اين شهرستان يكي از شهرستان هاي جديد و مهم استان گلستان است كه از شمال به جمهوري تركمنستان ، از شرق به استان خراسان ، از غرب به شهرستان هاي آزاد شهر و گنبد و از جنوب به استان هاي سمنان و خراسان محدود است . بخشي از طبيعت زيباي پارك ملي گلستان و سرچشمة رودخانه زاو كه از سرشاخه هاي پرآب گرگان رود است ، در اين منطقه واقع گرديده . جمعيت 155886 نفري شهرستان كلاله ، تركيب جمعيتي بسياري متنوعي داشته و شامل اقوام تركمن ، فارس ، ترك ، سيستاني و بلوچستان است . اين منطقه از استعداد بالايي در توليد محصولات مهم و كشاورزي برخوردار است . مزار خالد نبي كه مورد توجه تركمن هاست ، بر فراز ارتفاعات گوگجه داغ ، در شمال شرقي شهرستان كلاله قرار دارد از آثار تاريخي موجود در اين منطقه هم مي توان به مدرسه كريم ايشان در ورستايي به همين نام اشاره كرد از جمله بخش هاي شهرستان كلاله ، بخش مراوه تپه است . اين بخش در شمال شرقي استان گلستان و در نزديكي مرز جمهوري تركمنستان در حاشيه اترك واقع شده است . بيشتر اهالي مراوه تپه تركمن بوده و از اقوام ديگر تنها تعداد كمي در آن به سر مي برند . دامداري در اين بخش به دليل وجود مراتع وسيع و گسترده ، رواج بسياري دارد . مراتع مراوه تپه ، علاوه بر تامين نيازهاي منطقه ، پذيراي عشاير شمال خراسان نيز است . آن ها هر ساله با فرارسيدن پاييز به اين منطقه وارد شده و در اواخر ارديبهشت آن را ترك مي كنند .

دشت گرگان كه در ساحل جنوب شرقي درياي مازندران واقع شده يكي از مراكز مهم تمدني اين سرزمين است و آثار فراوان از دوران پيش از تاريخ تا اسلامي در آن بدست آمده است و در نتيجه داراي مراكز استقراري شهري متعددي است . چنانچه در بررسي T . J . Aren در 1933بيش از 300 تپه باستاني در منطقه گرگان و قره سو ثبت شد و سال بعد از آن اريك اشميت نيز عكسهايي هوايي از آثار باستاني اين منطقه تهيه و به همراه نقشه اي عرضه نمود . در دهه 1350 نيز هيات بررسي و كاوش جرجان توانست تعدادي زياد از آثار استقرارهاي دوران تاريخي مخصوصا پارتي را با استفاده از عكسهاي هوايي مورد شناسايي قرار دهد .
در نيمه اول قرن حاضر دو حفاري مهم پيش از تاريخ انجام پذيرفت . يكي در تورنگ تپه به فاصله 17 كيلومتري سر راه گرگان به شاه پسند ( 9 كيلومتري شمال جاده ) كه بي شك بزرگترين و با اهميت ترين نقطه ما قبل تاريخ دشت گرگان است در حفارياتي كه توسط ف . ر . ويلسن از دانشكاه پنسيلوانبا و سپس زان دهه در سال هاي دهه 1960 از دانشگاه ليون پاريس انجام گرفت ، آثار استقرار هزاره ششم ق . م را نشان داد و طبقات مربوط به 2800 تا 1700 ق . م داراي اهميت بسياري بود . البته در سال 1841 در دامنه تپه مزبور آثاري بدست آمد كه بجهت طلايي بودن تعدادي از آنها به گنجينه استرآباد معروف شد كه قدمت آن به دوره مفرغ باز مي گشت .
تپه دوم شاه تپه بود كه به فاصله 13 كيلومتري شمال غرب گرگان واقع شده است . نتيجه حفاري ، سه دوره مشخص را نشان مي دهد كه دو لايه آن به دوران ماقبل تاريخ تعلق داشت . " ياريم تپه " در 9 كيلومتر غرب شاه پسند نيز از تپه هاي مهم پيش از تاريخ اين منطقه است . ارتفاع تپه 20 متر است و در سالهاي 1960 و 1962 توسط " ديويد استروناخ " مورد حفاري قرار گرفته است ، قدمت آن به دوره اوايل كالكوليتيك ( حدود 5000 ق . م ) مي رسد . و از اواخر دوره كالكوليتيك 3200 تا 2800 ق . م و تا 1800 ق . م هميشه مورد استفاده قرار گرفته و و بعد از يك ويراني ، از حدود 1100 ق . م ( دوره آهن ) تا دوران پارتي تا 200 ميلادي داراي سكونت بوده است .
سرزمين گرگان در دوران هخامنشي نيز يكي از ايالات دولت مقتدر هخامنشي نيز يكي از ايالات دولت مقتدر هخامنسي بود و با استناد به كتيبه هاي اين دوره جزو ايالت ياساتراپي پارئوا ( Parthava ) بوده و وركانه ناميده مي شد . ابتدا اين ايالت بصورت مستقل اداره مي شد و حاكم آنجا ويشتاسپ پدر داريوش بود كه در حكومت كوروش با سمت والي يا ساتراپ گرگان بكار مشغول بود . هرودوت در فهرست ساترابي هاي دولت هخامنشي و تقسيمات آن از گرگان نام نمي برد و بدين روي عمده اي را گمان آن است كه پريكاني ها جرو مردمان همين ساتراپي بودند و هم آنان مردم هيركاني هستند . در هر صورت هرودوت از قبيله هيركاني كه در ساحل راست خزر زندگي مي كردند نام مي برد .
آرين Arrian مورخ يوناني زمان اسكندر گويد وقتي اسكندر به سوي باختر حركت مي كرد قصد " زدركرته " را كرد كه مركز هيركانيه بود و از بزرگترين شهرهاي آن و قصر حكومتي در آنجا واقع بود . عده اي احتمال ميدهند كه " زدركرته " با محل شهر امروزي گرگان ( استراباد سابق ) يكي است . در اينجا لازم است گفته شود كه يكي از بزرگترين تپه هاي باستاني موجود در سرزمين گرگان يعني قلعه خندان ( خلعت پوشان بنا بر قول رابينو ) در استراباد واقع است كه بعدا بدان خاهيم پرداخت . البته T . J . Arne اندازه هاي آن را همراه يك نقشه ارائه داد ولي هنوز بررسي جامعي در آن انجام نگرفته است .غير از پيدا شدن يك سنگ نبشته يوناني از زمان سلوكي ها سفالهاي جمع اوري شده سطحي مربوط به دوران هخامنشي تا ساساني است .
پليبيوس از ديگر مورخان يوناني محل استقرار فرماندار هيركانيه را در سيرنيكا ( Sirynca ) مي داند كه از شهر بدون ديوار طمبركس ( Tambrax ) فاصله چنداني نداشت . همچنين استرابو از محلي بنام Tapa ياد كرده كه بي شباهت با سيرنيكاي پلييوس نيست . در مورد تعيين موقيعت آن گفته شده است كه تپه باستاني قره تپه در 7 كيلومتري غرب بهشهر مي تواند مكان اين شهر باشد . در سال 209 ق . م در جريان فرو نشاندن قيام پارتها به توسط آنتيخوس سوم در سير نيكا زندگي مي كرده اند . بعد از مرگ اسكندر هيركانيا همچنان بصورت يك ايالت مستقل باقي ماند و فرماندار آن Tlepolemus بود ليكن قيامها و شورشها عليه سلