به ملك الطبا بنا شده و در سال 1322 وقف شده است. معروف است كه بناي اين مدرسه ده سال به طول انجاميد و عاقبت هم پايان نيافت زيرا فيلسوف مي خواست دو مناره سر در اصلي را زيباتر از مناره‌هاي امام زاده سيداسماعيل در مجاورت بناي خود تزيين نمايد ولي عمر او كفاف نداد و مناره هم چنان آجري و نيمه تمام باقي مانده است.

مقبره هاي ديلمي و سلجوقي ري
مقبره هاي ديلمي و سلجوقي يا كوه نقاره خانه كه مربوط به دوران سلجوقي است از يادگارهاي تاريخي شهرري بوده و با شماره 203 به ثبت رسيده است.
گورستان ابن بابويه ري
ابن بابويه يكي از گورستان هاي قديمي شهر تهران است كه پيش از تاسيس بهشت زهرا، بزرگ ترين گورستان شهر بود. اين گورستان در فضايي آرام و سرسبز در زميني به مساحت 5/9 هكتار ايجاد شده است. گورستان ابن بابويه موزه اي ارزشمند است كه مردان بزرگ تاريخ معاصر ايران را در خود جاي داده است. از جمله اين بزرگان مى توان به ميرزاده عشقي شاعر بزرگ و انقلابي، دهخدا اديب و خالق لغت نامه دهخدا و دكتر حسين فاطمي وزير امور خارجه ايران در دوران نهضت ملي كردن صنعت نفت اشاره كرد.
گورستان حضرت عبدالعظيم ري
گورستان عبدالعظيم در جنوب خاوري صحن بيروني حرم حضرت عبدالعظيم واقع شده و زير نظر سازمان حج و اوقاف اداره مى شود. در اين گورستان بزرگان زيادي آرميده اند از آن جمله مي توان به "ستارخان" سردار ملي ايران اشاره نمود. آرامگاه سردار ملي در فضايي بسيار ساده و گمنام با سنگي قديمي كه نام سردار بسيار ساده و بي پيرايه بر آن حك شده است در ميان سنگ هاي حكاكي شده گورستان به چشم مي خورد كه البته به سختي مى توان آن را در ميان ساير قبور يافت.
بناي سنگي زرتشتيان ري
در قسمت باختري كوه بي بي شهربانو و در خاور كارخانه سيمان از قديم تا چند سال پيش چهار بناي سنگي مكعبي شكل قرار گرفته بود كه وسط آن ها حفره اي خالي وجود داشت. اين بناها كه در سال هاي گذشته به دست سنگ فروشان سودجو خراب شده، بى گمان استودان زردشتيان شهرستان بوده است. جايي كه در آن استخوان مرده هاي خود را بر اساس آموزه هاي ونديداد اوستا مى گذاشتند.
آرامگاه مرحوم سيد محمد طباطبايي ري
آرامگاه مرحوم سيد محمد طباطبايي كه در ميدان مركزي شهر ري قرار دارد، متعلق به قرن 13 هجري قمري بوده و با شماره 2097 به ثبت رسيده است.
آرامگاه رضاشاه ري
آرامگاه رضاشاه كه در شهرري قرار دارد، مربوط به دوره پهلوي بوده و با شماره 1329 به ثبت رسيده است.
آستانه‌‏‎ حضرت عبدالعظيم )ع) ري
حضرت عبدالعظيم‌ از نوادگان ‏‎‌امام‌‏‎‏‎ حسن مجتبي‌‏‎ ‏‎(ع‌‏‎(‎ است كه‌ در قرن‌‏‎ سوم هجري قمري‌‏‎‏‎ شهيد و‏‎ در‏‎ شهر ري‌‏‎ دفن شد‏‎. حرم‌ حضرت ‏‎عبدالعظيم (ع) ‏‎يكي‌‏‎ از زيارتگاه‌هاي‌‏‎‏‎ بزرگ‌‏‎‏‎ و معتبر شيعيان‌‏‎‏‎ جهان است‏‎ كه به مرور زمان ساخته و بناهاي متعلق به آن در دوره هاي مختلف تاريخي با شكوه زيادي احداث شده اند. اين مجموعه‌ مشتمل بر حرم‌ها، رواق‌ها، مسجدها، ايوان‌ها، صحن‌ها‏‎ و ديگر آثار‏‎ متعلق و وابسته‌‏‎ به‌‏‎ آن است. بقعه‌هاي امام ‌زاده‌‏‎ حمزه برادر امام‌‏‎ رضا‏‎ (ع)‏‎‎‏‎ و امام ‌زاده‌‏‎ طاهر از فرزندان‌ امام‌‏‎ سجاد‏‎ ‏‎‏‎)‎ع‌‏‎) نيز در همين‌‏‎ مجموعه قرار دارد‏‎.‎
بناي‌‏‎ اصلي‌‏‎ و نخستين اين‏‎ آستانه، در‏‎ نيمه‌ دوم‌‏‎ قرن‌ سوم‌‏‎ هجري قمري (قرن نهم‌‏‎ ميلادي‌‏‎) تعمير اساسي‌‏‎ شد و درگاه‌‏‎ اصلي ورودي آن كه‌ در سمت شمال قرار دارد، به فرمان پادشاهان‌‏‎ آل ‌بويه تكميل شده ‏‎و آذين يافت‌‏‎.‎ هم چنين گنبد مطهر ساخته شد و بعدها با‏‎ روكش‌‏‎ طلا پوشيده‌ شد. قديمي ‌ترين اثر تاريخي اين‌ آستانه،‌‏‎ صندوق ‌مطهر ‌است ‌كه‌ از چوب عود فوفل‌ و گردو ساخته‌ شده‌ است‌. اين صندوق از آثار باستاني نفيس‌ ايران‌ بوده‌ و از لحاظ‏‎ بزرگي ‌كم ‌نظير‏‎ است.
چهار طرف‌ اين‌ صندوق‌ گران بها كتيبه‌اي به‌ خط نسخ‌ و ثلث‌ برجسته‌ حكاكي شده‌ كه‌ مربوط به‌ سال‌ ساخت‌ صندوق‌ يعني 725 هجري قمري است‌. درب منبت كاري سمت‌ مقبره‌ ناصرالدين شاه‌‏‎ نيز، از ديگر قسمت‌هاي تاريخي بنا است‌ كه‌ قبل‌ از اين‌ كه‌ به صورت‌ آرامگاه‌ درآيد به‌ نام‌ مسجد هلاكوخان‌ خوانده‌ مي ‌شد. قدمت‌ اين‌ بنا به‌ سال‌ 848 هجري‌‏‎ قمري،‌ دوران سلطنت‌ شاهرخ‌ بهادر تيموري مي ‌رسد. آثار هنري با ارزشي از جمله‌ درهاي منبت كاري شده‌ با خطوط زيبا و نفيس‌ مربوط به سده‌ هاي هشتم‌ تا دهم‌ هجري باقي مانده‌ است. ايوان‌ رواق‌ و سر در بناي آستانه از آثار دوره صفويه و ضريح‌ نقره‌، آينه‌ كاري، نقاشي و طلا كاري گنبد از آثار دوره قاجاريه و متعلق‌ به‌ قرن‌ سيزدهم‌ هجري است.
بقعه و گنبد بى بى شهربانو ري
گنبد بي بي شهربانو بقعه اي مينايي رنگ، مربوط به قرن چهارم هجري قمري است. اين بقعه در دامنه جنوبي كوه ري معروف به كوه بي بي شهربانو قرار دارد. اين بنا به روايتي، محل آرامگاه مادر حضرت سجاد امام چهارم(ع) و دختر يزدگرد سوم ساساني است. در نزديكي بقعه بى بى شهربانو غاري بزرگ وجود دارد و نزديك آن هم چشمه آبي در زير كوه است كه آب آشاميدني بقعه و زايران را تامين مى كند و منظره آن هم بسيار زيبا و جالب است. زايران به در ورودي پله اي كه به چشمه آب زيرزميني منتهي مىشود دخيل مىبندند. اين بقعه با شماره 256 به ثبت رسيده است.
امام زاده شعيب ابوموسي ري
امام زاده شعيب ابوموسي از مراكز عبادي متعلق به دوران قاجاريه است كه در فيروز آباد شهرري قرار دارد و با شماره 3377 به ثبت رسيده است.
بقعه ا ستودان بزرجوميد ري
بقعه استودان بزرجوميد در جنوب خاوري بقعه بي بي شهربانو، بر فراز تپه نقاره خانه واقع شده است. بناي اين عمارت از محوطه اي به طول 33 متر (جنوبي - شمالي) و عرض 22 متر (خاوري - باختري) كه با ديوار سنگي بسيار قديمي محصور مي باشد، تشكيل شده است. در سمت شمال آن سنگ طبيعي كوهستان قرار دارد و در جنوب اين محوطه نيز چند بناي محكم و استوار سنگي با پوشش هاي گنبدي شكل از سنگ و آجر ساخته شده است. در دوره هاي بعد از احداث ديواره هايي جديد، رواق ها، اتاق ها و راهروها، محوطه اصلي آن را به دو صحن تقسيم كردند. گنبد بقعه از عهد ديلميان است.
اكنون كهن ترين اثر تاريخ دار بقعه، صندق روي مرقد است كه تاريخ آن 888 است و نشان مىدهد كه شكل كنوني بنا در آن تاريخ به وجود آمده است. در اين تاريخ ري و ناحيه هاي آن از جمله تهران، در تصرف خاندان آق قويونلو بود. در نفيس و منبت كاري بقعه از يادگارهاي زمان شاه تهماسب است.
امام زاده عبدالله ري
امام زاده عبدالله از مراكز عبادي متعلق به دوران صفوي - قاجاري است. بناي اين بقعه در خيابان فداييان اسلام، سه راه ورامين قرار دارد و با شماره 2313 به ثبت رسيده است.
بقعه ابن بابويه ري
بقعه ابن بابويه واقع در ابن بابويه، نرسيده به ري از مراكز عبادي مربوط به اوايل قرن 8 هجري قمري است كه با شماره 1816 به ثبت رسيده است.
امام زاده هادي ري
امام زاده هادي بنايي آجري و از يادگارهاي دوران صفوي در منطقه شهر ري است. درون حرم مقبره اي وجود دارد كه با كاشي معرق پوشيده شده است. گفته مي شود كه اين بقعه به فرمان شاه تهماسب صفوي ساخته شده است. امام زاده هادي به نام مسجد شاه هم خوانده مي شود و محوطه آن آرامگاه بسياري از هنرمندان تهران است.

كاخ گلستان تهران
مجموعه كاخ گلستان، يادگاري به جاي مانده از ارگ تاريخي تهران است كه روزگاري همانند نگيني در ميان اين ارگ، مي درخشيد. ارگ تاريخي تهران در دوران صفويه بنا شده، در دوره زنديه بازسازي و در دوره قاجاريه به محل دربار و سكونت سلاطين اختصاص يافت. در زمان شاه عباس صفوي چهار باغ و عمارت ايراني ساده و چنارستاني در محل كنوني كاخ گلستان و اطراف آن احداث شد. كريم خان زند (1163ـ1193ه. ق) در همين ناحيه اقدام به پى ريزي ساختمان ارگ و حصار برج هاي آن كرد. در دوران قاجار، بناهاي سلطنتي درون ارگ و حصار ساخته شدند. در سال 1268 هجري قمري مطابق با پنجمين سال سلطنت ناصرالدين شاه، قسمت خاور باغ سلطنتي را وسعت دادند و كاخ هايي ديگر در اطراف اين باغ كه به نام باغ گلستان خوانده مى شد، بنا نهادند. دارالحكومه و محل سكونت شاه در بيش از يك سوم فضاي ارگ قرار داشت. اين منزلگاه همانند خانه هاي سنتي ايران داراي دو بخش بيروني و اندروني بود. بخش بيروني شامل دو قسمت يعني حياط دارالحكومه يا ديوان خانه و ديگري باغ مربع شكلي به نام باغ گلستان بود كه اين دو حياط را بناهايي از يكديگر جدا مي ساخت. در خاور دارالحكومه و شمال باغ گلستان فضاي اندروني قرار داشت كه حياط بزرگي بود كه اقامتگاه زنان شاه و عمارت خوابگاه شاهي در ميانه آن ساخته شده بود و در واقع حرمسرا را تشكيل مي داد. اين مجموعه در دوره پهلوي تخريب شد و به جاي آن ساختمان فعلي وزارت امور اقتصادي و دارايي ساخته شد.
مجموعه كاخ هاي ضلع شمالي باغ گلستان شامل تالار، موزه، سرسراي ورودي، تالار آينه، تالار برليان و تالار بلور پيش از ديگر قسمت هاي كاخ احداث شد. تاريخ ساختمان(تالار تاج گذاري) سال 1296 هجري قمري است.
در شاه نشين تالار سلام، تخت زرين و جواهرنشان بزرگي به نام تخت طاووس قرار دارد. حياط تخت مرمر يا دارالحكومه مقر تخت نشستن شاه و برگزاري بارعام و محل حكومت بود. در حالي كه فضاي باغ گلستان، اندرون شاهي بود و به ملاقات هاي خصوصي و مراسم خانوادگي اختصاص داشت.
كاخ شمس العماره تهران
شمس العماره مرتفع ترين ساختمان شهر در زمان خود بود كه در سال 1284 به فرمان ناصرالدين شاه قاجار ساخته شد. كاخ شمس العماره عمارتي رفيع و بلند با دو برج است كه در انتهاي گلستان و در خاور عمارت ديوان خانه قرار دارد و بناي زيباي آن از سمت خارج قصر يعني طرف بازار منظره اي بسيار جالب دارد.
كاخ موزه سعدآباد تهران
مجموعه كاخ سعد آباد كه امروزه به عنوان موزه از آن استفاده مي شود، در شمالي ترين، بلندترين و خوش آب و هوا ترين بخش تهران در مساحتي در حدود 400 هكتار واقع شده است. اين مجموعه داراي حدود 180 هكتار جنگل طبيعي، چشمه سار، باغستان، گلخانه و خيابان پوشيده از گل و درخت
است. در اين مجموعه در حدود 14 كاخ با تاسيسات جنبي گوناگون ساخته شده است. هر يك از اين كاخ ها با مساحتي زياد و با انواع امكانات تفريحي مانند استخر، مرداب، زمين هاي بازي و باغ در اختيار يكي از نزديكان شاه بوده است.
كاخ سلطنت آباد تهران
كاخ سلطنت آباد در سال 1305هجري قمري به فرمان ناصرالدين شاه در قريه رستم آباد ساخته شد. اين كاخ شامل يك بناي دو طبقه بزرگ است كه حوضخانه وسيعي در وسط آن قرار دارد و اتاق ها، پلكان و راهروهاي متعددي گرداگرد آن ساخته شده است. سقف زيرين حوضخانه، ديوار اتاق ها و راهروهاي آن آراسته به گچ بري هاي زيباي عهد قاجار است كه ديدن آن خالي از لطف نيست.
كاخ سرخه حصار (ياقوت) تهران
كاخ سرخه حصار كه به نام كاخ ياقوت هم خوانده مىشود، از ساختمان هايي است كه در اواخر قرن 13 و زمان ناصرالدين شاه در محل سرخه حصار ساخته شد. اين كاخ سلطنتي شامل دو دستگاه عمارت به نام كوش بيروني و حرمخانه بود و در مجموع در حدود دويست اتاق داشت. گذشته از بناهاي سلطنتي قلعه، ساختمان هاي ديگري به نام كاروان سرا، سربازخانه و گرمابه هم داشت كه امروزه اثري از آن ها ديده نمى شود.
كاخ و پادگان عشرت آباد تهران
كاخ و پادگان عشرت آباد از بناهاي به يادگار مانده از قرن سيزدهم هجري قمري است. قصر عشرت آباد در سال 1291 قمري به دستور ناصرالدين شاه در محل عشرت آباد، در شمال خاوري تهران و بيرون دروازه شميران ساخته شد. ساختمان كلاه فرنگي پادگان عشرت آباد به صورت برجي زيبا و چهار طبقه است كه داراي نمادهايي موزون مي باشد. طبقه سوم اين ساختمان داراي شاه نشين،‌ آينه كاري و مقرنس و پوشش سقف آخرين طبقه‌ آن شيرواني است. ساختمان كلاه فرنگي از نمونه هاي جالب معماري دوران قاجار به شمار مى رود.
كاخ مرمرتهران
كاخ مرمر كه تخت مرمر يا تخت سليمان در وسط ايوان آن قرار دارد از كاخ هاي ساخته شده در دوره معاصر است. قابل ذكر است كه تخت مرمر وسط كاخ به دستور فتحعليشاه ساخته شده است. احداث اين كاخ از 1313 تا 1316 به درازا كشيد و معماري آن آميزه اي از سبك هاي خاوري و باختري است. اين كاخ از سال 1355 تا 1359 موزه بوده است.
كاخ بهارستان تهران
كاخ بهارستان كه امروزه متعلق به مجلس شوراي اسلامي است، در قرن سيزده هجري قمري به دستور مرحوم ميرزاحسين خان سپه سالار صدراعظم ساخته شد و پس از مشروطيت به مجلس شوراي ملي ايران واگذار شد.
كاخ شهوند تهران
كاخ شهوند در شمال باختري ميدان دربند، بر روي تپه اي به نام سعدآباد قرار دارد. اين تپه را رضاخان در سال 1306 هجري شمسي در اختيار گرفت و كاخ شهوند را احداث كرد كه در بلندترين نقطه سعدآباد واقع شده است. از نظر سبك معماري، ‌اين مجموعه تفاوت هايي كلي با ديگر كاخ ها دارد. از جهت حفظ ارزش هاي اصيل معماري اين بنا حايز اهميت است. كاخ شهوند محل زندگي رضاشاه بوده و در زمان پسرش، براي اقامت مهمانان خارجي استفاده مى شد. اين كاخ داراي تالار آيينه، اتاق پذيرايي، اتاق غذاخوري، اتاق كار و اتاق خواب است. نماي كاخ با سنگ هايي به رنگ سبز تزيين شده و استادان چيره دست آن ها را با دست تراشيده اند.
كاخ مادر شاه تهران
كاخ مادر شاه در مجموعه سعدآباد قرار دارد و در سال 1305 براي استفاده و اسكان مادر شاه ساخته شده است. اين كاخ امروزه به نام كاخ رجعت و عبرت نام گرفته و از آن به عنوان كاخ موزه رجعت و عبرت نام مي برند.
كاخ موزه ملت تهران
كاخ موزه ملت براي اسكان خانواده پهلوي در مجموعه سعدآباد ساخته شده بود كه امروزه به عنوان موزه از آن استفاده مي شود.
كاخ موزه مرواريد تهران
كاخ موزه مرواريد در گذشته كاخ شمس پهلوي بود. اين كاخ در مهرشهر كرج واقع شده و امروزه به عنوان موزه، اشيا و وسايل قيمتي آن به نمايش گذاشته شده است.
كاخ سياه تهران
كاخ اسود از نظر كيفيت از بهترين ساختمان هاي سعدآباد است. اين كاخ در اين اواخر در مقابل كاخ سفيد كه در همين مجموعه واقع است به كاخ سياه شهرت يافت. كاخ سياه در اصل براي وزارت دربار ساخته شده بود و وجه تسميه اين ساختمان به خاطر سنگ هاي مرمر سياه رنگ نماي آن است. اين سنگ ها از معدن ولي آباد چالوس استخراج شده است. در سال 1359 اين كاخ تبديل به نگارخانه اي از آثار هنرمندان ايراني و خارجي شد كه در سال 1361 گشايش يافت. امروزه از اين كاخ به عنوان موزه هنرهاي زيبا نام برده مي شود.

بازار تهران
بازار بزرگ تهران كه هنوز هم از اصلي ترين مراكز خريد تهران است از يادگارهاي زمان فتحعليشاه قاجار مي باشد. اين بازار مجموعه اي از دالان ها و كوچه هاي تو در تو با رديف دكان ها و راسته مغازه هايي است كه گويي تمامي ندارند و همين معماري سنتي و جالب است كه آن را ممتاز از ساير بازارها نموده است. امروزه بخش هايي از بازار مانند بازار بين الحرمين، ديگر آن نقش پيشين را ندارند اما هنوز از نظر جنبه تجاري رونق بسيار دارند. مجموعه بازار تهران داراي بخش هاي مختلفي است كه از آن جمله مي توان به تيمچه علاءالدوله، تيمچه قيصريه، تيمچه مهديه، چهار سوق بزرگ، بازار امير، تيمچه امين اقدس، تيمچه صدراعظم، تيمچه كتاب فروشان و بازار بين الحرمين اشاره نمود.
تيمچه علاءالدوله تهران
اين بنا در ميانه قرن سيزدهم هجري قمري به وسيله شخصي به نام علاءالدوله ساخته شده است و از ويژگي هاي معماري تيمچه هاي بازاري ايران برخوردار است.
تيمچه قيصريه تهران
اين تيمچه در اوايل قرن سيزده هجري قمري و در زمان قاجاريه ساخته شده است. اين بناي معروف، شامل سقف عظيم دو پوششي است و يزدي بندي هاي محكمي دارد كه در بازار بزرگ و پس از بناي چهار سوق واقع شده است.
تيمچه مهديه تهران
اين تيمچه در اوايل قرن سيزدهم هجري قمري ساخته شده، داراي سقف بزرگ صدفي و يزدي بندي هاي محكم و عالي است.
چهار سوق بزرگ تهران
چهارسوق بزرگ، يكي از قديمي ترين بناهاي تهران است كه در بازار اصلي شهر تهران و در اواسط قرن سيزده هجري قمري و پس از انتخاب اين شهر به پايتختي ايران، ساخته شد.
بازار امير تهران
اين بازار به همت و دستور ميرزاتقي خان اميركبير در قرن سيزده قمري پس از پايتختي تهران ساخته شد.
تيمچه امين اقدس تهران
اين بنا در قرن سيزده هجري قمري در عهد ناصرالدين شاه قاجار ساخته شد و به نام امين(امينه) اقدس، يكي از همسران معروف ناصرالدين شاه موسوم شد. اين تيمچه، شامل تيمچه عظيم، گنبد صدفي و يزدي بندي هاي محكم مزين به كاشي كاري است. بناي ياد شده در بازار تهران، پس از چهار سوق بزرگ قرار دارد.
تيمچه صدراعظم تهران
اين تيمچه در قرن سيزده هجري قمري به همت ميرزاعلي خان اتابك صدراعظم ايران ساخته شده است. تيمچه صدراعظم داراي پوشش عظيم صدفي با حجره هاي دو طبقه است.
تيمچه كتاب فروشان تهران
ساختمان تيمچه كتاب فروشان متعلق به قرن سيزده هجري قمري مي باشد. پوشش بزرگ صدفي و يزدي بندي هاي آن چشم گير است.
بازار بين الحرمين تهران
اين بازار بين مسجد امام خميني(شاه سابق) و مسجد جامع واقع شده و در زمان محمدشاه قاجار ساخته شده است. بازار بين الحرمين عرضه كننده نوشت افزار، كاغذ و مقوا است.

ميدان آزادي(برج آزادي) تهران
بناي ميدان آزادي يكي از بناهاي معروف تهران است كه در دوران معاصر- سال 1350 شمسي - ساخته شده است. اين بنا بهترين نمود از معماري ايراني و اسلامي مي باشد كه در ساختن آن دقت و ظرافت بى نهايت به عمل آمده است. بناي برج آزادي در باختر تهران و در ابتداي جاده مخصوص تهران - كرج در زميني به وسعت 50 هزار متر مربع ساخته شده و هم زمان موزه اي نيز در داخل آن تاسيس شد. سطح زيربناي اين برج 400 متر و ارتفاع آن از سطح زمين 45 متر است.
مناره پامنار تهران
مناره پامنار از بناهاي متعلق به قرن 13 هجري قمري است كه به يك مسجد متصل مي باشد. ساختمان آجري مناره، با روكار كاشي فيروزه اي و حاشيه اي متوازي تزيين شده است. هم اكنون محوطه اين مناره در نتيجه احداث خيابان آسيب ديده است.
برج ميلادتهران
برج ميلاد(يادمان) اولين برج مخابراتي ايران و با امكانات فوق العاده است كه در حال احداث است. اين برج در قسمت شمالي تپه گيشا واقع شده است. اين مركز ارتباطي بين لمللي در مقايسه با ساير برج هاي دنيا رتبه چهارم را از نظر ارتفاع به خود اختصاص داده است. ( برج تورنتو 3/553 متر، مسكو3/553 متر، شانگهاي 460 متر و برج ميلاد 435 متر) اين مجموعه شامل هتل 5 ستاره و مركز همايش هاي بين المللي با ظرفيت 1500 نفر و مركز تجاري است كه در حال احداث بوده و از طبقه فوقاني برج تمام سطح شهر تهران قابل رويت است.

كليساي طا طاووس تهران
كليساي طاطاووس يكي از قديمي ترين كليساهاي تهران است كه در اواخر قرن دوازدهم هجري قمري (سال 1178) هجري شمسي، ساخته شده است. اين كليسا در منطقه بازار حضرتي در تقاطع خيابان مولوي در جنــوب خاور تهران واقع اســت و به يقين اولين نشانه حضور متشكل ارامنــه در شهر تهــران مي باشد. مساحت تقريبي كليسا و نمازخانه حدود320 مترمربع و صحن آن محل دفن افراد بسياري است كه به علت نبودن قبرستان مخصوص مسيحيان، دراين محل دفن شده اند. ازافراد سرشناسي كه در صحن اين كليسا مدفون هستند مي توان از سفراي روسيه و انگلستان، شاهزاده گرجستان، چارلز اسكات فرزند والتر اسكات نويسنده نامي انگليسي، چارلز آليسون فرستاده ويژه و وزير مختار دربار انگلستان در ايران، داودخان طبيب نظام و غيره هستند. موسسان كليسا نيز خود در همين مكان دفن شده اند. تصاوير كنده كاري شده بر روي سنگ قبر، مردگان را درجامه هاي دوره قاجار نشان مي دهد.
درسال 1970 هنگام بازسازي سطـح داخلي ديوارهاي كليسـا، نقاشي هاي اوليه تزييني روي ديوارهـا نمايان شده اند. همه اين نقاشي ها تكرار يك تصويـــر است.(تصوير گلداني پراز گل و پرندگاني شبيه طوطي) رنگ هاي به كار رفته دراين نقاشي ها داراي ريشه گياهي هستند. لازم به توضيح اسـت كه سازمان ميراث فرهنگي در سـال 1998 اين بنا را به فهرست آثار باستاني كشور اضافه نموده است.
كليساي سرگيس مقدس تهران
بناي كليساي سرگيس مقدس كه بزرگ ترين كليساي ارامنه تهران است، در سال 1970 به پايان رسيده است.
كليساي گئورگ مقدس تهران
كليساي گئورگ مقدس در خيابان حنيف نژاد ميدان وحدت اسلامي بازارچه قوام الدوله كوچه كليسا واقع است و طبق روايات در سال هاي 95 - 1790 بنا شده است. دراطاق هاي محوطه اين كليسا از افراد سالمند نگهداري و مراقبت مي شود.
كليساي ميناس مقدس تهران
اين كليسا در ده ونك واقع است و در سال 1875 ميلادي بنا شده است. زمين كليسا را مستوفي الممالك به ارامنه اهدا نموده است.
كليساي حضرت مريم تهران
كليساي حضرت مريم در خيابان ميرزا كوچك خان واقع شده است. بناي اين كليسا در سال 1938 م (1317 ش ) آغاز و در سال 1945 (1324 ش ) به پايان رسيده و به نام مريم مقدس تقديس يافت.

يكي از شهرستان هاي استان تهران است كه در باختر تهران واقع شده است. كرج تا دوره قاجاريه؛ روستايي كوچك بر سر راه تهران ـ قزوين بوده تا اين كه فتح علي شاه قاجار براي خود عمارتي ييلاقي در حوالي آن ساخت كه هم اكنون اين كاخ، به دانشكده منابع طبيعي و كشاورزي كرج تبديل شده است. كرج كه امروزه به منطقه بزرگي تبديل شده و جمعيت زيادي را درخود جاي داده از گذشته هاي دور جزو مناطق خوش آب و هوا و ييلاقي اهالي تهران به شمار مي آمده است. جاذبه هاي طبيعي كه در اين شهرستان وجود دارند، كرج را به منطقه اي ممتاز و با ارزش تبديل كرده است. رودخانه هاي خروشان كه از كوه هاي سربه فلك كشيده اطراف سرچشمه مي گيرند در درياچه سد اميركبير تجمع مي كنند و منظره اي بسيار زيبا و ديدني به وجود مي آورند. در حاشيه سد، امكانات انواع تفريح هاي آبي مهياست. جاده كرج – چالوس كه از زيباترين و منحصر به فرد ترين جاده هاي ايران است، پيست هاي اسكي معتبري كه در اطراف و نزديكي اين شهرستان وجود دارند، غارها، چشمه ها و دره هاي ييلاقي به همراه جاذبه هاي تاريخي متعددي كه قدمت برخي از آن ها به دوره هاي باستاني مي رسد، كرج را در زمره ي با اهميت ترين مناطق استان تهران قرار داده است.
رونق كافي در بخش كشاورزي، دام داري صنايع و معادن، سبب رونق بازرگاني، تجارت و داد و ستد در اين منطقه شده است. شهرستان كرج صادر كننده انواع محصولات كشاورزي، باغي، دامي، مرغ و تخم مرغ و انواع خدمات كارخانه هاي صنعتي است. مردم شهرستان كرج عموما" مهاجراني از استان هاي اطراف به خصوص زنجان و آذربايجان شرقي هستند. كشاورزي و دام پروري از فعاليت هاي مهم مردم روستايي شهرستان كرج است، اما وجود كارخانه ها و موسسات بهداشتي متعدد سبب اشتغال افراد ساكن شهر در اين مراكز شده است. بازرگاني و داد و ستد نيز از ديگر مشاغل مردم اين شهرستان به شمار مي آيد.
مكان هاي ديدني و تاريخي
كرج كه امروزه به منطقه بزرگي تبديل شده و جمعيت زيادي را درخود جاي داده از گذشته هاي دور جزو مناطق خوش آب و هوا و ييلاقي اهالي تهران به شمارمي آمده است. جاذبه هاي طبيعي كه دراين شهرستان وجود دارند، دراهميت طبيعي منطقه كرج نقش اساسي دارند. رودخانه هاي خروشان كه از كوه هاي سربه فلك كشيده اطراف سرچشمه مي گيرند در درياچه سداميركبير تجمع مي كنند و منظره اي بسيار زيبا و ديدني به وجود مي آورند. جاده كرج – چالوس كه از زيباترين و منحصر به فرد ترين جاده هاي ايران است، پيست هاي اسكي معتبري كه دراطراف اين شهرستان وجود دارند، غارها، چشمه ها و دره هاي ييلاقي به همراه جاذبه هاي تاريخي متعددي كه قدمت برخي ازآن ها به دوره هاي باستاني مي رسد، كرج را در زمره ي مناطق ديدني استان تهران قرار داده است.
صنايع و معادن
تاسيس و گسترش انواع كارخانه هاي صنعتي در اين منطقه سبب رونق روز افزون شهرستان كرج شده است. تاسيس و گسترش كارخانه هاي ريسندگي و بافندگي و مراكزي مانند سرم سازي رازي (كه گفته مي شود مقام اول را در خاور ميانه دارد)، موسسه ي استاندارد ايران، موسسه ي تحقيقات دام پروري كشور، مركز آموزش كشاورزي، مراكز اصلاح بذر چغندر قند و اصلاح نباتات، مركز مكانيزاسيون كشاورزي و كارخانه هاي توليد خودرو … صنايع كارخانه اي و ماشيني اين شهرستان را در جايگاه بسيار مهمي قرار داده است. معادن سنگ ها و مصالح ساختماني در مسير رودخانه، كرج و اطراف كرج موجود است كه از اين معادن به صورت صنعتي و غير صنعتي بهره برداري مي شود.
كشاورزي و دام داري
كشاورزي يكي از مشاغل اصلي اهالي كرج است. كشاورزي در اين منطقه به لحاظ داشتن شرايط مساعد جغرافيايي و دسترسي به آب مورد نياز، كه بخش اصلي آن از سد امير كبير فراهم مي شود، از رونق كافي برخوردار است. سد اميركبير كه از بزرگ ترين سدهاي دنياست در شمال كرج قرار دارد. ارتفاع سد 180 متر، درازاي آن 390 و كلفتي آن در پايين 32 متر و در بالا 7 متر است. درازاي درياچه سد 14 كيلومتر و گنجايش آن 205 ميليون متر مكعب است. گندم و جو، گيلاس، زرد آلو، هلو، آلو، سيب، آلبالو، تره بار و … از جمله مهم ترين محصولات اين منطقه هستند دام داري در اين شهرستان به صورت سنتي و صنعتي رايج است و عموما شغل اصلي و فعاليت مهم مردم روستايي شهرستان كرج است. توليد انواع محصولات دامي و لبني از توليدات اين بخش به شمار مي آيد.
وجه تسميه و پيشينه تاريخي
در باره ي سرگذشت و علت نام گذاري اين محل روايت هاي گوناگوني وجود دارد. اما آن چه كه بيش تر اشاره شده،آن است كه كرج به معني چاك و شكاف و نام رودخانه اي است كه از كوهستان شمال باختري (ري) جاري شده، بلوك شهريار و ساوجبلاغ را مشروب مي سازد. هم چنين نام دهي است در كنار اين رود كه پادشاه قاجار در آن جا كاخ ها و بناهاي عاليه بنا كرده است.
برخي مورخين و اديبان معتقدند كرج يك نام فارسي است و اهالي آن جا را «كره» مي نامند و قلعه اي به نام «فرزين» نزديك دروازه كرج است. سوابق تاريخي كرج نشان مي ‌دهد كه در عهد باستان و در دوران هخامنشي، ساساني و اشكاني، ‌تمدن پيشرفته‌اي دراين منطقه وجود داشته است. آثار تاريخي موجود چون پرستش گاه ها در اين خطه؛ يادآور خاطره باستاني آب و روشنايي (مهرآب) و جشن آب ريزان است كه همه ي اين اعتقادات به آب، يادآورنده عظمت باستاني ناحيه است.
كرج تا دوره ي قاجاريه روستايي كوچك بر سر راه تهران ـ قزوين بوده تا اين كه فتح علي شاه قاجار قصري ييلاقي براي خود در حوالي آن ساخت كه هم اكنون به دانشكده ي منابع طبيعي و كشاورزي دانشگاه تهران اختصاص دارد.
پس از روي كار آمدن سلسله ي پهلوي؛ كرج به عنوان يكي از شهرهاي نزديك تهران، مهاجران بسياري را به خصوص از استان هاي زنجان و آذربايجان شرقي پذيرفت. هم چنين احداث جاده چالوس، اجراي عمليات زيربنايي ذوب آهن، تهيه مقدمات نصب ماشين آلات، تاسيس كارخانه قند و ايجاد مدرسه عالي كشاورزي از جمله مهم ترين اقداماتي هستند كه سبب توسعه ي اين شهر در آن دوره شدند. توسعه كارخانه ها و مراكز مهم صنعتي باختر تهران، در امتداد جاده مخصوص كرج، توسعه شهر را تا آن جا پيش برد كه اولين بزرگ راه كشور به منظور اتصال هر چه بهتر اين شهر با تهران افتتاح شد. شهرستان كرج امروزه در همسايگي تهران با تبديل شدن به يكي از كلان شهرهاي ايران، جمعيت بسيار زيادي را در خود جاي داده است و از آباداني و رونق بسيار خوبي برخوردار است.
مشخصات جغرافيايي
شهرستان كرج از شمال با استان مازندران، از باختر با شهرستان هشتگرد، از جنوب به شهرستان شهريار و رباط كريم، و از خاور با تهران هم جوار است. مركز اين شهرستان؛ شهر كرج است كه از نظر جغرافيايي در 51 درجه درازاي خاوري و 35 درجه و 49 دقيقه پهناي شمالي و بلندي 1360 متر از سطح دريا قرار گرفته است. مسيرهاي دسترسي به اين شهرستان بسيار مناسب بوده و عبارتند از:
- راه تهران ـ كرج كه در زمان افتتاح خود اولين بزرگ راه كشور بود.
ـ راه كرج ـ شهريار از طريق جاده قديم تهران ـ كرج به درازاي 17 كيلومتر
ـ بزرگ راه تهران ـ‌ قزوين كه كرج در مسير آن قرار دارد.
ـ جاده كرج ـ هشتگرد
ـ مسير كرج ـ چالوس كه قسمتي از جاده تهران ـ چالوس است.

رودخانه كرج (Karaj)
كرج رودخانه اي دايمي است كه از قابليت هاي گردشگري بسيار بالايي برخوردار بوده و در شهرستان كرج، تهران، قم و استان هاي تهران و قم جريان دارد. اين رودخانه از مهم ترين مناطق گردشگاهي مردم تهران و شهرستان هاي اطراف است و باغ هاي مصفاي كناره هاي رودخانه خروشان كرج همراه با سد بزرگ و درياچه ‌ي زيباي اميركبير دربرگيرنده مردم تهران و شهرهاي اطراف و پركننده‌ي اوقات فراغت مردم است.
رودخانه كرج از دامنه شمالي كوه آسرا (Asra) و جنوب گردنه عسلك و در 42 كيلومتري شمال خاوري كرج سرچشمه گرفته و پس از عبور از دره ميان كوه تاريكه نو(Tarikehno) (در شمال) و كوه كرچان (Karcan) (در جنوب)، در جنوب روستاي وله (Valeh) با رودخانه ولايت رود مخلوط مي ‌شود و به موازات راه اتومبيل رو كرج ـ چالوس به سمت جنوب مي رود‌ و پس از مخلوط شدن با رودخانه شهرستانك در روستاي پل دو آب تغيير مسير داده و به سوي باختر متوجه مي شود و پس از عبور از كنار روستاهاي درده (Dardeh) كياسرلات و آسارا با رودخانه مسيرك در هم آميخته و به جنوب باختري روان مي ‌گردد. پس از آميختن با آب مورود از ميان دهستان هاي ارنكه و برغان مي گذرد و ضمن پر كردن سد اميركبير از دره باختري كوه پورا (Pura) به جنوب سرازير مي ‌شود و به دهستان حومه از شهرستان كرج وارد مي ‌گردد.
در اين دهستان از كناره خاوري شهر كرج مي ‌گذرد و پس از قطع راه اتومبيل رو و خط آهن تهران ـ قزوين به دهستان عليشاه عوضي وارد مي ‌شود و با سيراب كردن روستاهاي دهستان مزبور در دشت جنوبي كرج پخش مي شود و بالاخره رودخانه كرج به سوي جنوب خاوري روان مي شود و پس از قطع راه اتومبيل رو تهران و ساوه و خط آهن تهران ـ قم و سيراب نمودن روستاهاي دهستان فشافويه و مخلوط شدن با يكي از شاخه‌هاي جاجرود به رودخانه جارجار تغيير نام داده و به دهستان قم رود از شهرستان قم وارد مي ‌شود در اين دهستان نخست از كنار روستاي بندعلي خان مي ‌گذرد و در 80 كيلومتري خاور قم به درياچه نمك قم مي ‌ريزد. شيب متوسط اين رود 8/0 درصد و مسير كلي آن جنوب خاوري است.
رودخانه هردو رود (HARDORUD) كرج
اين رودخانه دايمي كه 8 كيلومتر دارد و از ريزابه هاي طارقان رود مي باشد در دهستان طالقان، شهرستان كرج جاري است. اين رودخانه از دامنه باختري كوه سرد رود، در 46 كيلومتري شمال خاوري كرج سرچشمه گرفته و به سوي خاور روان مي ‌شود و در سر راه، روستاي آسكان (Asekan) را مشروب مي ‌نمايد در 2 كيلومتري باختر روستاي مزبور باريزابه‌هاي فراوان كه از دامنه جنوبي كوه آبند (Aband) سرچشمه گرفته و از شمال به جنوب سرازير مي گردد، مخلوط مي ‌شود و به جنوب باختري روان مي ‌گردد و در 3 كيلومتري باختر روستاي گته ده (Gatehdeh) با شاهرود مخلوط شده و توأماً طالقان رود را تشكيل مي ‌دهد. حوزه اين رود درياي خزر، شيب متوسط 7/10 درصد و مسير كلي آن جنوب باختري است.
رودخانه ولايت رود (Velayat rud) كرج
اين رودخانه دايمي كه از ريزابه هاي رودخانه كرج است و 24 كيلومتر طول دارد در دهستان شهرستانك، شهرستان كرج جريان دارد. رودخانه ولايت رود از دامنه جنوب باختري كوه پالون گردن، ‌در 55 كيلومتري شمال خاوري كرج سرچشمه گرفته و از دره ميان كوه هاي سينكو (Sikenu) در شمال و خرتوئك (Xortuak) در جنوب نخست به طرف شمال باختري سرازير مي ‌شود و پس از طي حدود 7 كيلومتر تغيير مسير داده و به سوي جنوب باختري متوجه مي ‌گردد و در 4 كيلومتري خاور گاجره مجدداً تغيير مسير يافته و به سوي شمال باختري منحرف مي ‌شود و پس از عبور گاجره (Gajereh) در 6 كيلومتري شمال باختري آن با وارنگه رود مخلوط مي ‌شود و پس از طي 3 كيلومتر با ريزابه‌اي كه از دامنه جنوبي كوه كندوان سرازير شده است، مخلوط شده و توأماً رودخانه كرج را تشيكل مي ‌دهند. حوزه اين رود درياچه نمك قم است. شيب متوسط 6 درصد و مسير كلي اين رود باختري و شمال باختري است.
رودخانه وارنگه رود (Varangeh rud) كرج
وارنگه رود يك رودخانه دايمي با طول 22 كيلومتر است كه از ريزابه هاي ولايت رود مي باشد و در دهستان شهرستانك، شهرستان كرج جريان دارد. اين رودخانه از دامنه باختري كوه هاي رستم چال و پالون گردن در 61 كيلومتري خاور شمالي كرج سرچشمه گرفته و از دره ميان كوه هاي خرسرك (Xarsarak) در شمال و سيكنو (Sikenu) در جنوب رو به باختر روان مي ‌شود و با طي يك قوس چپگرد به روستاي وارنگه رود رسيده و در 3 كيلومتري جنوب آن به رودخانه ولايت رود مي ‌ريزد. حوزه اين رود درياچه نمك قم مي باشد. شيب متوسط اين رود 6 درصد و مسير كلي آن باختري است.
رودخانه ناريان رود (Nariyan rud) كرج
اين رودخانه فصلي كه 11 كيلومتر طول دارد از ريزابه هاي طالقان رود است. حوزه اين رود كه در دهستان طالقان، شهرستان كرج جريان دارد، درياي خزر مي باشد. اين رودخانه از دامنه جنوبي كوه آلانه سر (علا نثار) در 55 كيلومتري شمال كرج سرچشمه مي ‌گيرد و به جنوب باختري از روستاي ناريان مي گذرد و پس از عبور از دره ميان كوه هاي لاشين(Lasin) (در خاور) و دوهاله (Dohaleh) (در باختر) به طالقان رود مي ريزد. طالقان رود در دهستان طالقان شهرستان كرج جريان دارد. ‌شيب متوسط اين رود 11 درصد و مسير كلي آن جنوب باختري است.
رودخانه گلين رود(Gelin ryd) كرج
اين رودخانه فصلي كه 19 كيلومتر طول دارد و از ريزابه رودخانه كردان است. ‌حوزه اين رود در دهستان برغان، شهرستان كرج جريان دارد، درياچه نمك قم است. اين رودخانه از دامنه جنوبي كوه هاي طالقان، در 35 كيلومتري شمال باختري كرج سرچشمه گرفته و از دره ميان كوه هاي قلعه دوش (در خاور) و پرگال (در باختر) با شيب تند سرازير مي ‌گردد و پس از مشروب ساختن روستاي وليان (Veliyan) به سوي روستاي خوروين (Xorvin) جريان مي ‌يابد و پس از مشروب ساختن روستاي چندار (Cendar) در 3 كيلومتري جنوب روستاي مزبور، به رودخانه كردان مي ‌ريزد. شيب متوسط اين رود 5/8 درصد و مسير كلي آن جنوبي است.
رودخانه كفاب (Kafab) كرج
كفاب رودخانه اي فصلي به طول 5 كيلومتر و از ريزابه هاي سيرود است. حوزه اين رود كه در دهستان برغان، شهرستان كرج جريان دارد، درياچه نمك قم مي باشد. رودخانه كوچك كفاب از دامنه جنوبي رشته كوه هاي واركش (Varkas)،30 كيلومتري شمال كرج سرچشمه مي گيرد و با شيب تند از دره شمالي كوه مردنوروز سرازير مي شود و پس از طي 5 كيلومتر به رودخانه سيرود مي ‌ريزد. شيب متوسط رود كفاب 16 درصد و‌ مسير كلي آن جنوب باختري است.
رودخانه كردان Kordan)) كرج
رود كردان شاخه‌اي از رودخانه برغان است كه در دهستان‌هاي برغان و افشاريه شهرستان كرج جريان دارد.
رودخانه ابهررود (Abhar rud) كرج
رود شور از كوه هاي سلطانيه قزوين سرچشمه گرفته و از به هم پيوستن دو رودخانه خزررود و ابهررود و برخي از رودهاي كوچك فرعي ديگر تشكيل مي ‌شود و با جهت كلي شمال باختري به جنوب خاوري از 6 كيلومتري جنوب باختري حسن آباد (مركز بخش فشاپويه) گذشته و بر شوره‌ زار خاور حوضي سلطان جذب مي ‌گردد و پس از آبياري ابهر، قزوين، ساوجبلاغ و تهران به رودخانه كرج مي پيوندد. اين رودخانه به دليل داشتن نمك در پايين دست، براي كشاورزي مناسب نيست ولي شاخه هايي از آن از امكانات گردشگاهي برخوردار است.
چشمه وله - گچ سر كرج
اين چشمه در جنوب باختري گچ سر و شمال باختري دهكده وله قرار دارد و فاصله آن تا هتل گچ سر دو كيلومتر است. آب چشمه از گروه آب هاي بي كربناته كلسيك گوگردي سرد است كه گوگرد آن از احيا سولفات حاصل مي شود. اين نوع آب ها در درمان بيماري هاي جلدي، مجاري تنفسي و روماتيسم ها موثرمي باشد.
چشمه شاه دشت - كرج
آب معدني شاه دشت در 35 كيلومتري جنوب كرج واقع شده و‌آب آن داراي سولفات سديك و كلروره كلسيك سرد است. اين آب ها در درمان بيماري هاي دستگاه تنفسي موثراند و به سبب داشتن يد، براي درمان بيماري گواتر نيز مفيد مي باشند.
چشمه گله گيله كرج
اين چشمه در بالاترين نقطه روستاي شهرستانك در مسير جاده كرج - چالوس قرار دارد و فاصله آن تا تهران در حدود 1000 كيلومتر است. ده شهرستانك در 12 كيلومتري جاده اصلي كرج واقع شده و با دو ساعت پياده روي از آن مي توان به قصر ناصري كه يادگار عهد ناصرالدين شاه است، رسيد. اين قصر اكنون محل توقف كوه نوردان است. در فاصله كمي از اين بناي ييلاقي چشمه گله گيله قرار دارد كه يكي از پر آب ترين چشمه هاي منطقه است و از ارزش تفريحي بسياري برخوردار است.
درياچه سد اميركبير كرج
درياچه سد اميركبير، در كيلومتر 23 جاده كرج - چالوس در تنگه واريان است و اهميت بسياري در جلب گردشگران و گذران اوقات فراغت دارد، به ويژه آن كه اين درياچه نزديك تهران است. وسعت درياچه 4000 هكتار است و در مسير رودخانه كرج تشكيل شده است. هواي پيرامون اين درياچه در تابستان ها خنك و مطبوع است و تعداد زيادي مسافر براي گردش و بهره برداري از چشم اندازهاي زيباي آن به اين منطقه مي روند. در اين درياچه، فعاليت هاي ورزشي و تفريحي مانند: قايق راني، ماهي گيري، اسكي روي آب و پرواز باكايت انجام مي شود.
پيست ديزين كرج
پيست ديزين در جاده چالوس در 60 كيلومتري تهران قرار دارد و ارتفاع آن از سطح دريا 3800 متر است. داراي 23 بالابر و مسير اسكي، سه تله كابين، دو تله سي يژ، هفت تله اسكي و بالابرهاي دوچرخه است. از امكانات آموزشي و زمين هاي تنيس، واليبال، زمين بازي كودكان، پيست اسكي روي چمن نيز برخوردار است و بلندي هايي براي كوه نوردي و راه پيمايي و اسب سواري دارد. هم چنين داراي مسير هايي براي دوچرخه سواري و شش رستوران است. اين پيست زير نظر سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري اداره مي شود.
پيست اسكي روي چمن ديزين كرج
پيست اسكي روي چمن ديزين كه 650 متر طول دارد، داراي امكانات آموزشي و دفتر اجاره لوازم اسكي براي اسكي بازان مي باشد. زمان مناسب براي استفاده از پيست، از 15 خرداد تا 15 شهريور است و در صورتي كه تا 15 مهر برف نبارد، هم چنان مي تواند مورد استفاده قرار بگيرد. از اين پيست در روزهاي پنج شنبه و جمعه استفاده مي شود.
دره‌ي جاده چالوس (كرج)
دره جاده چالوس كه در مسير كرج – چالوس واقع شده است از چشم اندازهاي بسيار زيبايي برخوردار است و يكي از زيباترين دره هاي ايران به شمار مي آيد. زيبايي چشمگير اين منطقه مديون رودخانه هاي پرآبي است كه در اين دره جريان دارند. آب رودخانه دره چالوس جز در روزهاي باراني همواره صاف و زلال است. دره چالوس به دليل زيبايي هاي فراواني كه دارد، در همه سال حتي در زمستان كه برودت هوا در آن جا به چندين درجه زير صفر مي رسد و برف سراسر آن را مي پوشاند، از مناطق ديدني استان است.
رودخانه چالوس كه از بلندي هاي كوهستاني كندوان سرچشمه مي گيرد، در محل تونل كندوان به دو شاخه تقسيم مي شود، يك شاخه آن به سوي درياي مازندران مي رود و شاخه ديگر آن به سوي سد امير كبير (كرج) سرازير مي شود. با اين كه اطراف رودخانه چالوس سنگلاخ است و راه هاي دسترسي به آن آسان نيست، اما آب و هواي مناسب و زيبايي اش، جمعيتي انبوه را جذب مي كند. در اين دره، رستوران و هتل هاي پرشماري وجود دارد كه مي توان شب را در آن جا سپري كرد.
پيست خور كرج
پيست خور كه در جاده كرج - چالوس قرار دارد و ارتفاع آن از سطح دريا 2800 تا 3000 متر است، داراي يك تله اسكي بشقابي است كه فعاليت آن هنوز به طور رسمي آغاز نشده است و زير سازمان ايرانگردي و جهانگردي اداره مي شود.
دره‌ي كردان، واريان، ارنگه كرج
از مسير جاده كرج مي توان به شماري از خوش آب و هوا ترين گستره هاي ييلاقي پيرامون تهران رسيد. پس از پي ريزي سد امير كبير، تنها راه ارتباطي به ده واريان گذر با قايق از درياچه سد كرج است، در هتل واريان نيز كه در كنار جاده چالوس قرار دارد، امكاناتي براي قايق راني و اسكي روي آب فراهم آمده است. هواي اين منطقه در تابستان ملايم و معتدل و در زمستان بسيار سرد است. باغ هاي سيب و گلستان هاي ارنگه نيز شهرت بسيار دارد.
منطقه پل خواب كرج
كنار جاده كرج - چالوس در 70 كيلومتري تهران و در انتهاي يك جاده فرعي، مكاني، به نام تكيه سپه سالار وجود دارد كه چشم انداز آن قله هفت خوان ها است. در اين مكان ساختماني بزرگ با سالني مجهز به امكانات رفاهي، براي مسافران وجود دارد.
غار يخ مراد كرج
اين غار در مسير جاده تهران - چالوس در منطقه گچ سر و در جايي مصفا به نام آزادبر قرار گرفته است. غار يخ مراد از عجايب غارهاي جهان به شمار مي آيد. زمستان هاي گرم و تابستان هاي بسيار سرد دارد و داراي قنديل هاي آهكي و يخي است. برودت درون غار به اندازه اي است كه تا ماه خرداد هم مي توان قنديل هاي يخ را درآن ديد. در فصل بهار، گياهان معطر كوهستاني محوطه بيرون غار را مي پوشانند كه اين براي بازديد كنندگان از غار بسيار ديدني است.

امام زاده رحمان و امام زاده زيد كرج
امام زاده رحمان و امام زاده زيد سه گنبدان از بقعه هاي به يادگار مانده از قرون 7 تا 9 هجري قمري است. اين بقعه در روستاي پلنگ آباد، سمت شمال جاده اشتهارد واقع شده است. اين بنا نزد مردم از ارزش و اعتبار زيادي برخوردار مي باشد.
امام زاده ام كبري و ام صغري كرج
بقعه امام زاده ام كبري و ام صغري مربوط به اواخر دوران صفوي مي باشد. اين بنا از مراكز عبادي شهر اشتهارد است.
بقعه شاه زاده سليمان كرج
بقعه شاه زاده سليمان كه از يادگارهاي باقي مانده از قرون 7 تا 9 هجري قمري است. اين بقعه درشهر اشتهارد قرار دارد.

كاخ سليمانيه كرج
عمارت كاخ سليمانيه مربوط به دوران قاجار است و نقاشي هاي بسيار زيبايي درآن وجود دارد. اين بنا در محل كنوني دانشكده كشاورزي شهرستان كرج واقع شده است.

كاروان سراي شاه عباسي كرج
در مركز شهر كرج، ضلع جنوب باختري ميدان قدس (شاه عباسي سابق) بقاياي بنايي به نام كاروان سراي شاه عباسي وجود دارد كه مربوط به دوران صفوي است.

يكي از شهرستان هاي استان تهران است كه در خاوري ترين ناحيه استان واقع شده است. اين منطقه با دارا بودن رودخانه هاي پرآب، درياچه هاي آب شيرين و چشمه هاي آب معدني متعدد، از مناطق كوهستاني و ييلاقي استان تهران به شمار مي آيد. جاذبه هاي طبيعي شهرستان فيروزكوه، اين منطقه را درزمره ي مناطق خوش آب و هواي استان تهران قرارداده كه به خصوص در فصل هاي گرم جاذب جمعيت شهرهاي اطراف است. آثار تاريخي و جاذبه هاي معماري كه در اين منطقه وجود دارند نيز حاكي از قدمت طولاني و تاريخي منطقه است. نقش برجسته ي تنگ واشي كه به دوره ي قاجاريه تعلق دارد، كاروان سراها و قلعه هاي قديمي، قبرستان هاي تاريخي و كهن به همراه بقعه امام زاده هاي متعددي كه در اين شهرستان وجود دارند، از جاذبه هاي تاريخي شهرستان فيروز كوه به شمار مي آيند. كشاورزي در اين منطقه به علت موقعيت جغرافيايي مساعد از رونق خوبي برخوردار است. به علت مرتفع بودن منطقه، باغ داري نيز رواج زيادي پيدا كرده و ويلاهاي زيادي نيز در اين ناحيه ساخته شده كه شهرستان فيروزكوه را دستخوش تحولات جدي نموده است.
مكان هاي ديدني و تاريخي
شهرستان فيروزكوه از جاذبه هاي طبيعي و تاريخي قابل توجهي برخوردار است. اين شهرستان با دارا بودن رودخانه هاي پرآب، درياچه هاي آب شيرين و چشمه هاي آب معدني متعدد، از مناطق كوهستاني و ييلاقي استان تهران به شمار مي آيد. جاذبه هاي طبيعي اين منطقه، شهرستان فيروزكوه را درزمره مناطق خوش آب و هواي استان تهران قرارداده كه به خصوص در فصل هاي گرم جاذب جمعيت شهرهاي اطراف است. آثار تاريخي و فرهنگي زيادي نيز در شهرستان فيروز كوه قرار دارد كه نشان گر قدمت تاريخي منطقه است. نقش برجسته تنگ واشي كه به دوره قاجاريه تعلق دارد، كاروان سراها و قلعه هاي قديمي، قبرستان هاي تاريخي و كهن به همراه بقعه امام زاده هاي متعددي كه در اين شهرستان وجود دارند، از جاذبه هاي تاريخي شهرستان فيروز كوه به شمار مي آيند.
صنايع و معادن
كارخانه هاي شيشه سازي و توليد انواع شيشه از جمله صنايع مهم اين شهرستان به شمار مي روند. هم چنين انواع سنگ هاي ساختماني در اين منطقه وجود دارند كه به روش مكانيكي و غير مكانيكي بهره برداري مي شوند.
كشاورزي و دام داري
كشاورزي در شهرستان فيروزكوه به علت موقعيت جغرافيايي مساعد از رونق خوبي برخوردار است. هم چنين به علت مرتفع بودن منطقه، باغ داري نيز رواج زيادي پيدا كرده است. آب كشاورزي از رودها، چشمه ها و چاه ها تامين مي شود و محصولات عمده ي اين شهرستان عبارتند از: گندم، جو، بنشن، تره بار، زرد آلو، سيب، گيلاس، گلابي، گردو، انگور و آلبالو. دام داري نيز به 2 شيوه ي صنعتي و سنتي در اين منطقه رايج است. واحدهاي گاوداري؛ انواع فرآورده هاي دامي، لبني و گوشتي را توليد مي كنند. پرورش طيور نيز در منطقه رايج است و مرغ و تخم مرغ توليد شده در واحدهاي مرغ داري، عموما به مصارف داخلي مي رسد. 
مشخصات جغرافيايي
شهرستان فيروز كوه در خاوري ترين قسمت استان تهران واقع شده است. اين شهرستان از شمال به بخش سواد كوه از استان مازندران، از خاور به مهدي شهر از استان سمنان، از باختر به شهرستان دماوند و از جنوب به استان سمنان محدود مي شود. مركز اين شهرستان؛ شهر فيروزكوه است كه در 52 درجه و 46 دقيقه درازاي جغرافيايي و 35 درجه و 45 دقيقه پهناي جغرافيايي و در بلندي 1980 متري از سطح دريا واقع شده است. اين شهرستان در كنار جاده اصلي تهران ـ قائم شهر قرار گرفته است. مهم ترين رود منطقه رودخانه فيروزكوه با جهت شمال خاوري به جنوبي باختري است . آب و هواي منطقه سرد و خشك بوده، زمستان هاي سخت و تابستان هاي خنك از ويژگي هاي آب و هوايي اين ناحيه است. راه اصلي تهران به شهرهاي خاوري مازندران و شهرهاي شمالي خراسان از كرانه شمالي شهر فيروز كوه مي گذرد. ديگر مسيرهاي دسترسي به شهرستان فيروزكوه عبارتند از:
ـ فيروز كوه ـ تهران به درازاي 150 كيلومتر
ـ فيروز كوه ـ پل سفيد به درازاي 105 كيلومتر
ـ راه فرعي فيروزكوه ـ سمنان به درازاي 70 كيلومتر.
هم چنين راه آهن سراسري تهران ـ گرگان از ميان شهر فيروز كوه مي گذرد.
وجه تسميه نام و پيشينه تاريخي
درباره ي فيروزكوه آمده است: فيروز كوه، شهركي قديمي و خوش آب و هوا است كه ميان دماوند و هزار جريب و در 150 كيلومتري تهران قرار گرفته است. موقعيت طبيعي و داشتن دژهاي استوار و گذرگاه هاي خطرناك، از اين شهر پناه گاهي براي مهاجمان و متجاوزان به طبرستان به وجود آورده بود، كه هنوز آثار برج و باروهاي عظيم آن باقي است. اين شهرك با عبور راه آهن و ايجاد خيابان ها، ساختمان ها، مغازه ها، و ايجاد ايستگاه راه آهن و انبارهاي راه آهن اهميتي فراوان يافت و امروزه به صورت يك شهرستان مستقل در آمده كه شهر فيروزكوه مركز آن است.

رودخانه فيروزكوه
رودخانه فيروزكوه از دو شعبه گور سفيد و ساواشي كه از كوه هاي خاور و شمال اين شهرستان سرچشمه مي گيرند تشكيل مي شود.
رودخانه نيمرود فيروزكوه
رودخانه نيمرود كه در 12 كيلومتري جنوب باختري فيروزكوه قرار گرفته و از كوه هاي كتوزان، ميشينه مرگ سرچشمه مي گيرد. اين رود پس از پيوستن به رودخانه فيروزكوه، به حبله رود تغيير نام يافته و در مسير جريان، شعبات ديگري نيز دريافت مي كند و پس از عبور از 5 كيلومتري خاور گرمسار، سرانجام بر نمكزارهاي دشت كوير واقع در جنوب كوه گوگرد منتهي مي شود.
حبله رود فيروزكوه
اين رود كه به نام فيروزكوه نيز معروف است از فيروزكوه، سوادكوه و كوه هاي شهميرزاد سرچشمه مي گيرد. مهم ترين شعبه هاي آن، نمرود، گرمسار، دلي چاي و هوير است. اين رودخانه دشت گرمسار را سيراب مي كند و سپس به سوي نمكزارهاي خاور حوض سلطان جاري مي شود. سواحل سرشاخه هاي اين رود ارزش هاي گردشگاهي مناسبي دارد.
چشمه آب علي هراز فيروزكوه
چشمه آب معدني آب علي در شمال دهكده آب علي در 60 كيلومتري شمال خاوري تهران و در كنار بستر رودخانه مبارك آباد از زمين مي جوشد. در گذشته، مظهر چشمه چندين بار تغيير مكان داده است. در حال حاضر آب چشمه با لوله به كارخانه بطري پركني منتقل مي شود و پس از بسته بندي به مصرف خوراكي مي رسد. آب چشمه آب علي از گروه آب هاي بي كربناته كلسيك سرد با PH متمايل به اسيد است و آهن و سيليس نيز در آن وجود دارد. وجود آهن در تركيب آب چشمه به صورت پايدار به علت وجود Co2 و فشار در زيرزمين است كه پس از خروج از زمين بر اثر كم شدن فشار، Co2 آن به حالت ناپايدار و به صورت رسوب در مي آيد. از آن جا كه پركردن بطري ها با اين آب، به خاطر رسوب موجود ايجاد اشكال مي كند،‌ در كارخانه عمل آهن زدايي نيز از آن صورت مي گيرد. شكستگي هايي كه آب چشمه از آن ها بيرون مي آيد. متعلق به دوران اول تا چهارم زمين شناسي است و هيچ گونه آلودگي ميكروبي ندارد. خواص درماني اين آب در دستگاه گوارش، كبد، لوزالمعده و روده است. همچنين آب اين چشمه براي تنظيم كلسترول و اسيد اوريك نيز موثر است. وجود Co2 در آب اين چشمه باعث تنظيم دستگاه گوارش و هضم سريع غذا مي شود.
درياچه آهنگ فيروزكوه
اين درياچه در كناره جاده فيروزكوه به سيمين دشت قرار گرفته و وسعت آن نيم هكتار است.
درياچه زيار فيروزكوه
درياچه زيار دركنار جاده هراز واقع شده و 5/2 هكتار وسعت دارد.
چشمه معدني البرز - آب علي فيروز كوه
اين چشمه در 60 كيلومتري شمال خاور تهران در دهكده آب علي و در كنار جاده تهران - آمل از زمين مي جوشد. در گذشته با احداث كارخانه اي از آب چشمه براي تهيه فرآورده هايي مانند دوغ و شربت استفاده مي كردند. ولي اكنون اين كارخانه بدون استفاده مانده و آب آن علاوه بر مصرف هاي محلي سرانجام به رودخانه اي كه از جوار كارخانه مي گذرد مي ريزد. آب چشمه آب علي از گروه آب هاي بي كربناته و سولفاته كلسيك منيزين آهن دارد و گاز دار و عاري از ميكروب است. اين آب از نظر درماني دفع كننده مواد زايد است و روي كبد و مجراي صفراوي تاثير مي گذارد. همچنين به دليل وجود آهن در تركيب آن، براي درمان كم خوني مفيد است.
چشمه تيزآب فيروز كوه
اين چشمه در 53 كيلومتري تهران، در كنار جاده آب علي واقع شده است. آب معدني تيزآب بازديدكنندگان بسيار دارد.
غار بورينك فيروزكوه
اين غار در جاده دماوند - فيروز كوه نزديك روستاي هرانده واقع شده است. در فصل تابستان هواي درون غار بسيار خنك و دل پذير است.

امام زاده علي فيروزكوه
امام زاده علي در شمال شهر فيروزكوه و در فاصله 3800 متري آن واقع است. اين امام زاده در فاصله 1660 متري شمال باختري تپه پيركم و در ميان تنگه‌اي كه روستاي اميريه در دهانه آن قرار دارد، بنا شده است و شامل يك ايوان در ضلع جنوبي و اطاقي در شمال مي ‌باشد. سقف امام زاده به طور كامل فروريخته است و بنا تا حد بالاي درب انباشته از خاك و خشت مي ‌باشد. و لذا از وضعيت دقيق آن نمي ‌توان اطلاعات كاملي كسب نمود مصالح بنا از خشت خام و ملات گل بوده و نماي داخلي آن را با گچ اندود كرده‌اند. در پيرامون بنا سفال هاي قرمز رنگ و انبوهي از سفال هاي دوره سلجوقي را مي ‌توان يافت. در ضلع خاوري امام زاده علي تپه ديگري وجود دارد كه با امام زاده حدود يكصد متر فاصله دارد بر فراز آن نيز بقاياي يك بناي تاريخي ديده مي ‌شود كه به طور كامل تخريب و كف آن حفاري شده است. احتمالا اين بنا يك برج ديده‌ باني يا اطاقي بوده كه در داخل آن قبري وجود داشته است. به نظر مي ‌رسد اين مكان داراي ارزش تاريخي - فرهنگي زيادي نباشد اما با توجه به نوع سفال هاي چيني استنباط مي ‌شود كه قدمت محل به قرون 5 و 6 هجري برگردد.
امام زاده يحيي فيروزكوه
بناي امام زاده يحيي، برج سنگي مدوري است كه قدمت آن به قرون 6 و 7 هجري قمري مي ‌رسد. اين امام زاده در ضلع جنوبي روستاي هرانده، در 13 كيلومتري جاده فيروزكوه ـ تهران واقع شده است. سقف اين امام زاده به صورت گنبد و داراي 17 ترك مي ‌باشد. البته به نظر مي ‌رسد ترك هاي ايجاد شده در اندودي كه با ملات سيمان در سال هاي اخير صورت گرفته، ايجاد شده و اصل آن مانند بدنه برج، مدور باشد. حد فاصل ميان بدنه برج از بيرون و گنبد آن، ديواري به ارتفاع يك متر ايجاد شده كه با بدنه كاملا متمايز مي ‌باشد. سقف آن پس از پوشش با تير چوبي و تخته به صورت مسطح پوشانده شده است. در منتهي ‌اليه ورودي، قبر امام زاده و در كنار آن 8 قبر ديگر قرار دارد كه كف امام زاده را پركرده است و به گفته اهالي اين منطقه قبور ديگر مربوط به نزديكان امام زاده مي ‌باشند. در ضلع جنوبي امام زاده، محراب كوچكي به ارتفاع حدود يك متر به صورت قوس تزييني كنگره‌اي تعبيه شده است. مصالح به كار رفته در بنا سنگ لاشه و ملات گچ و ساروج است. بناي امام زاده در حال حاضر بر روي تپه كوچكي با ارتفاع حداكثر 2 متر قرار دارد كه به نظر مي ‌رسد بر اثر ريزش اندود آن در طول ساليان متمادي ايجاد شده باشد.
امام زاده بي بي فيروزكوه
بناي امام زاده بي ‌بي روستاي اندور يكي از بناهاي ارزشمند مي ‌باشد كه با توجه به شواهد و مدارك و مقايسه اين بنا با ديگر بناهاي منطقه، مي توان قدمت بناي اصلي را قرون 7 يا 8 و قدمت اطاق الحاقي را اواسط دوره قاجار تخمين زد. امام زاده بي بي در روستاي اندور در فاصله 10 كيلومتري شمال باختر شهرستان فيروزكوه و همچنين روستاي اميريه و حد فاصل ميان روستاي كتالان و جليزجند واقع شده است. اين امام زاده در شمال باختر روستاي اندور قرار دارد و به شكل برجي هشت ضلعي و داراي گنبدي مي ‌باشد. در بدنه هر ضلع برج از خارج، طاق نماي مستطيل شكلي ايجاد شده و از داخل نيز در بدنه هر ضلع، طاق نمايي ايجاد شده كه برخلاف طاق نماهاي بيروني داراي طاق جناغي مي ‌باشد. ورودي بنا از سمت خاور بوده و اطاق مستطيل شكلي در يكصد و پنجاه سال اخير مقابل آن ايجاد كرده‌اند. بخشي از ديوار اطاق الحاقي از سنگ لاشه و ملات ساروج مي ‌باشد. اما بخشي از آن نيز با سنگ و گل احداث شده است. مصالح بناي اصلي از سنگ‌هاي رودخانه‌اي و لاشه و ملات آن از ساروج مي ‌باشد. بر بدنه اطاق الحاقي و بناي اصلي از داخل 6 لايه گچي مشاهده مي شود كه لايه سوم آن از گل قرمز رنگ مي ‌باشد. نماي خارجي بناي اصلي با گچ و بناي الحاقي با كاهگل اندود شده است. پيرامون اين امام زاده آثار و شواهدي از قبرستان دوره اسلامي مشاهده مي ‌شود.
امام زاده معصوم فيروزكوه
در سمت جنوب خاوري روستاي لزور، امام زاده‌اي وجود دارد كه به نام امام زاده معصوم شهرت دارد. گرداگرد امام زاده با ديواري محصور شده و در ضلع جنوب خاوري و شمال باختري، درهاي فلزي جهت ورود و خروج افراد نصب شده است. حد فاصل ميان ديوار و امام زاده، قبرستان قرار دارد. برخي از قبرها تا حدود 70 سانتي‌متر از كف امام زاده بالاتر هستند اما فاقد ضريح مي ‌باشند. قبر اصلي امام زاده مقابل درب ورودي و در سمت باختر صحن قرار داشته و شامل صندوق چوبي منبت‌كاري شده‌اي است كه روي آن را با پارچه‌هاي سبز رنگ پوشانيده‌اند اهالي روستاي لزور به امام زاده معصوم اعتقاد فراوان داشته و حاصل اين اعتقاد موجب رونق آن و استواري و سلامت بنا گرديده است. بناي امام زاده بسيار زيبا و خوش تركيب است و شامل ستوني مربع شكل در وسط و 4 چشمه طاق در چهار طرف آن مي باشد. بر بالاي ستون مركزي و در حد فاصل چهار چشمه طاق، گنبد مخروطي شكل با هشت ضلع تعبيه شده كه نماي كلي امام زاده به واسطه آن از اطراف، نمايان مي ‌شود. مصالح بنا از سنگ لاشه و ملات ساروج مي ‌باشد. در سال هاي اخير به ضلع شمال باختر امام زاده كه ورودي اصلي آن جهت مي ‌باشد، الحاقاتي شامل ايوان و اطاق هاي كوچكي در جانبين آن افزوده‌اند. نماي داخلي اين قسمت از بنا شامل طاقچه‌هايي است كه در دو طرف آن تعبيه شده و آن را با گچ اندود كرده‌اند سقف بناي الحاقي با تير و تخته و كاهگل پوشيده شده است.
امام زاده عبدالله فيروزكوه
بناي امام زاده عبدالله كه به احتمال زياد بناي اصلي آن متعلق به قرون هفت و هشت هجري مي ‌باشد در روستاي شادمهند در بخش ارجمند واقع شده است. بناي امام زاده عبدالله در مركز روستا و در 50 متري سمت راست جاده ارجمند به لزور بنا شده و شامل برج مقبره‌اي چهار ضلعي است كه مصالح آن از سنگ لاشه و ملات آن ساروج بوده و گنبد آن از داخل عرقچين و از خارج مخروطي شكل مي ‌باشد و با شيرواني پوشيده شده است. در سمت شمال باختري بقعه كه ورودي بنا مي ‌باشد بناهاي جديدي شامل يك ورودي با درب چوبي و پس از آن اطاقي مستطيل شكل كه طاق آن گنبد بيضي شكل بوده و در چهار گوشه آن گوشواره احداث كرده‌اند، وجود دارد. نماي داخلي كليه بناها با گچ، اندود و نماي خارجي با سيمان پوشانده شده است. بناي اصلي داراي سه طاقچه در جانبين و يك پنجره در سمت جنوب است. پنجره از چوپ و منبت‌كاري مي ‌باشد و كتيبه‌اي دارد كه در آن آيه‌اي از قرآن نوشته شده است. در داخل بناي اصلي ضريحي چوبي وجود دارد كه آن هم منبت‌كاري شده است. در كتيبه پنجره تاريخ 905 و بر روي ضريح سال 1204 نوشته شده است. در حال حاضر قبرستان ده در حياط گرداگرد اين امام زاده قرار دارد.
امام زاده قاسم فيروزكوه
در ارتفاعات شمال باختر روستاي كتالان با فاصله 4500 متر بر بالاي ارتفاعات و در جايي كه تنگه منتهي به آن، به دو شاخه خاوري به نام شاتول يا شاتل و شاخه باختري به نام شايود يا شايوت ناميده مي شود، امام زاده اي به نام امام زاده قاسم وجود دارد كه قدمت بناي اصلي آن به قرون 4 يا 5 هجري مي رسد. امام زاده قاسم بر بالاي صخره سنگي بنا شده و داراي يك ايوان در خاور و اطاقي در باختر مي باشد كه با مصالح سنگ لاشه و گل بنا شده و سقف آن با خرپاي چوبي و شيرواني پوشانده شده و ديوارهاي داخلي آن با گچ اندود شده است. بناي فعلي قدمتي بيش از30 سال ندارد. اما گفته مي شود در محل امام زاده قبلي ايجاد شده است. در فاصله پنج متري جنوب امام زاده و بر روي صخره اي سنگي محلي وجود دارد كه آن را جاي عصاي امام زاده دانسته و دو نقطه ديگر كه آن هم صيقلي مي باشد آن ها را جاي پاي اسب او مي دانند و آن ها را مي بوسند و زيارت مي كنند. در حال حاضر در داخل امام زاده قبري ديده نمي شود و اهالي اظهار مي نمايند كه سال قبل آن جا را حفاري و قبر را تخريب كرده اند.
امام زادگان 12 تن فيروزكوه
در انتهاي شمال باختر روستاي ارجمند و در دامنه باختري تپه‌هايي كه در سمت جنوب آن خانه‌هاي اهالي روستاي ارجمند احداث شده است، امام زاده‌هايي وجود دارد كه اهالي محل آن را 12 تن يا دوازده امام مي ‌نامند. محوطه‌اي كه اين امام زاده‌ها در آن واقع شده‌اند، نسبتا وسيع و داراي بيش از 1500 مترمربع وسعت مي ‌باشد و به نظر مي ‌رسد بيش از900 سال قدمت داشته و از زمان پيدايش به عنوان محل دفن اموات منطقه مورد استفاده بوده است. در اين محوطه 4 گنبد رك در جهت خاوري ـ باختري در امتداد يكديگر قرار دارند كه گنبد انتهاي باختري از بقيه گنبدها بلندتر و برافراشته‌ تر مي ‌باشد. در انتهاي جهت شمال خاوري 4 گنبد و با فاصله 2 متر بنايي منفرد، شبيه بناهاي آتشگاهي چهار طاقي دوره ساساني احداث شده است كه از كف فعلي پيرامون خود داراي حدود 2 متر بالا تر است و در جهت شمال خاور 4 گنبد ياد شده و در فاصله 65 متري آن و برفراز تپه مجاور، مقبره‌ ديگري كه دايره شكل مي ‌باشد، ساخته شده كه ارتفاع ديوار آن در ضلع جنوب حدود 5/1متر و در سمت شمال حدود يك متر مي ‌باشد و داراي گنبد رك مي ‌باشد. ورودي امام زاده از جبهه جنوب باختري است و در آن جا درب چوبي نصب كرده‌اند. بناي مقبره انتهاي باختري هشت ضلعي و كف آن حدود 2 متر از ديگر بناها پايين ‌تر است. براي ورود به اين مقبره بايد با استفاده از 8 پله به پايين رفت.
امام زاده اسماعيل فيروزكوه
امام زاده اسماعيل در سه كيلومتري خاور روستاي گور سفيد و در 1500 متري خاور روستاي طارم واقع است. اين امام زاده در شمال گردنه بشم، در ضلع جنوبي كوه خاص و در سمت جنوب سرچشمه‌هاي رودخانه گور سفيد كه در اين نقطه به جويباري شبيه است، قرار گرفته است. در مجاورت اين امام زاده بقاياي ديوارهايي ديده مي ‌شود كه قدمت آن به حدود 500 سال مي رسد. درختان زرشكي در مجاورت امام زاده وجود دارد كه قدمت آن ها نيز بالغ بر 500 سال مي باشد. تنه‌هاي اين درختان كهنسال در سال هاي متمادي در اين منطقه زايرين و رهگذاران را در سايه خود پذيرا بوده است. از زير صخره‌اي كه در ضلع جنوبي امام زاده و مشرف بر آن مي ‌باشد، چشمه‌اي مي ‌جوشد كه آب شيرين و بسيار گوارايي دارد. وجود اين چشمه، مايه حيات درختان زرشك كهن سال اين نقطه و علت احداث امام زاده در اين مكان مي ‌باشد. بر تنه درخت زرشكي كه در كنار مظهر چشمه قرار دارد. زايرين محل پارچه‌هاي فراوان به نشانه دخيل بسته‌اند كه انبوهي آن نشانگر فراواني زايرين اين امام زاده است. فرم امام زاده مستطيل شكل و ساده است.
امام زاده خوش نام فيروزكوه
امام زاده خوش نام كه از بناهاي به يادگار مانده از قرن 10 هجري است، در منتهي اليه شمال باختري لزور و جايي كه اين روستا به صخره هاي سنگي منتهي مي شود، قرار دارد. داخل اين امام زاده كه بنايي ساده و بي پيرايه است با دو قطعه سنگ بزرگ و جلو خان آن با احداث ديوار طرفين وبا پوشش تيرهاي چوبي و لاشه درخت شكل گرفته است. ورودي امام زاده در سمت جنوب و درب ورودي آن از جنس چوب و يك لته مي باشد. تركيب فضاي داخلي، شكل طبيعي قطعات سنگي است كه روي آن ها را گچ مالي كرده اند اهالي اين روستا اعتقاد زيادي به اين امام زاده و معجزات آن دارند و به همين جهت بر روي يك قطعه تير چوبي كه در ميان امام زاده نصب كرده اند، دخيل هاي زيادي از جنس پارچه به رنگ هاي سبز و سياه و يادداشت هايي كوتاه كه بر روي كاغذ نوشته اند نصب نموده اند كه جنبه حاجت نامه و اعلام نياز از امام زاده را دارد. پشت بام امام زاده از چند قطعه سنگ بزرگ كه از ارتفاعات شمالي امام زاده فرو ريخته است پوشيده شده و گنبد سنگي مخروطي شكل را فراهم نموده است. ضمنا بر روي قسمت جلوخان از شيرواني سبز رنگ جهت پوشش استفاده شده است.
امام زاده عسگري فيروزكوه
بر روي تپه اي با ارتفاع حداكثر 5 متر در پانزده كيلومتري شمال باختري فيروزكوه و روستاي شهر آباد در سمت چپ جاده آسفالته اي كه از روستاي دهين عبور مي كند يك برج سنگي تاريخي قرار دارد. اين برج متعلق به بقعه امام زاده طيب و طاهر و امام زاده عسگري است كه به علت قرار داشتن روي اين تپه، نظر هر تازه واردي را به خود جلب مي نمايد. ورودي اين برج از سمت جنوب است كه با ايوان پي در پي و با اندكي چرخش آغاز مي شود. نماي خارجي برج مدور و داراي گنبدي از نوع َرك مي باشد كه با مصالح سنگ لاشه، قلوه سنگ و ملات ساروج ساخته شده و باملات گچ و ساروج اندود شده است. نماي داخلي برج هشت ضلعي و فاقد هر گونه تزيينات بوده و با ملات گچ و ساروج اندود شده است. ارتفاع بنا از زير گنبد تا سطح اضلاع هشتگانه چهار متر و از زير گنبد تا كف فعلي بنا حدود 40/5 متر مي باشد. طبق اظهارات اهالي روستاي شهر آباد و زيارت نامه اي كه در داخل بنا وجود دارد، محل ياد شده شامل سه قبر مي باشد كه به افرادي با نام هاي طيب، طاهر و عسگري تعلق دارد. بر روي قبور معجر يا ضريح چوبي قراردارد كه مشبك بوده و قدمتي در حدود يكصد و پنجاه سال دارد. خوشبختانه بناي برج تاريخي شهرآباد يا امام زاده طيب و طاهر كاملا سالم و تنها نياز به تجديد اندود و مرمتي جزيي دارد.
امام زاده چهارده تن فيروزكوه
امام زاده چهارده تن در مركزروستاي در ده واقع شده است. اين امام زاده، برجي سنگي است كه در طي صد و پنجاه سال اخير فضاهايي به آن اضافه شده و جمعا به امام زاده چهارده تن شهرت يافته است. بقعه اصلي كه همان برج سنگي مي ‌باشد داراي هشت ضلع بوده و از خارج داراي گنبد مي ‌باشد. بر روي هر يك از اضلاع هشت گانه داخلي، طاق نماهايي تعبيه و بر بالاي آن، گنبد جناغي ايجاد كرده‌اند. در بالاي چهار ضلع از اضلاع هشت گانه، چهارگوشواره به طرز زيبايي ايجاد شده كه مقدمات تغيير هشت ضلعي را به دايره زير گنبد فراهم كرده است. در داخل بقعه 14 قبر وجود دارد. ورودي بنا شامل يك ايوان با سكوهايي در طرفين است. مصالح بناي اصلي سنگ لاشه، ملات گچ و ساروج و اندود آن گچي و اجزاي ايوان و اطاق جنب آن از خشت خام و كاهگل مي ‌باشد.
امام زاده بي بي طاهره فيروزكوه
بر پيشاني ضلع شمال خاوري تپه‌اي كه در مركز شهر فيروزكوه و در شمال خاور تپه‌اي كه قلعه تاريخي فيروزكوه بر روي آن احداث شده است، امام زاده‌اي قرار دارد كه به بي بي طاهره شهرت دارد. بناي امام زاده شامل درب ورودي است كه در سمت جنوب باختري آن واقع شده است. داخل آن يك فضاي مستطيل شكل وجود دارد كه داراي درب چوبي مشبك قديمي و كوتاه دو لته‌اي است. در سمت شمالي اطاق ياد شده يك صندوق (معجر) چوبي به ارتفاع حدود 1 متر و طول و عرض 2×1 متر قرار دارد. كه قبر امام زاده در زير آن واقع شده است. اين بنا فاقد تزيينات بوده و فضاي داخلي آن با گچ اندود شده است.
امام زاده سيد اسماعيل فيروزكوه
امام زاده سيد اسماعيل در دامنه ارتفاعات باختر روستاي مهاباد و در نزديكي برج سنگي آن، به شكل امام زاده اي كوچك و ساده با معماري جديد و سقفي با خرپاي چوبي و شيرواني وجود دارد. نماي ورودي اصلي بقعه به سمت جنوب و داراي ايواني است كه ستون هاي چوبي سقف آن را نگهداري و نرده هايي فضاي آن را از بيرون جدا مي كنند. در سمت شمال ايوان، در و پلكاني وجود دارد كه ايوان را به صحن اصلي متصل مي نمايد. صحن اصلي امام زاده مستطيل شكل و قبري در وسط آن قراردارد. مصالح بنا شامل سنگ، خشت، چوب و ملات آن ها گل مي باشد ولي براي اندود ديوارها از گچ نيز استفاده شده است. بر روي ديوارهاي ايوان و صحن اصلي، طاقچه اي تعبيه كرده اند كه برخي از لوازم و تجهيزات امام زاده در آن چيده شده است. بناي فعلي امام زاده فاقد ارزش هنري، تاريخي يا معماري مي باشد اما با توجه به قبرستان وسيعي كه حد فاصل برج سنگي و امام زاده قرار دارد چنين بر مي آيد كه قدمت تاريخي چند صد ساله داشته باشد.
بقعه سيدعلي و خانواده فيروزكوه
در سمت شمالي برج سنگي بارود، بقعه محقر و كوچكي به نام بقعه سيدعلي قرار دارد. آن چه كه از اعتقادات و اظهارات اهالي بارود مي توان به دست آورد اين است كه مرحوم سيدعلي از خادمين امام زادگان محمد و محمود بوده كه قبر او در ضلع باختري همين بقعه قراردارد. وي در طول زندگي خود از تقوا و وارستگي خاصي برخوردار بوده و در جهت مراقبت و نگهداري از امام زاده و پذيرايي از زوار زبانزد خاص و عام بوده تا جايي كه عاقبت جان خود، همسر و سه فرزندش را بر سر اعتقاد خود گذاشته و به دست دشمنان اهل بيت و نوادگان آن ها در محل امام زاده به شهادت رسيد اهالي روستاي بارود پس از مراجعت دشمن، اجساد سيدعلي و خانواده او را در مجاورت امام زاده دفن نمودند. مظلوميت شهادت اين خانواده و تقوا و وارستگي آن ها در طول زندگي، چنان علاقه اي در مردم ايجاد كرد كه اقدام به احداث بقعه بر مزار آنان نموده و محل زيارت و ابراز ارادت نسبت به وي گشته است. بناي بقعه شامل يك ايوان ورودي است كه در طرفين آن دو سكو تعبيه شده و داراي طاق گهواره‌اي مي ‌باشد و در گوشه‌هاي منتهي به بقعه اصلي، گوشواره‌هايي با تزيينات گچي وجود دارد. پس از عبور از ايوان، يك در ورودي كوچك با ارتفاع 50/1 متر و عرض 1 متر، وارد شونده را به فضاي كوچكي هدايت مي ‌كند كه در آن پنج قبر وجود دارد و بقعه اصلي مي ‌باشد. سقف بقعه گنبد دوپوش است كه از داخل به صورت عرقچين و از بيرون َرك يا مخروطي مي ‌باشد، مصالح به كار رفته در احداث بنا شامل سنگ لاشه و ملات ساروج است كه تمامي سطوح آن با گچ اندود و سفيد شده است. در اضلاع داخلي بقعه طاق نماهايي تعبيه شده كه داراي قوس جناغي مي ‌باشد و پنجره كوچكي در زير گنبد و در ضلع خاوري روشناني داخل بنا را تامين مي ‌نمايد در طرفين ورودي ايوان مقابل بقعه، 2 سنگ قبر به صورت عمودي روي زمين نصب شده‌اند. 
قدمگاه حضرت خضر نبي(ع) فيروزكوه
قدمگاه حضرت خضر نبي در روستاي ورسخواران در 26 كيلومتري شمال باختري فيروزكوه واقع شده است. قدمت بناي اصلي قدمگاه حضرت خضر نبي به قرون 3 و 4 هجري مي رسد. روستاي زيباي ورسخواران درضلع باختري رودخانه حبله رود و در لابه لاي تپه ماهورهايي قرار گرفته كه آن را از نظر پنهان كرده است. رود كوچكي از كوه هاي باختري اين روستا سرچشمه مي ‌گيرد كه پس از مشروب كردن باغات روستاي ورسخواران به حبله رود مي ‌ريزد. بناي تاريخي قدمگاه خضر نبي در ضلع باختري روستا وجود دارد كه زيارتگاه اهالي اين روستا بوده و مردم اين منطقه به آن اعتقاد زيادي دارند. گروهي از مردم اين روستا به نام خضري مشهورند و اينان پيوسته خادم و متولي بنايي مي ‌باشند كه به يمن بركت وجود حضرت خضر نبي(ع) بنا شده و به نام قدمگاه خضر نبي مشهور است.
اين بنا شامل 4 تويزه و سه طاق جناغي مي ‌باشد كه در ميانه‌هاي تويزه ساخته شده است. جهت بنا خاوري - باختري بوده و در انتهاي باختري آن محراب كوچكي قرار دارد كه داراي قاب مستطيل و در داخل آن محراب با سقف جناغي ساخته شده است. در داخل زيارتگاه منبر كوچكي وجود دارد كه داراي دو پله بوده و حداكثر داراي 80 سانتي ‌متر ارتفاع مي ‌باشد و اهالي هزاران قطعه پارچه به نشانه دخيل به آن بسته‌اند. ضلع شمالي زيارتگاه، تكيه به كوه داده و سه ضلع خاوري، باختري و جنوبي آن در حال حاضر داراي پوشش آجر و سيمان مي ‌باشد كه ظاهرا در چند سال اخير كار شده است. نماي داخلي زيارتگاه با گچ اندود شده و مصالح اصلي آن قابل رويت نيست. اما اهالي اظهار مي ‌دارند مصالح اصلي آن سنگ لاشه و ملات ساروج مي ‌باشد. اطراف زيارتگاه قبرستان اموات اهالي است كه با نرده فلزي آن را محصور كرده‌اند. در ضلع باختري امام زاده سرچشمه اصلي آب رودخانه كه حجم آن نسبتا زياد مي ‌باشد، جاري است و جالب اين كه همه اين آب ها از يك دهانه شبيه دماغ گاو است، خارج مي شود. (براساس اعتقاد مردم، روستاي ورسخواران در گذشته‌هاي دور آب جاري نداشت و لذا اهالي از طريق كشت ديم مايحتاج خود را تامين مي ‌كردند و اين امر مشكلات فراواني برايشان در پي داشت. يك بار يكي از اهالي ده با حضرت خضر(ع) ملاقات نموده و از او طلب آب مي ‌نمايد. آن حضرت عنايت كرده و گاوي را كه به همراه داشت به مرد كشاورز مي ‌دهد و از او مي ‌خواهد سر گاو را ببرد و سپس سر بريده گاو را به صخره سنگي كوه چسبانده و به دنبال اين اقدام آب فراواني از ميان كوه خارج و از راه بيني گاو جاري مي ‌شود و اين وضعيت پس از هزاران سال هم چنان ادامه دارد.)
امام زاده بي بي حليمه خاتون فيروزكوه
امام زاده بي بي حليمه شادمهند از بناهاي ارزشمند و بسيار زيبا است كه حفظ حيات آن نشانگر معماري ساده و كاربردي و زيباي قرون هفت و هشت خواهد بود. اين امام زاده، در ضلع جنوب خاوري روستاي شادمهند و به فاصله 500 متري امام زاده عبدالله به شكل برج مربع شكل منفردي در ميان تنگه وجود دارد كه گنبد آن از داخل به صورت عرقچين و از خارج به تبعيت از پلان بنا 4 تركي مي ‌باشد و متاسفانه به نظر مي ‌رسد حدود يك متر و نيم آن فروريخته است. در كوچك و كم ارتفاع آن در سمت جنوب، يعني خلاف جهت روستا و رو به سمت كوه تعبيه شده است. در هر ضلع بنا و داخل آن طاقچه‌اي قرار دارد و در محل اتصالات سقف به گوشه‌هاي بنا، گوشواره احداث كرده‌اند مصالح بنا از سنگ لاشه و ملات ساروج مي ‌باشد و نماي داخلي آن با گچ اندود و نماي بيروني آن جلوه شالوده اصلي بنا يعني سنگ و ساروج مي ‌باشد.
امام زاده بي بي حليمه بسيار زيبا و دنج به نظر مي ‌رسد و اهالي شادمهند به آن اعتقاد زيادي دارند. در نزديكي و در شمال خاور اين امام زاده منبع آب ده ساخته شده و گرداگرد آن نيز قبرستان قديمي ده بوده است كه به نظر مي رسد قدمت زيادي داشته باشد.
امام زاده شبي و امام زاده شبر
امام زاده شبي و شبر در فاصله 150 متري ضلع شمال باختري امام زاده اسماعيل فيروزكوه و قلعه‌اي كه بر فراز آن بنا شده واقع شده اند. فاصله دو امام زاده از يكديگر حدود 20 متر و هر يك از آن ها شامل اطاقي به ابعاد 5×6 متر مي ‌باشد كه با مصالح سنگ لاشه، خشت و ملات گل ساخته شده و سقف آن ها تيرپوش و با كاه گل اندود شده است در وسط سقف خرپاي چوبي به سبك گنبدهاي َرك ساخته شده كه روي آن را با كاه گل اندود كرده بودند اما اكنون ريخته است. قطر ديوار امام زاده حدود 50 سانتي ‌متر است كه نماي داخلي آن با گچ و نماي بيروني بنا با كاه گل اندود شده است. بناي فعلي امام زاده‌ها قدمتي كم تر از 80 سال داشته و بخش هاي زيادي از آن بر اثر بي ‌توجهي فرو ريخته است. به علت حفاري هاي غيرمجاز در اجزاي مختلف بنا، اطراف آن كاملا متروك و اهالي به آن توجهي ندارند. پيرامون بنا آثار قبرستاني ديده مي ‌شود كه متعلق به دوره اسلامي و عمدتا قرون 9 و 10 مي ‌باشد.
امام زاده يحيي و امام زاده عبدالله فيروزكوه
امام زاده يحيي و عبدالله در منتهي اليه خاور روستاي مرزداران در زير سايه درخت چناري كهن سال قراردارد. بناي اوليه امام زاده بسيار زيبا و داراي ويژگي هاي معماري قرون هفت و هشت از جمله آجركاري، كره چيني، گچ بري و آينه كاري دوره صفويه و در و پنجره‌هاي ارسي كشويي بوده است. اين بنا در دوره معاصر توسط گروهي تخريب شد و پس از تخريب دوباره بازسازي شد ولي متاسفانه از بناي اوليه آن چيزي باقي نمانده و كاملا نوسازي شده است بناي فعلي امام زاده شامل صحن، معجري چوبي و داخل آن دو صندوق چوبي شبيه تابوت و سقف مسطحي است كه برفراز آن گنبدي با اسكلت فلزي و پوشش سيماني و مصالح آن آجر و سيمان مي ‌باشد. در منتهي‌اليه ديوار باختري فعلي بقعه، راه پله‌اي با پنج پله وجود دارد كه به گودالي منتهي مي ‌شود كه در آن چشمه آب ساكني وجود دارد كه هرچه آب از آن برداشته شود، تمام نشده و هرگز نيز رنگ، مزه و طعم گواراي آن تغيير نمي ‌كند. اين خصيصه چشمه از معجزات اين امام زاده، تلقي مي ‌شود.
امام زاده محمد و امام زاده محمود فيروزكوه
اين بنا در سال هاي گذشته به طور كلي تخريب و بازسازي شده است. در سمت جنوب باختري امام زاده درخت كهنسال و سرسبزي بر ديوار آن تكيه داده است كه حدود 600 يا 700 سال قدمت دارد، شايد اگر بناي قديمي امام زاده وجود داشت، قدمتي برابر آن مي ‌داشت در دو سمت درب ورودي امام زاده بقاياي درب چوبي قديمي باقي مانده است.
برحسب زيارتنامه موجود در داخل امام زاده، وي از نوادگان امام موسي بن جعفر(ع) و از برادرزادگان حضرت شاه چراغ بوده‌اند. در بالاي كوه مشرف به روستا و چسبيده به آن فضايي معنوي ايجاد شده كه گفته مي ‌شود قبر زني مومنه بوده ولي در حال حاضر هيچ گونه حفاظ و بارگاهي ندارد، اما مورد احترام اهالي مي ‌باشد.
امام زاده احمد و امام زاده محمد فيروزكوه
در روستاي طارس در شهرستان فيروزكوه بنايي كهن وجود دارد كه مربوط به دوران تيموري است. بقاياي اين بنا كه به شكل بقعه اي سنگي است، بر روي تپه اي منفرد در800 متري شمال خاوري روستاي طارس قرار داشته و به نام بقعه امام زاده احمد و محمد شهرت دارد. اين تپه حدود 48 متر عرض و 55 متر طول دارد. امتداد آن به صورت شمال خاوري - جنوب باختري بوده و ارتفاع آن از سطح فعلي زمين هاي اطراف حدود 8 متر مي باشد. سفال هاي گردآوري شده از سطح تپه كه به رنگ هاي مختلف مي باشد، مربوط به دوره اسلامي است. در سطوح اطراف امام زاده، گورهايي وجود دارد كه جديد بوده و بر روي هر كدام حفاظي آهني قرار داده اند. بناي امام زاده، برج مانند و از سنگ لاشه و ساروج ساخته شده است. در پيشخوان يا ورودي مقبره فضايي مستطيل شكل وجود دارد كه از الحاقات بعدي بنا به شمار مي آيد و با مصالح سنگي ساخته شده است. در دو طرف اين قسمت سكوهايي وجود دارد كه روي هر سكو سنگ قبرهايي نصب شده كه نشانگر وجود قبر در داخل آن ها مي باشد. سقف ايوان يا پيشخوان ورودي، تير پوش و تخته كوب بوده كه به مرور ايام در اثر برف و باران و كم توجهي تخريب شده و نياز شديد به بازسازي دارد. بعد از ايواني كه داراي نرده هاي چوبي فرسوده است، چند طاق نما با رو كار گچ وجود دارد كه توسط درب چوبي دو لته كوتاهي قسمت پيشخوان را به داخل بقعه ارتباط مي دهد. فضاي زير گنبد چند ضلعي است و طاق نماهايي بر روي هر ضلع تعبيه شده است. در ميانه اين فضا و در زير صندوق چوبي(معجر) دو قبر در كنار هم واقعند كه قبر امام زادگان احمد و محمد مي باشند. نوع گنبد از داخل فرم پيازي دارد ولي از بيرون به صورت رك (مخروطي) مي باشد. بدنه داخلي و گنبد امام زاده با گچ و نماي خارجي با سيمان سفيد اندود شده است.
امام زاده محمد و احمد(دو طفلان آقا) فيروزكوه
در ضلع شمال باختري روستاي ارجمند و بر بالاي ارتفاعات مشرف بر دره حبله رود چند روستاي كوچك وجود دارد كه از جمله آن ها موج خوني و امرك مي باشد. اين روستاها توسط جاده باريكي كه در سينه كش كوه به سختي مي پيچد ارتباط خود را با مركز بخش برقرار مي نمايد. امام زاده محمد و احمد (دو طفلان آقا) در مركز روستاي ارجمند و بر بالاي تپه اي كه خانه هاي اهالي بر آن بنا شده است قرار دارد. بناي اصلي امام زاده، از برجي هشت ضلعي و داراي گنبد دو پوشه اي كه از داخل عرقچين و از خارج مخروطي مي باشد، تشكيل شده است. مصالح بناي اصلي كه قدمت آن به قرون 7 يا 8 هجري مي رسد از سنگ لاشه، سنگ هاي كف رودخانه اي و ملات ساروج مي باشد. مطابق كتيبه اي كه در داخل امام زاده نصب شده است و از جنس برنز مي باشد، اين بنا در سال ( 1357) با همت اهالي ارجمند تعمير اساسي شده است. بر اساس برنامه تعميراتي مذكور جبهه خاوري بنا گسترش داده شد و يك اطاق و ايوان كوچك به آن افزوده شده است. بناي جديد الحاقي، با مصالح سنگ و ملات سيمان ساخته شده و سقف بناي اصلي و بناي الحاقي را شيرواني نموده اند در داخل بناي اصلي مقبره، دو قبر با فاصله يك متر در كنار هم قرار دارد و در داخل هر يك از اضلاع برج، طاق نمايي با قوس گهواره اي تعبيه كرده اند. تمامي فضاي داخلي امام زاده با ملات گچ اندود شده است.
امام زادگان معصوم، سليمان، بي بي فيروزكوه
در جليزجند در ميان درختان انبوه، تنومند و پرشاخ و برگ و در كنار رودخانه كوچك واشي كه در خاور روستاي جليزجند از شمال به جنوب جريان دارد، برجي سنگي قرار دارد. كه به امام زاده معصوم مشهور است. بناي ياد شده از بيرون و داخل شش ضلعي و مصالح آن از سنگ لاشه و ملات و اندود آن از گچ و ساروج مي باشد. گنبد آن مخروطي و از بيرون پوشش شيرواني دارد. بر روي هر يك از اضلاع شش گانه داخلي برج طاق نما و طاقچه اي تعبيه شده كه بالاي آن ها قوسي شكل مي باشد.
در طي قرون اخير به برج امام زاده معصوم فضاهايي را اضافه كرده اند كه شامل دو طاق و دو ايوان با سقف چوبي و پوشش شيرواني مي باشد. اين طاق ها توسط درهايي كه در دو ضلع جنوبي و شمالي برج ايجاد شده به داخل برج راه مي يابند. اطاق هاي جديد محل دفن دو تن ديگر از امام زادگان مي باشد كه امام زاده سليمان و بي بي ناميده مي شوند. بر روي قبر هر يك از امام زادگان معجري چوبي قرار دارد كه حدود يك متر از كف امام زاده بالاتر قرار دارد.
هر يك از ايوان هاي ياد شده داراي ستون هايي چوبي مي باشند كه سبك معماري آن ها با معماري فعلي روستاهاي اطراف يكسان مي باشد. سراسر لبه ايوان نرده هاي حفاظي نصب شده كه زيبايي خاصي به بنا داده است. در سمت شمال خاور امام زاده، قبرستان عمومي روستا واقع شده كه با توجه به برخي شواهد داراي قدمت تاريخي مي باشد.
امام زادگان عبدالله، عبدالقهار و عبدالجبار فيروزكوه
در جنوب خاوري شهرستان فيروزكوه روستايي به نام پيرده وجود دارد كه در 17 كيلومتري جنوب سرانزا واقع شده و از روستاهاي پشتكوه محسوب مي شود. در دامنه ارتفاعات جنوبي روستاي پيرده، برجي سنگي وجود دارد كه به امام زادگان عبدالله، عبدالقهار و عبدالجبار شهرت دارد و مربوط به دوران صفوي و قاجاريه مي باشد. ورودي بقعه ايواني مستطيل شكل است كه در سمت خاور امام زاده واقع شده و جلوي آن را نرده اي چوبي مسدود كرده است. سقف ايوان با تير چوبي پوشيده و تخته كوب مي باشد. در دو طرف ايوان سكوهاي قرار دارد كه روي هر كدام سنگ قبري نصب و بر ديوارهاي جانبي آن طاقچه هايي تعبيه مي باشد. بدنه ايوان با ملات گچ، اندود و جز آن تزيين ديگري ندارد. ورودي به داخل صحن اصلي توسط درب چوبي دولته اي ميسر است كه در سمت چپ ايوان قرار داشته و با پله به داخل اطاقي 5*4 راه يافته و از آن جا با سه پله به داخل صحن اصلي وارد مي شود. بقعه از داخل و خارج به صورت هشت ضلعي و داراي گنبد رك مي باشد.
مصالح بنا سنگ لاشه و ملات گچ و ساروج بوده و اندود آن گچي است. داخل بقعه صندوق يا معجري چوبي موجود است كه منبت و كنده كاري روي آن انجام گرفته است و بر سه قبر كه در كنار يكديگر واقع اند و از كف بقعه حدود يك متر ارتفاع دارند، نصب شده است. چهار پنجره بر روي چهار ضلع و نورگيري در سقف گنبدي شكل، روشنايي فضاي داخلي مقبره را تامين مي كنند. در سال هاي اخير توسط اهالي روستا تعميراتي در بنا انجام شده و در نتيجه تغييراتي در آن ايجاد شده است. اما در نهايت تركيب كلي بنا حفظ و آن را سرپا نگهداشته است.
امام زاده حسن رضا و امام زاده حسين رضا فيروزكوه
در فاصله سيصد متري جنوب روستاي كمند، تپه طبيعي بزرگ و منفردي قرار دارد كه حدود دويست متر ارتفاع آن مي ‌باشد. سمت خاوري اين تپه پس از ارتفاع حدود صد و شصت متري صخره‌اي بوده و صعود از آن ممكن نيست اما سه جانب ديگر آن با شيب نسبتا تند، قابل صعود مي ‌باشد. بر لبه صخره بالاي اين تپه دو برج ديدباني در امتداد شمال - جنوب قرار داده كه در نزد اهالي به امام زاده حسن رضا و حسين رضا مشهور مي ‌باشد. با توجه به سبك معماري و سفال هاي پراكنده در اطراف بنا، به نظر مي ‌رسد قدمت اين امام زاده به دوران تيموري تعلق داشته باشد. مصالح به كار رفته در ساخت دو بنا سنگ لاشه و ملات گچ و ساروج بوده و حد فاصل آن كه حدود 8/5 متر مي ‌باشد. گنبد بناي شمالي در قسمت كريو، مطبق و در بالا َرك و از داخل به صورت عرقچين و دو پوشه بوده و پلان آن هشت ضلعي مي باشد و درب آن به سمت خاور باز مي ‌شود. گنبد بناي جنوبي از بيرون به صورت َرك و از داخل عرقچين و دو پوشه و درب آن به طرف شمال باز شده و پلان آن مدور مي ‌باشد.
در بررسي به عمل آمده از محل چنين استنباط مي ‌شود كه به علت صخره‌اي بودن بالاي تپه، جايي كه دو برج بر بالاي آن ساخته شده‌اند، امكان دفن افراد در آن جا وجود نداشته و لذا يقين حاصل نشده كه محل ياد شده، امام زاده باشد.
امام زاده سيد مظفرالدين ابن موسي ابن جعفر فيروزكوه
بناي اين بقعه با توجه به نوع معماري آن متعلق به قرون 7 و 8 هجري بوده و شامل دو بخش اصلي و فرعي مي باشد. اين بنا در مركز روستاي وشتان در 28 كيلومتري شمال باختري فيروزكوه واقع شده است. بخش اصلي آن شامل برج مقبره‌اي مي ‌باشد كه داراي هشت ضلع بوده و مصالح آن از سنگ لاشه و ملات ساروج و گنبد آن از داخل و خارج، َرك و هشت ضلعي مي ‌باشد.
نماي داخلي برج در سال هاي اخير با ملات گچ اندود شده و حد فاصل ميان اضلاع و زير گنبد گچ بري هايي به سبك دندانه‌اي برجسته تعبيه شده‌ است. بخش فرعي امام زاده كه شامل اطاق مربع شكل و ايوان مي باشد در سال هاي اخير با مصالح آجر و ملات سيمان در سمت جنوب آن احداث شده است. پيشاني ايوان بناي الحاقي، با كاشي ‌هاي آبي سير كه داراي نقوش اسليمي مي ‌باشد تزيين شده است. گرداگرد بناي امام زاده سيد مظفرالدين، قبرستان ده قرار دارد.
امام زاده سلطان ابراهيم رضا و امام زاده قايم فيروزكوه
روستاي آسور در 41 كيلومتري فيروزكوه واقع شده است كه در آن مجموعا سه امام زاده به نام هاي سلطان ابراهيم رضا، امام زاده قائم و سيد علي كيا وجود دارد. بقعه دو امام زاده اولي در كنار يكديگر و بقعه سيد علي كيا در قسمت زنانه مسجد جامع روستا واقع شده است. اين بقعه شامل قبري است كه ضريح كوچكي روي آن قبر قرار داده اند و جز آن چيزي ندارد و فاقد معماري مي باشد. اما دو امام زاده ديگر به دليل دارا بودن معماري خاص مورد توجه قرار گرفته اند. بقعه امام زاده سلطان ابراهيم رضا و امام زاده قائم در مركز روستا قرار دارد. بقعه امام زاده ابراهيم شامل دو بخش است: بخش اصلي شامل برج مقبره اي هشت ضلعي و بخش ديگر اتاقي با طاق تويزه و ايوان.
در بخش اصلي، گنبد هشت ضلعي به صورت َرك وجود دارد كه در زير آن يك قبر ديده مي شود كه روي آن را با يك ضريح چوبي يك تكه ومنبت كاري شده پوشانده اند. دور تا دور اين ضريح كتيبه هايي كنده شده است. در نماي داخلي گنبد، در هر ضلع يك طاق نماي جناغي وجود دارد كه دو طاقچه كوچك مستطيل شكل با پنجره هاي چوبي مشبك تزيين شده است. قدمت اين بقعه ها با توجه به سبك معماري آن ها احتمالا مربوط به قرن 7 و 8 هجري مي باشد. مصالح مقبره اصلي و اطاق جانبي آن از سنگ لاشه و ملات ساروج بوده و در حال حاضر نماي داخلي آن با گچ و نماي خارجي با سيمان سفيد اندود شده و سقف هر دو بنا با ورق گالوانيزه پوشانده شده است. بقعه امام زاده قايم در شمال خاوري بقعه امام زاده سلطان ابراهيم و چسبيده به آن واقع شده است. بناي بقعه شامل يك گنبد رك كه بر روي يك ساقه استوانه اي كوچك قرار دارد. اين گنبد به صورت توپر است و ارتفاع آن از سطح زمين حدود 2 متر است. نماي گنبد باملات سيمان سفيد اندود شده است. مجموعه بناهاي امام زاده سلطان ابراهيم رضا و امام زاده قائم به علت قرار گيري در مركز روستا و در كنار حسينيه ده از وضعيت خوبي برخوردار است.
مقبره سيد مصطفي موسوي فيروزكوه
در فاصله 2400 متري از روستاي لزور، در سمت جنوب باختري آن و در مركز روستاي اهنز بنايي چهار گوش واقع است كه بنا به گفته اهالي متعلق است به سيد مصطفي موسوي از سادات معروف و مورد احترام اهالي كه وي را پس از مرگش در اين محل دفن كرده‌اند. طبق اظهار اهالي، اين بنا حدود 200 سال پيش پس از فوت سيد مصطفي احداث و 70 سال پيش نيز نوه‌اش را كنار وي به خاك سپرده‌اند. اصل بنا قبلا خشت و گلي بوده و به لحاظ احترامي كه براي آن مرحوم قايل بوده‌اند بنا را تاكنون چندين بار تعمير و بازسازي نموده‌اند كه در حال حاضر قسمت داخلي و بيروني آن كاملا تعمير و نوسازي شده و گنبد آن را هم با شيرواني و با زير كار چوبي ساخته‌اند. اين گنبد از داخل مخروطي كوتاه شكل است. ديوارهاي اين بنا از داخل با گچ اندود شده و نماي بيروني آن هم با سيمان سفيد پوشش داده شده است. ورودي بنا از سمت جنوب خاوري و درب آن چوبي منبت و جديد است، قبرستان روستا در محوطه بيروني اين مقبره قرار دارد. قدمت اين بنا مربوط به قرن 13 هجري شمسي بوده ولي احتمال داده مي ‌شود در قبرستاني احداث شده باشد كه متعلق به قرون 8 و 9 مي ‌باشد.
قبرستان تاريخي كتالان / كتالون فيروزكوه
روستاي كتالان در 12 كيلومتري شمال خاور شهر فيروزكوه واقع شده است. با توجه به انواع سفال هاي پراكنده در سطح قبرستان و مطالعه آن ها مي ‌توان قدمت محل را به حدود هزاره اول قبل از ميلاد منسوب نمود كه پس از مدتي متروك و سپس از قرون چهارم و پنجم به بعد مورد استفاده بوده و از اواخر دوره صفويه به قبرستان تبديل شده است. در حال حاضر بافت قديم اين روستا كاملا متروك و جز موارد اندكي از خانه‌هاي گلي چيزي باقي نمانده است. قبرستان بسيار بزرگي كه در باختر روستا قرار گرفته است، خود يك تپه تاريخي و محل استقرار اوليه بوده است و به مرور زمان روستا به سمت خاور جا به جا شده و جاي خود را به قبرستان دوره‌هاي بعد داده است. عرض قبرستان از خاور به باختر حدود 70 متر و از جنوب به شمال 90 متر مي ‌باشد و انواع سفال هاي قرمز، نخودي، سفال هاي با نقش كنده و سفال هاي نقش زير لعاب دار، به وفور يافت مي ‌شود. هر بار كه اهالي روستا براي دفن درگذشتگان خود قبري حفر مي ‌نمايند تعداد فراواني از اين سفال ها خارج و به اطراف پراكنده مي ‌شود.

خانه تاريخي روستاي مرزداران فيروزكوه
در مركز بافت قديمي روستاي مرزداران خانه تاريخي و زيبايي وجود دارد كه در نوع خود كم نظير و با توجه به وضعيت ديگر خانه‌هاي روستا از شان و منزلت بسيار بالايي برخوردار است. اين خانه شكل يك خانه اصيل و اعياني ايراني را جلوه‌ گر مي ‌نمايد. خانه در جهت خاوري - باختري و ورودي اصلي آن در سمت جنوب قرار دارد. ورودي خانه شامل دروازه چوبي بزرگ با كوبه‌هاي زنانه و مردانه و سپس هشتي كه با چرخش به سمت چپ ديد رهگذران را از حياط منحرف و غيرممكن مي ‌كند. حياط خانه در جهت خاور و باختر قرار گرفته و پس از آن ساختمان اصلي خانه كه شامل اطاق هاي متعدد، شاه نشين، آشپزخانه، انباري و اندروني است و جهت آن همسو با حياط مي ‌باشد، واقع شده است. در ضلع خاوري اين ساختمان ايواني با سقف، نرده و ستون هاي چوبي احداث شده كه با چشم انداز بسيار زيبا بر تمامي منطقه زرين دشت، روستاي مرزداران و روستاي آتشان، اشراف و ديد كامل دارد.
بخشي از خانه كه در ضلع شمالي بناي فعلي قرار داشته كاملا تخريب شده و به جاي آن پي ساختمان جديدي را بنيان نهاده‌اند. پنجره‌هاي خانه را كه داراي ارسي‌هاي زيبايي مي باشد از داخل با خشت و گل مسدود كرده‌اند. در پنجاه متري و در ضلع باختري اين خانه حمام مخروبه قديمي ديگري وجود دارد كه قدمت آن از حمام تاريخي مرزداران كم تر ولي به لحاظ معماري ارزشمند مي باشد.
ايستگاه راه‌آهن فيروزكوه
بناي ساختمان ايستگاه راه آهن كه در سال 1310 ه. ش احداث شده است، در منتهي ‌اليه خاوري خياباني كه از ميدان معلم شهر فيروزكوه آغاز مي ‌شود و حدود يكصد و پنجاه متر امتداد مي ‌يابد قرار گرفته است. ساختمان ايستگاه مستطيل شكل و در جهت شمال - جنوب در دو طبقه احداث شده است. طبقه اول شامل انبار كالا، دفتر كار نگبهان، رييس ايستگاه و اطاق انتظار مسافرين و طبقه دوم محل زندگي رييس ايستگاه مي باشد. سقف ساختمان شيرواني و بر خر پاي چوبي استوار است. مصالح به كار رفته در بنا آجر، سيمان و نماي روي آن سيمان تگرگي مي ‌باشد و هر ساله رنگ سفيد آن تجديد مي ‌شود. در و پنجره‌هاي بنا چوبي و داراي حفاظ فلزي مي ‌باشد كه داراي رنگ خاكستري است.
بيمارستان قديمي فيروزكوه
بيمارستان قديمي فيروزكوه در اواسط و سمت چپ خياباني كه ميدان معلم شهر فيروزكوه را به ايستگاه راه آهن متصل مي ‌كند، واقع شده است. ساختمان بيمارستان در حوالي سال 1310 هجري شمسي و هم زمان با احداث راه‌ آهن سراسري ايران در يك طبقه ساخته شده است. سبك معماري بيمارستان تلفيقي از معماري سنتي ايران و معماري آلماني است. ورودي بيمارستان در سمت جنوب واقع شده و شامل ايواني است با سه ستون مربع شكل كه داراي سرستون هايي با تزيينات گچ بري مي ‌باشند. تركيب بيمارستان، مستطيل شكل و در جهت خاوري - باختري مي ‌باشد. سقف آن با شيرواني كه داراي خر پاي چوبي مي ‌باشد، پوشيده شده است و بر پيشاني بنا كتيبه‌اي با كاشي وجود دارد كه در قسمت بالاي آن كلمه بيمارستان و در زير آن جمله (سر كارها تندرستي بُوَد) نوشته شده است.

پل سنگي فيروزكوه
در مركز روستاي لزور، پلي سنگي با يك دهانه بر روي رودخانه لزور ساخته شده است كه قدمت آن به بيش از 150 سال مي ‌رسد. مصالح پل از سنگ هاي لاشه و تخته سنگ و ملات آن از ساروج مي ‌باشد. دهانه پل داراي قوس كامل گهواره‌اي است. روي پل را با قلوه سنگ كف رودخانه و ملات ساروج سنگ فرش كرده‌اند. در حال حاضر پل ديگري به موازات پل قديمي بر روي رودخانه ساخته‌اند و وسايل نقليه از روي آن عبور مي ‌نمايند و پل قديمي وسيله رفت و آمد اهالي از روي آن مي ‌باشد و نقش پياده رو را بازي مي‌ كند.
پل قديمي رضا شاهي فيروز كوه
در 10 كيلومتري جاده اصلي فيروزكوه به تهران مجاور با روخانه حبله رود پلي، رودخانه را قطع مي ‌كند كه متعلق به اوايل حكومت پهلوي و در جهت خاوري - باختري احداث شده است. جاده قديم فيروزكوه به تهران پس از عبور از روي اين پل و در امتداد 500 متري آن از تونلي عبور مي ‌كرده است كه در لايه‌هاي رسوبي كوه حفر شده است. اين تونل نيز هم عصر پل بوده و دهانه آن 6/70 متر و طول آن حدود 27 متر و ارتفاع آن حدود 4 متر مي ‌باشد. اين پل در نزد اهالي به پل رضا شاهي شهرت دارد و داراي 9 دهنه است. بر پيشاني دهانه ميانه پل كتيبه‌اي با خط ثلث كه بر روي سنگ حك شده، قراردارد كه تاريخ احداث پل را 1306 هـ . ش و به نام رضا شاه معرفي مي ‌كند. با توجه به اهميت راه ارتباطي فيروزكوه، قطعا در اين نقطه در زمان هاي گذشته نيز پلي وجود داشته كه بر اثر طغيان هاي شديد رودخانه تخريب شده و پل حاضر بر جرزهاي آن احداث شده است. نفي يا اثبات اين مدعا با انجام مطالعات بيش تر باستان شناسانه ممكن مي ‌باشد در دو طرف سطح پل دست انداز يا هره‌اي به ارتفاع حدود يك متر ساخته شده كه امنيت عبور و مرور بر روي آن را بيش تر مي ‌كند. در مرمت سال هاي اخير كه توسط اداره راه و ترابري انجام گرفته از مصالح سيمان براي تعميرات سطوح فوقاني پل استفاده كرده‌اند كه خيلي جالب نمي ‌باشد. در طرفين ورودي خاوري پل 2 قطعه سنگ تراش سفيد كه در گذشته كيلومتر شمار جاده‌ها بوده‌اند به رسم ياد بود آن عهد بر پايه‌اي مكعب مستطيل نصب شده است كه خاطر گذشته را زنده مي كند.

حمام قديمي روستاي درده فيروزكوه
در مركز روستاي درده و در كنار رود كوچكي كه از سمت خاور به مركز روستا و سپس به سمت جنوب جريان دارد، حمامي قديمي كه بنا به گفته اهالي بيش از دويست سال داشته وجود دارد. درب ورودي حمام در شمال باختري آن قرار داشته و با پايين رفتن از چند پله و چرخش به سمت شمال به فضاي رختكن و از سمت جنوب رختكن با يك چرخش نيم دايره به سمت چپ، به داخل گرمخانه راه مي ‌يابد. فضاي رختكن مربع و در سه ضلع آن سكوهايي ساخته شده كه محل نشستن و تعويض لباس بوده است . زير سكوها فضايي وجود دارد كه محل قراردادن كفش مي ‌باشد. فضاي گرمخانه حمام روستاي درده كه ابتدا خزينه‌اي بوده، به شكل مستطيل و داراي اجزاي مختلفي است كه در نقشه حمام مشخص شده است. سقف رختكن و گرمخانه گنبدي شكل با طاق هاي جناغي و نورگير مي ‌باشد. اندود داخل بنا، گچ و آهك و فاقد هرگونه تزيين خاص مي ‌باشد.
حمام تاريخي مرزداران فيروزكوه
در نزديكي و خاور بقعه امام زاده يحيي و عبدالله و در جوار جاده روستايي كه مرزداران به سيمين دشت منتهي مي ‌شود، آثار و بقاياي حمام قديمي به چشم مي ‌خورد كه در حال حاضر بلا استفاده و متروك مي ‌باشد. با بررسي اوليه بنا و تركيب كلي آن و مصالح به كار رفته شده در آن چنين برمي ‌آيد كه بنايي متعلق به اواسط يا اواخر عهد قاجاريه مي ‌باشد. ورودي حمام در سمت خاور و با چرخشي وارد رختكن مي ‌شود فضاي رختكن چهارضلعي و در پاي هر ضلع سكويي جهت نشستن و آماده شدن براي ورود به حمام ساخته شده كه زير آن ها داراي فضايي جهت قرار دادن كفش مي ‌باشد. در منتهي‌اليه ضلع شمال خاوري راهرويي است كه پس از چرخش قايمه به داخل گرمخانه منتهي مي ‌شود. گرمخانه داراي فضاهاي مختلف براي اقشار مختلف جامعه از جمله شاه ‌نشين مي ‌باشد كه داراي سكويي جهت نشيمن مي ‌باشد. درسمت راست فضاي شاه ‌نشين خزينه آب گرم و در سمت چپ آن خزينه آب سرد قرار دارد. سقف گرمخانه نيز گنبدي شكل و داراي قوس هاي جناغي مي ‌باشد. مصالح بنا شامل سنگ، سنگ لاشه و ملات و اندود ساروج بوده ولي در تعميرات سال هاي متاخر از ملات سيمان نيز براي مرمت بنا استفاده كرده‌اند. متاسفانه حمام تاريخي مرزداران در سال هاي اخير توسط افراد طماع، مورد تجاوز و حفاري هاي غيرمجاز قرار گرفته و صدمات شديدي به آن وارد شده است. علاوه بر آن به خاطر بي توجهي اهالي و مسئولين و بر اثر عوامل جوي و گذشت زمان قسمت هايي از سقف حمام نيز فروريخته، اين حمام متروكه و در حال حاضر غيرقابل استفاده است.

قلعه باباريش فيروزكوه
بربالاي صخره عظيمي كه به باباريش مشهور است و در شمال باختر روستاي مزداران، بقاياي قلعه‌اي با چهار برج عظيم ديده مي ‌شود كه در نزد اهالي به حمام شهرت دارد دو برج قلعه در شمال آن واقع شده و داراي ديواري به ارتفاع 5 متر، قطر1 متر و با فاصله 37 متر از يكديگر واقع شده‌اند. دو برج ديگر در قسمت جنوبي قلعه ساخته شده بود كه متاسفانه بخش عمده آن تخريب و تنها بقاياي اندكي از پي آن ها را مي ‌توان ديد. مصالح قلعه سنگ لاشه، ملات گچ و ساروج و اندود داخل و خارج آن نيز ساروج مي ‌باشد. معماري داخلي قلعه از خشت و گل بوده و كاملا تخريب شده است. در جاي جاي سطح قلعه آثار حفاري هاي فراواني ديده مي ‌شود كه حاصل آن تخريب بخش عمده قلعه و انبوه سفال هايي است كه پراكنده شده‌اند. عمده سفال هاي قلعه متعلق به دوره اسلامي و قرون پنجم تا نهم مي ‌باشد و به نظر مي ‌رسد يكي از قلعه‌هاي مورد استفاده فرقه اسماعيليه بوده است.
قلعه قلدوش فيروزكوه
قلعه قلدوش در ارتفاعات شمال باختر روستاي لزور و در شمال امام زاده خوش نام و بر صخره سمت راست تنگه‌اي كه آب روستاي لزور از آ ن جا تامين مي ‌شود، قرار دارد. قدمت اين بنا به قرون 5 و 6 هجري قمري مي ‌رسد. قلعه قلدوش داراي پلان مربع و ابعاد اضلاع آن 18/5 متر مي ‌باشد. در چهار گوشه اين قلعه برج قرار داشت و در فضاي داخلي آن چند اطاق، راهرو و انباري بوده كه متاسفانه بخش اعظم آن تخريب شده و تنها ديوار گرداگرد آن با ارتفاع 1/5 متر باقي مانده است. آثار حفاري فراوان در سطح تپه و برج هاي قلعه، اسكلت بنا را منهدم كرده و تنها بقاياي سفال، خاكستر، گچ و سنگ هاي فراوان پراكنده شده است. قطر ديوارهاي خارجي قلعه حدود 130 سانتي ‌متر و مصالح آن از سنگ لاشه و ملات گچ و گل مي ‌باشد. به احتمال زياد قلعه قلدوش مامن و پناهگاه اهالي لزور در هنگام فتنه و آشوب و جنگ و تهاجم بوده است.
قلعه مي ورد فيروزكوه
قلعه مي ورد كه از لحاظ قدمت هم دوره با قبرستان تاريخي كتالان مي باشد، بر بالاي تپه مي ورد واقع شده است. اين تپه در فاصله 200 متري خاور امام زاده قاسم كتالان در امتداد ارتفاعات مي ورد قرار دارد. بر بالاي اين تپه آثار و بقاياي معماري ديده مي ‌شود كه به احتمال زياد قلعه بوده است. بقاياي معماري موجود حكايت از وجود حداقل چهار اتاق و حصار گرداگرد قلعه مي ‌نمايد كه وسعتي حدود يك صد و پنجاه متر مربع دارد. مصالح معماري قلعه از سنگ لاشه و ملات ساروج بوده كه متاسفانه بخش اعظم آن از ميان رفته و تنها بقايايي از پي آن باقي مانده است. بر اثر حفاري هاي غيرمجاز فراوان، گودال هاي متعدد در سطح قلعه ايجاد شده و در بالاترين قسمت آن نيز گودالي به عمق 5 متر حفر نموده‌اند. در ضلع خاوري قلعه و در ارتفاع 3 متر از سطح بالاي آن غاري وجود دارد كه ورودي آن عمودي بوده و تا عمق 15 متري امتداد مي ‌يابد. البته پس از كاوش و حفاري هاي علمي اظهار نظر قطعي و صحيح امكان پذير خواهد بود. سفال هاي پراكنده در اطراف امام زاده قاسم و قلعه مي ورد كتالان، شباهت كامل به سفال هاي قبرستان تاريخي كتالان داشته و از قدمت يكساني برخوردار مي ‌باشند.
قلعه سر سله بن فيروزكوه
قلعه سر سله بن بر روي تپه اي دايره اي شكل در 5/2 كيلومتري باختر روستاي سرآسياب و در 4 كيلومتري روستاي ورسخوران واقع است. اين تپه در شمال باختري محله ياسباري و در2500 متري جنوب روستاي سله بن قرار دارد به همين خاطر اسم روستا را به آن اضافه مي ‌نمايند. سطح تپه قلعه سر كاملا تسطيح و در وسط آن برآمدگي وجود دارد كه به نظر غيرطبيعي مي ‌رسد اما شواهد فرهنگي ـ تاريخي در آن مشاهده نشده است. اهالي مطالب باور نكردني زيادي درباره آن نقل مي ‌كنند مثلا مي ‌گويند، خزانه حاكم قديم فيروزكوه در داخل اين تپه وجود دارد و لذا ده ها نقطه اين تپه مورد كاوش هاي غيرمجاز قرار گرفته است. قطر برآمدگي ميان تپه حدود 10 متر و قطر سطح تپه حدود 40 متر مي ‌باشد.
قلعه تاريخي سياه ده فيروزكوه
سياه ده نام روستاي كوچكي در 6 كيلومتري راه فيروزكوه به سمنان است. در خاور روستاي سياه ده با فاصله حدود 250 متر، صخره اي سنگي وجود دارد كه بربالاي آن قلعه سياه ده احداث شده است. بقاياي معماري ديوار حصار قلعه و بناهاي داخلي آن كه در حال حاضر از مجاورت جاده قابل رويت مي ‌باشد، از خشت و ملات گل ساخته شده است ولي كليه زير بناهاي خشتي كه احتمالا به دوره‌هاي قديمي ‌تر تعلق دارد از مصالح سنگ لاشه و ملات ساروج مي ‌باشد. طول اين قلعه از خاور به باختر 67 متر و عرض آن 25 متر است و در سطح قلعه بقاياي معماري راهرويي خاوري ـ باختري با اطاق ها و فضاهايي ديدباني وجود دارد. در جانبين اين قاعه حداقل سه آب انبار كه با ملاط ساروج، چندين بار عايق كاري شده‌اند قابل رويت است كه متاسفانه جاي جاي آن مورد حفاري هاي غيرمجاز واقع شده و بخش اعظم آن ها تخريب شده است. بقاياي سفال هاي پراكنده در سطح و اطراف تپه از نوع سفال قرمز رنگ، خاكستري، سياه، نقش كنده، نقش افزوده، نقش زير لعاب و تعداد فراواني قطعات شيشه مي ‌باشد كه جمعا قدمت قلعه را از دوران سلجوقيان تا اواخر صفويه مي ‌توان تخمين زد. اين قلعه در سمت بالاي جاده فيروزكوه به سمنان واقع شده و از اين نظر شايد بتوان آن را به عنوان محل نگهباني، كنترل و هدايت مسافران ناحيه قومس از نواحي مركزي و همچنين ايلات و عشاير كوچنده از ييلاق به قشلاق سمنان، شاهرود و سبزوار به شمار آورد.
قلعه شاه چشمه فيروزكوه
در 1100 متري جنوب خاوري كاروان سراي گدوك و در دامنه‌هاي شمالي ارتفاعات باهورد و بر بالاي تپه سنگي منفرد، بقاياي قلعه يا برجي ديدباني وجود دارد كه به قلعه شاه چشمه شهرت دارد. بقاياي معماري اين قلعه حكايت از استفاده از مصالح سنگ لاشه و ملات ساروج مي ‌نمايد كه تمامي سطح تپه را پوشانده است. حفاري هاي غيرمجاز فراوان تمامي قسمت هاي قلعه را مضطرب نموده و گودال هاي متعددي را ايجاد كرده است. يكي از حفره‌ها داراي ابعادي حدود6×2×3 متر مي ‌باشد. پيرامون قلعه، خاك هايي روي هم انباشته شده كه داراي لايه‌هاي متعدد باستاني بوده و بقاياي سفال هاي گوناگون، خاكستر و ديگر مواد باستاني در آن قابل رويت است. در كف بخشي از حفاري هاي انجام شده، آب روي باريكي ديده مي شود كه داراي بستر سنگي و لبه كوتاهي است كه بسيار زيبا مي ‌باشد و متاسفانه بخش اعظم آن را شكسته‌اند آثار معماري باقي مانده حكايت از وجود اطاق ها و راهروهاي متعدد در جاي قلعه مي ‌نمايد كه بر اثر حفاري هاي غيرمجاز تركيب اصلي آن به هم ريخته است. نوع سفال هاي پراكنده در سطح تپه شامل قرمز، نخودي، سياه و انواع سفال هاي قرون 4 و 5 و 6 مي ‌باشد. به همراه سفال هاي ياد شده قطعات فراواني شيشه‌هاي رنگي ديده مي ‌شود كه از ظرافت خاصي برخوردار مي ‌باشند. با توجه به موقعيت قلعه و اشراف كامل آن بر گدوك و جاده باستاني فيروزكوه به مازندران مي ‌توان اين محل را به عنوان قلعه يا برج ديدباني دانست كه عبور و مرور از اين گذرگاه را تحت نظر داشته و امنيت آن را تامين مي ‌نموده است. اين قلعه احتمالا در گذشته، به نام هاي قلعه اولاد يا قلعه ديو سفيد نيز ناميده مي ‌شده است. انجام حفاري و پژوهش علمي در قلعه شاه چشمه مي ‌تواند در روشن كردن پيشينه منطقه نقش موثري داشته باشد.
قلعه سر ورسخواران فيروزكوه
در ضلع باختري سرآسياب بالا با فاصله حدود دو كيلومتر تپه ماهورهايي وجود دارد كه بنا به گفته اهالي، بارها مورد حفاري غيرمجاز قرار گرفته است. يكي از اين تپه‌ها، تپه دو برار مي ‌باشد كه شامل دو تپه كوچك در مجاورت هم مي ‌باشد. اين تپه‌ها مورد بازديد قرار گرفته، اما جز نمونه‌هاي اندك از سفال قرمز رنگ چيزي مشاهده نشده است. در ضلع باختري تپه قلعه دو برار تپه طبيعي مرتفعي وجود دارد كه به نام قلعه سر ورسخوران ناميده مي ‌شود هر چند فاصله اين تپه با روستاي ورسخوران قرار دارد لذا به اين نام خوانده مي ‌شود. در بالاي اين تپه شواهد و آثار معماري و بقاياي استخوان و سفال هاي متعددي ديده مي ‌شود كه بر اثر حفاري هاي غير مجاز از خاك خارج شده‌اند. به نظر مي ‌رسد اين نقطه قلعه كوچك استقراري يا برج ديده ‌باني بوده كه بعدها تبديل به قبرستان شده است و از قرون دوم يا سوم هجري بلا استفاده رها شده است. با توجه به شواهد و مدارك موجود اين تپه مداركي از هزاره اول ق. م را در خود دارد اما قضاوت قطعي در مورد آن تنها از طريق حفاري علمي ممكن خواهد بود.
قلعه پشت تندير فيروزكوه
بقاياي قلعه پشت تندير به طول تقريبي 300 متر و عرض متغير( حداكثر 100 متر) در خط الراس ارتفاعات قست باختر مشرف بر تنگه واشي، همچون ديواري عظيم و استوار، تنگه و دشت جنوبي آن مزرعه (مزرعه واشي) را از ارتفاعات شمالي جدا مي ‌نمايد. بخش اعظم معماري اين قلعه در زير خاك مدفون شده و تنها در قسمت جنوب باختري آن بقاياي يك برج به ابعاد: قطر ديوار 1 الي 30/1 متر، قطر داخلي برج (محل نگهباني و ديده ‌باني ) حدود 5/1 متر و در سمت راست (خاور) آن اطاقي با ابعاد 5×7 متر كه تقريبا به صورت بيضي است، مشاهده مي ‌شود. مشاهده بقاياي سفال هاي گردآوري شده از سطح تپه نشان مي ‌دهد كه اين قلعه از هزاره چهارم ق. م تا اواخر دوره ايلخانان محل استقرار و به عنوان دژي محكم مورد استفاده بوده است. در ميان سفال هاي به دست آمده سفال هاي دست ساز قرمز رنگ و در بعضي موارد منقوش به نقش هندسي و يا اشكال برجسته و فرورفته و همچنين سفال هاي خاكستري و تعدادي قطعات سفال هاي لعاب دار(بيرون و داخل) كه بيش تر شبيه به سفال هاي مغولي است، ديده مي ‌شود. در بخش مياني قلعه بقاياي غاري طبيعي به چشم مي ‌خورد كه از سمت شمال و جنوب به دشت هاي اطراف مشرف است. متاسفانه كف اين غار توسط افراد سودجو و حفاران غيرمجاز كاوش شده و خاك هاي داخل آن را بيرون ريخته‌اند و در نتيجه شكل اوليه سطح غار از بين رفته است. بقاياي سفال هاي فراوان، خاكستر و زغال و در قسمت شمال خاوري غار در عمق يك متري بقاياي تنوري ديده مي ‌شود كه از شواهد اوليه زندگي مداوم در اين محل مي ‌باشد. در خط الراس و بالاترين نقطه ارتفاعاتي كه قلعه بر فراز آن ايجاد شده، بقاياي معماري متعددي ديده مي ‌شود كه تنها پلان و پي آن ها موجود است. مصالح قلعه پشت تندير از سنگ لاشه و ملات گچ و ساروج مي ‌باشد. در دامنه شمالي ارتفاعاتي كه قلعه برفراز آن قرار دارد، بقاياي قبرستاني وجود دارد كه قطعات سفالين مكشوفه و فرم گورهاي آن نشانگر قدمت آن تا هزاره دوم ق. م است.
قلعه پيركمر فيروزكوه
در ضلع خاوري شهر فيروزكوه بافاصله 5/3 كيلومتر و در سمت راست جاده و راه آهن فيروزكوه به مازندران صخره سنگي به ارتفاع حدود 20 و طول صد متر در جهت خاوري - باختري وجود دارد كه نقطه تاريخي مهمي مي ‌باشد. بر بالاي صخره‌هاي سنگي بقاياي معماري سنگي شامل چند پله و فضاي اطاق مانند و چند اطاق و برج نگبهاني وجود دارد كه با مصالح سنگ و ملات ساروج ساخته شده است و متاسفانه بخش اعظم آن به خاطر حفاري هاي غيرمجاز تخريب شده است و در حال حاضر فقط بقاياي يك اطاق و برج نگهباني آن با ارتفاع حدود 40 سانتي ‌متر باقي مانده است. در خاور صخره سنگي، متصل به آن تپه باستاني وجود دارد كه داراي حدود دويست متر طول، صد و پنجاه متر عرض و 15 متر ارتفاع نسبت به زمين هاي اطراف مي ‌باشد. متاسفانه بخش عمده تپه بر اثر كاوش هاي غيرمجاز و تسطيح به وسيله ماشين آلات سنگين از بين رفته است اما با اين حال مي ‌توان آن را از نقاط مهم تاريخي به شمار آورد.
با مشاهده لايه‌هاي تاريخي در نقاطي كه حفاري غيرمجاز شده است، مي ‌توان طبقات استقراري مختلفي از هزاره دوم و اول قبل از ميلاد تا اواخر دوره صفويه در آن مشاهده كرد. با توجه به مصالح معماري موجود بر سطح تپه نظير 4 نوع آجر متعلق به دوران آل بويه، سلجوقي و تيموري و همچنين سنگ هاي لاشه و ملات ساروج مي ‌توان به اهميت تاريخي تپه بيش تر پي ‌برد. سفال هاي پراكنده در سطح تپه شامل سفال هاي دست ساز، قرمز رنگ، نخودي، نقش كنده، نقش افزوده، نقش زير لعاب و تكه‌هاي خمره آذوقه بوده كه تنوع و فراواني آن را در نقطه ديگري در فيروزكوه نمي ‌توان يافت.
با مشاهده مجموعه مطالبي كه گفته شد مي ‌توان قدمت تپه را از هزاره دوم قبل از ميلاد تا اواخر دوره صفويه دانست. نزديكي اين تپه به شهر فيروزكوه عامل تهديد براي تپه مي ‌باشد زيرا با گسترش شهر تپه هر چه بيشتر تخريب مي شود. مشهور است كه اهالي فيروزكوه در قديم الايام (احتمالا قبل از قرون 4و5) در اين نقطه ساكن بوده‌اند.
مسلمان قلعه و كافر قلعه فيروزكوه
در جنوب خاوري روستاي درده، دره‌اي وجود دارد كه آب كشاورزي و آب آشاميدني اهالي روستا از تنگه آن تامين مي ‌شود. در ارتفاعات شمالي و جنوبي اين تنگه بقاياي برج و بارو و استحكامات و معماري متنوعي ديده مي شود كه بنا به اظهار اهالي روستا متعلق به دو قلعه قديمي است، كه قلعه خاوري تنگه به نام كافر قلعه و قلعه سمت باختري آن به نام مسلمان قلعه مي ‌باشد.
از شالوده و اساس معماري قلعه‌هاي ياد شده آثار زيادي برجاي نمانده است و بقاياي موجود نشان دهنده آن است كه اين قلعه از چينه گلي و خشت قرمز رنگ ساخته شده‌اند. طول اين تنگه كه آب مورد مصرف اهالي را تامين مي ‌نمايد حدود 1 كيلومتر است و چنين برمي‌آيد كه اين مسافت مي ‌توانسته است به عنوان يك پناهگاه و مخفيگاه براي اهالي ده ‌باشد زيرا از سمت جنوب خاوري اين تنگه هيچ گونه امكان تسلط و راه ‌يابي به داخل دره وجود ندارد. در اين روستا مسلمانان و مسيحيان در كنار يكديگر به آرامش زندگي مي ‌كردند و به همين دليل آن قسمت از محل سكونت مسيحيان (ارامنه) به نام كافر قلعه و قسمت ديگر كه محل استقرار مسلمانان بوده به نام مسلمان قلعه شهرت يافته است.
همچنين طبق گفته اهالي در خاك برداري و حفاري غيرمجاز در داخل امام زاده چهارده تن به ‌آثاري از صليب‌هاي مسيحي برخورد شده كه همين امر مي ‌تواند وجود آن ها را در اين روستا اثبات نمايد.
قلعه ميان تنگه فيروزكوه
اين قلعه در روستاي طرود واقع شده است. در روستاهاي قبر طالب، كياملك و چاه سر تپه‌هاي كوچكي قرار دارد كه بقاياي سفال و استخوان در آن ها به فراواني يافت مي ‌شود. اما آن قدر كوچك هستند كه نمي ‌توان به آن ها لفظ تپه اطلاق نمود. در انتهاي اين مسير و در منطقه ميان تنگه و در شمال باختر آن و به فاصله 7 كيلومتر از روستاي طرود و 4 كيلومتر از ارو، كوه سنگي قرار دارد كه نسبت به ارتفاعات شمال باختر ميان تنگه برآمده به نظر مي ‌رسد.
بربالاي اين صخره سنگي، قلعه كوچكي كه به يك برج ديدباني وسيع شباهت دارد احداث شده است. اصل بناي قلعه كاملا تخريب و تنها بقاياي ديوار برج ها و فضاهاي داخلي آن براثر حفاري هاي غيرمجاز در عمق زمين ديده مي ‌شوند. پي ‌بناها از سنگ لاشه و ملات ساروج ساخته شده و بقاياي سفال هايي از نوع قرمز رنگ، سياه و نخودي در آن ديده مي ‌شوند. مجموعه محوطه اين قلعه حدود صد متر مربع مي ‌باشد و بر تمامي محوطه ميان تنگه اشراف و ديد كامل دارد. به احتمال زياد اين مكان و مكان هاي مشابه آن كه در امتداد تنگه‌ها و زمين هاي كشاورزي قرار داشته‌اند، مكان هايي بوده‌اند كه در مواقع هجوم و خطر به عنوان مكاني امن، مورد استفاده ساكنين محل بوده اند.
قلعه مهن(گردنه) فيروزكوه
قلاع گردنه نام محلي اين قلعه است كه در ارتفاعات جنوب خاوري روستاي مهن واقع شده است. در فاصله 550 متري روستا و 16 كيلومتري فيروزكوه، تپه‌اي باستاني قراردارد كه به قلعه مهن معروف مي ‌باشد در حال حاضر از حد فاصل ميان اين نقطه تاريخي و ارتفاعات جنوب خاوري آن جاده خاكي مهن به ارتفاعات جنوبي آن عبور مي ‌نمايد.
قلعه مهن كه امروزه از بقاياي معماري آن به علت تخريب بيش از حد چيزي باقي نمانده و تنها به صورت تپه باستاني قابل مطالعه است، در جهت جنوب خاور و شمال باختر كشيده شده و شامل سه قسمت عمده مي ‌باشد قسمت اول بخش خاوري كه بالاترين ارتفاع تپه را به خود اختصاص داده و بقايايي از صخره‌هاي سنگي در آن ديده مي ‌شود و به نظر مي ‌رسد قبلا ارگ قلعه بوده است قسمت دوم بخش شمال باختري كه داراي ارتفاع كم تر بوده و نسبت به بخش اول مسطح ‌تر مي ‌باشد قسمت سوم دامنه‌هاي شمالي و باختري تپه كه به نظر مي ‌رسد قبلا توسط ديوار از يكديگر تفكيك شده و به عنوان بخش عامه ‌نشين كاربرد داشته است. اين قسمت با فاصله صد متر از دامنه‌هاي تپه، بخشي از زمين هاي پيرامون را نيز در بر مي ‌گرفته است. طول تپه در جهت جنوب باختر به شمال باختر حدود 85 متر و عرض آن در قسمت خاوري 30 متر و در بخش باختري حدود 23 متر مي ‌باشد. سطح تپه پوشيده از شن، خاك، قلوه سنگ، به همراه انبوهي از سفال هاي قرمز رنگ و سفال هاي نقش زير لعاب، نقش افزوده و نقوش كنده مي ‌باشد كه عمدتا متعلق به دوران سلجوقيان مي ‌باشد.
علاوه بر اين ها موارد اندكي از سفال هاي خاكستري و سفال هاي دست ‌ساز كه داراي پخت خوبي نمي ‌باشد در سطح تپه وجود دارد كه حاصل آن ها سفال هايي شبيه خمره‌اي بزرگي هستند كه شكسته شده و در اطراف پراكنده مي ‌باشند. اهالي حاصل اين حفاري ها را گنج‌هاي فراواني مي ‌دانند كه توسط افراد يافته و برده شده است. در عمق محل هايي كه حفاري صورت گرفته بقاياي ديوارهايي با مصالح سنگ و ملات ساروج ديده مي ‌شود كه حكايت از معماري گسترده در عمق تپه مي ‌نمايد. به احتمال فراوان، مكان ياد شده محل استقرار ساكنين اوليه اين نواحي بوده كه بر بالاي تپه مجاور زمين هاي خود سكونت اختيار كرده و بعدها مكان استقرار را به محل جديد ده مهن تغيير داده‌اند.
قلعه لاجورد فيروزكوه
در سمت چپ جاده فيروزكوه به سمنان و 15 كيلومتري فيروزكوه و در پنج كيلومتري تنگه سرانزا، تپه خاكي منفردي وجود دارد كه ارتفاع آن از سطح دريا 2487 و از زمين هاي اطراف حدود 300 متر مي ‌باشد. نوك اين تپه با صخره سنگي از نوع رسوبي شكل گرفته كه ارتفاع آن بين 5 تا 20 متر مي ‌باشد.
بر بالاي اين تپه قلعه‌اي را ساخته‌اند كه با توجه به نوع سفال هاي به دست آمده از سطوح آن، قدمتي حدود سه هزار سال را مي ‌توان برايش تعيين كرد و آخرين دوره استفاده از آن اواخر دوره تيموري مي باشد. اين قلعه احتمالا يكي از قلعه هايي است كه در اختيار فرقه اسماعيليه بوده و بعد از شكست آن ها از هلاكو‌خان مغول، مدتي متروكه و سپس در اختيار خاندان مرعشي قرار گرفت. تنها راه دسترسي به اين قلعه از سمت خاور بوده كه دروازه‌هايي را در آن جا تعبيه و دو طرف آن داراي برج مراقبت و نگهباني مستحكمي بوده است و اكنون بقاياي ديوار آن ها با ارتفاع حدود 2 متر هم چنان باقي است.
بقيه قسمت هاي پيرامون قلعه صخره‌اي بوده و امكان صعود از آن ها وجود نداشته و اگر برخي نقاط آن ضعف هايي داشته با احداث ديواري رفيع آن جا را غيرقابل دسترسي نموده بودند. امروزه در سمت شمال و جنوب خاوري اين قلعه برج ها و ديوارهاي استحكام بخش قلعه هم چنان باقي است. بر تمامي سطوح بالاي تپه يا داخل قلعه ديوارهايي وجود دارد كه گوياي وجود فضاهاي متعدد، اطاق در ابعاد مختلف و انبارهايي براي نگهداري و ذخيره آب و مواد غذايي مي ‌باشد كه متاسفانه بخش اعظم آن تخريب يا حفاري هاي غيرمجاز در آن ها صورت گرفته و تنها زوايايي از گوشه اطاق ها و بقايايي از پي ‌سنگي بناها مشهود است.
مصالح به كار رفته در قلعه براي ساختن بناها سنگ لاشه و در برخي قسمت ها خشت‌هاي پخته‌اي مي ‌باشد كه به مواد خاكي آن براي استحكام بيش تر كاه افزوده‌اند. انبوه سنگ هاي به كار رفته براي برپا نمودن ديوارها از كوه هاي اطراف به قلعه وارد شده و با جنس كوهي كه قلعه بر بالاي آن قرار دارد كاملا متفاوت مي ‌باشد. طول اين قلعه از خاور به باختر حدود 120 متر و عرض آن در قسمت باختري حدود 110 متر و در قسمت خاور، جايي كه دروازه در آن جا تعبيه شده بود، 80 متر مي ‌باشد.
با توجه به وسعت قلعه و فراواني پي ‌خانه‌هايي كه در سطح تپه مشاهده مي ‌گردد، مي ‌توان تخمين زد كه جمعيتي بالغ بر پانصد نفر را در خود جاي مي ‌داده است. اين قلعه بر تمامي كوه ها و گذرگاه هاي منطقه اشراف كامل داشته و تا فاصله20 كيلومتري اطراف خود را مي ‌توانست در ديد مستقيم داشته باشد. در خاور قلعه لاجورد و در فاصله 20 متري آن، منطقه و كوهي وجود دارد كه به نام قيصريه خوانده مي ‌شود و روايات مختلفي از قول اهالي درباره آن نقل مي ‌شود كه همگي بيانگر اهميت قلعه و آن كوه مي ‌باشد كه اظهار نظر قطعي درباره آن منوط به كاوش هاي باستان شناسانه مي ‌باشد.
قلعه ارو فيروزكوه
ارو از دهستان هاي حومه فيروزكوه در 4 كيلومتري خاور روستاي طرود و در دامنه كوه هاي پايون چال و ميان تنگه واقع شده است. در كنار تنگه مشهور به تنگه ارو و در كنار جاده‌اي كه از روستاي طرود به قرقو يا قرقاب امتداد مي ‌يابد، برصخره‌هاي سمت چپ آن بقاياي قلعه‌اي به چشم مي ‌خورد كه به نام قلعه ارو شهرت دارد. مصالح به كار رفته در بناي قلعه شامل سنگ، خشت و گل و در برخي قسمت ها ملات گچ و ساروج مي ‌باشد.
در سطح قلعه حفره‌هاي فراواني كه نشانگر حفاري هاي غيرمجاز متعدد مي ‌باشد، وجود دارد كه انبوه سفال هاي خاكستري، قرمز دست‌ساز و چرخ ساز، لعاب دار، سفال هاي منقوش دوره اسلامي شامل كف، بدنه و دسته ظروف متنوع در لا به لاي خاك هاي خارج شده، پراكنده مي ‌باشد. از بررسي ‌هاي اوليه سفال هاي سطح تپه، مي توان قدمت تاريخي آن ها را متعلق به هزاره چهارم قبل از ميلاد تا اواخر دوره صفويه دانست. قلعه ارو را مي ‌توان از جمله قلعه‌هاي راه داري دانست كه گذرگاه ميان قومس (سمنان امروزي) و فيروزكوه را تحت كنترل خود داشته و به اين علت حايز اهميت فراواني بوده است.
سرخ قلعه طرود فيروزكوه
سرخ قلعه طرود كه در روستاي سران زا، خاور شهرستان فيروزكوه قرار دارد، از يادگارهاي تاريخي دوران ساساني است. بقاياي اين قلعه تاريخي در بلنداي تپه اي قرمز رنگ در 16 كيلومتري خاور شهرستان فيروزكوه قرار دارد. سرخ قلعه داراي 8 برج دفاعي بوده و در سه طبقه ساخته شده است. بالاترين طبقه آن داراي فضاهايي جهت ديده باني و امكان برقراري ارتباط با برج هاي ديده باني اطراف بوده است.
طبقه دوم داراي اطاق ها، فضاها و راهروهايي است كه برخي از آن ها به برج هاي پيرامون راه پيدا مي كرده و بدين وسيله ضمن تدارك برج نشينان، امكان جابه جايي نيرو را فراهم مي كرده است. طبقه اول به صورت زير زمين و شامل اطاق هاي متعددي است كه توسط دالان با يكديگر ارتباط داشته اند. مصالح قلعه خشت خام و چينه بوده و وسعت كلي آن حدود دويست متر مربع مي باشد.
بلندترين نقطه قلعه برج قرمز رنگ مدوري است كه كار اصلي ديده باني را در دوطبقه انجام مي داد، سطح آن تا كف تپه حدود 30 متر ارتفاع دارد. پيرامون سرخ قلعه طرود به لحاظ موقعيت بسيار حساس تاريخي و با توجه به شواهد موجود از جمله فراواني سفال هاي خرد، سفال هاي متنوع و متعدد، از نقاط تاريخي بسيار مهم بوده است.
قلعه كهنه دير فيروزكوه
در فاصله حدود 2 كيلو متري روستاي پيرده و حد فاصل ميان روستاي پيرده و دره ده كه تنگه كاملا باريك شده و شكل گذرگاه به خود مي گيرد، در سمت چپ جاده، تپه اي سنگي وجود دارد كه بر بالاي آن بقاياي قلعه اي مشاهده مي شود كه با چينه و خشت هاي گلي احداث شده است. از بررسي سفال هاي گردآوري شده از اين محل مي توان اظهار كرد كه از دوران قبل از اسلام و دوره اسلامي استقرار در اين محل تداوم داشته است.
متاسفانه از استحكامات قلعه بقاياي زيادي نمانده است اما به احتمال زياد داراي بناها و برج و بارويي بوده كه مسير حد فاصل ميان دو روستا را كنترل مي كرده است و شايد دروازه اي در ميان گذرگاه وجود داشته است. در زير اين صخره و كوه هاي جنوبي آن محوطه اي وجود دارد كه در حدود 50×20 متر وسعت دارد. در اين محل بقاياي روستايي ديده مي شود كه به گفته اهالي محل استقرار جمعيت در زمان هاي گذشته بوده است. اين محل خوشبختانه دچار حفاري هاي غير مجاز نشده و قابليت حفاري علمي و مطالعات باستان شناسانه را دارد.
برج نيمه فيروزكوه
برج نيمه لزور نيز مانند بسياري از برج هاي مقبره‌اي منطقه، متعلق به قرون هفت يا هشت بوده است. در فاصله حدود دويست متري جنوب باختر امام زاده معصوم بقاياي دو ضلع از هشت ضلع و قوس گنبد بالاي آن از برج يا گنبد مقبره‌اي شكل هشت ضلعي باقي است. گرداگرد اين برج شواهد فراوان از بقاياي قبرستاني متعلق به زمان هاي گذشته ديده مي ‌شود كه ضمن اثبات اين مدعا، بيانگر جابه جايي قبرستان جديد از اين محل مي ‌باشد.
در حال حاضر حد فاصل ميان امام زاده معصوم و بقاياي برج ياد شده، زمين فوتبال ده را احداث كرده‌اند و در بدنه‌هاي ديواره باختري زمين فوتبال نيز بخش هايي از قبور دوره اسلامي ديده مي ‌شود. به گفته پيرمردان ده برج تخريب شده محل نگهداري اموات امانتي بوده كه وصيت كرده بودند آن ها را جهت دفن نهايي به عتبات عاليات منتقل نمايند.
برج گور گنبد فيروزكوه
گورگنبد، برجي سنگي است كه در فاصله دويست متري جنوب ايستگاه راه‌ آهن فيروزكوه و در كنار ريل راه آهن سراسري از زمان هاي بسيار دور احداث شده است و با توجه به مصالح به كار رفته و يافته‌هاي اندك سفالين در پيرامون بنا مي ‌توان حدس زد كه قدمت آن به قرون هشت و نه هجري برسد.
بناي گور گنبد از بيرون يازده و از داخل هشت ضلعي بوده و سقف گنبدي آن از خارج تقريبا نيم دايره و از داخل پيازي است و مصالح‌ آن سنگ لاشه، قلوه سنگ و ملات گچ و ساروج مي ‌باشد. تزيينات بنا از بيرون اندود گچي و از داخل در هر ضلع، قاب مستطيل با سر قوس جناغي و در حدفاصل قاب ها پيش آمدگي هايي است كه همگي با اندود گچ پوشانده شده اما متاسفانه بر اثر گذشت زمان و بي ‌مهري هاي روزگار و تلاش بي ‌حاصل طالبان گنج هاي بادآورده، تخريب و يا فروريخته شده‌اند، در بالاي اضلاع هشتگانه كه مقدمات احداث دايره زير گنبد تدارك ديده شد، دو رديف گچ بري هاي ساده به صورت نوار پهن قرار دارد كه بر زيبايي برج افزوده است.
درب ورودي برج در سمت شمال باختر آن تعبيه شده و بقاياي ديوارك‌هايي در دو طرف آن كه با مصالح برج يكساني دارد، نشانگر وجود پيشخواني در بناي اوليه برج مي ‌باشد. وجود دريچه‌ايي در چهار ضلع و نورگيري در راس گنبد موجب شده كه روشنايي داخلي فضا به خوبي تامين گردد.
برج سنگي باد رود فيروزكوه
برج سنگي بادرود يكي از برج هاي ممتاز و مشخص منطقه فيروزكوه است كه از ديگر گنبدهاي منطقه بزرگ تر بوده و كتيبه هايي به خط كوفي دارد كه موجب امتياز آن از ساير بناهاي مشابه شده است. نماي بيروني اين بنا 12 ضلعي و داراي گنبدي به سبك رك مي باشد كه با ملات گچ و ساروج اندود شده و درب ورودي آن در سمت شمال ساخته شده است.
نماي داخلي برج 10 ضلعي و در داخل هر ضلع قاب مستطيل شكلي ساخته شده كه داراي قوس جناغي در بالا مي باشد. حد فاصل دو قاب با ايجاد پيش آمدگي در جرز اصلي، زيباي مضاعفي در بنا ايجاد كرده اند. در بالاي اضلاع دهگانه برج كه گريو گنبد ساخته شده يك رديف كتيبه كه شامل قالب هاي گچي مي باشد كه كلمه علي در داخل آن 4 بار برگرد محور مركزي چرخيده، نصب شده كه جمعا 30 قاب 50 × 50 سانتي متر مي باشد. نماي داخلي گنبد به صورت عرق چين و بسيار زيباست. اين برج مانند ديگر برج هاي اطراف فيروكوه با مصالح سنگ لاشه و ملات گچ و ساروج ساخته شده است.
برج ديدباني هرانده فيروزكوه
در سمت شمال خاوري روستاي هرانده و در نقطه اي كه روستا به رودخانه حبله رود متصل مي شود، صخره سنگي منفردي وجود دارد كه در بالاي آن شكافي به عرض حداكثر 3 متر در جهت شمال خاور و جنوب باختر ايجاد شده است. در ميانه اين شكاف بقاياي پي برجي ديده مي شود كه به نظر مي رسد برج ديدباني بوده و در ابتدا تا سطح صخره ارتفاع داشته است.
در پيرامون صخره، سفال هاي فراواني پراكنده است كه با بررسي آن قدمت برج ديدباني به حدود قرون هفتم و هشتم مي رسد. مصالح به كار رفته در پايه هاي برج، سنگ لاشه و ملات ساروج و در ارتفاع بالاتر از چينه گل و خشت مي باشد كه بر اثر حفاري هاي غير مجاز بخش عمده آن از ميان رفته است. سطح باقي مانده اين برج يا قلعه در حدود 10 متر مربع مي باشد. برج ديده‌ باني مرزداران فيروزكوه
برج ديده باني مرزداران بنايي است زيبا با طاق نماها و تزيينات قابل توجه كه قدمت اين بنا را قرون هفت و هشت تخمين زده اند. برج ديده باني مرزداران در بخش شمالي روستاي مرزداران واقع شده است كه پلان آن هشت ضلعي بوده ولي در حال حاضر 4 ضلع جنوبي آن كاملا تخريب و فروريخته است. ورودي برج در سمت جنوب و در قسمتي از آن وجود داشته كه امروزه موجود نمي ‌باشد.
مصالح آن قلوه سنگ، سنگ لاشه و ملات گچ و ساروج بوده و تنها در ازاره زير گنبد و نماي داخلي آن از آجرهاي چهارگوش استفاده شده است بر روي هر يك از اضلاع داخلي برج، طاق نماهايي تعبيه شده كه در حال حاضر چهار ضلع باقي مانده بنا، طاق نماها و تزيينات به كار گرفته شده متنوع آن را در خود حفظ كرده است.
با توجه به مصالح به كار رفته در بنا و بقاياي سفال هايي كه در اطراف برج و در قلعه نزديك آن (قلعه باباريش) مزداران به دست آمده مي ‌توان قدمت برج را مربوط به قرون هفت يا هشت هجري دانست. زيبايي تزيينات، قدمت نسبتا زياد برج، واقع شدن آن در ميان روستا، اعتبار اندكي كه براي مرمت برج مورد نياز است و آسيب ديدگي شديدي كه آن را در آستانه نيستي قرار داده است، ايجاب مي نمايد تا براي مرمت و بازسازي آن اقدام فوري به عمل آورد.
برج سنگي يا گنبد گبري فيروزكوه
بقاياي برج سنگي يا گنبد گبري در روستاي طارس و فاصله 500 متري شمال امام زاده احمد و محمد بر روي تپه اي كم ارتفاع قرار دارد و فرم و مصالح اين بنا نشانگر بنايي از قرن هفتم و هشتم هجري قمري است. بقاياي اين برج سنگي كه به شكل چند ضلعي است، در قسمت نماي بيروني فرو ريختگي هايي دارد كه در طول زمان به وجود آمده است و آثاري از تعميرات جزيي در دوران هاي بعد از زمان ساخت بر روي آن مشاهده مي شود.
تمامي مصالح برج از سنگ لاشه و قلوه سنگ با ملات ساروج و گچ است نماي برج از بيرون و داخل هشت ضلعي است وتركيب آن از كف تا نوك گنبد يكسان مي باشد. بر روي ديوارهاي داخلي جز چند طاق نماي ساده و نورگيري در سقف، تزيينات خاصي ندارد. نماي داخلي برج بدون تزيين و چند جاي آن صدماتي ديده كه موجب تخريب آن شده است.
برج تاريخي روستاي اندور فيروزكوه
در ميانه روستاي اندور و در ضلع خاوري چشمه وسط روستا، برج مدوري با مصالح سنگ لاشه و ساروج ساخته شده كه گمان مي ‌رود قدمت آن به ميزان بناي امام زاده بي بي باشد. اما متاسفانه به علت بي ‌توجهي تنها حدود 140 سانتي ‌متر از ديوار پي آن باقي مانده است.
بقاياي برج ديده باني جليزجند فيروزكوه
در شمال روستاي جليزجند و در خاور رود كوچكي كه از تنگه واشي سرچشمه گرفته و زمين هاي روستا را مشروب مي كند، بقاياي تپه باستاني و برجي ديده باني مشاهده مي شود كه فاصله آن تا تنگه واشي حدود 200 متر مي باشد. محله تپه و برج ديده باني احداث شده برروي آن، نقطه ديد و ارتباط بسيار خوبي ميان قلعه بالاي تنگه واشي (پشت تندير) و دشت جنوبي منطقه كه روستاي جليزجند درآن واقع شده بود.
از برج ديده باني ياد شده جز بقاياي جرز آن كه با سنگ لاشه و ملات ساروج ساخته شده و براثر حفاري هاي غير مجاز متعدد به كلي مضطرب شده، چيزي باقي نمانده است. در تپه پيرامون برج نيز كه انبوهي از سفال هاي قرمز رنگ بسيار ظريف و چرخ ساز و نمونه هايي از سفال هاي خاكستري رنگ، پراكنده مي باشد، حفاري هاي متعددي صورت گرفته كه نشان از غناي فراوان آن دارد.
برج سنگي روستاي مهاباد فيروزكوه
در سمت باختر روستاي مهاباد و در فاصله 20 متري باختر ريل آهن فيروزكوه ـ تهران برجي سنگي وجود دارد كه متاسفانه بخش اعظم آن تخريب شده و كف داخل آن توسط افراد سودجو به دفعات، مورد كاوش قرار گرفته و كاملا آشفته شده است. نماي بيروني بنا مدور و از داخل هشت ضلعي مي ‌باشد. قطر داخلي برج 6/10 متر و محيط آن حدود 27/40 متر است. درب ورودي برج در قسمت جنوب تعبيه و داراي 70/1 متر عرض و ارتفاع ديوار فعلي بنا 4 متر مي باشد.
مصالح بنا قلوه سنگ، سنگ لاشه و ملات گچ و ساروج و نماي بيروني آن با ملات گچ و ساروج اندود شده است. در هر يك از اضلاع داخلي بنا طاق نماهايي به عرض 80/1 و عمق 60 سانتي ‌متر و طاقچه‌هايي به شكل مستطيل ايجاد شده كه نشانه‌هايي از اندود گچ و گچ بري در آن ها ديده مي ‌شود. پيرامون برج را قبرستان وسيعي در بر گرفته كه برخي از سنگ نوشته‌هاي آن نشان از قدمت تاريخي آن دارد.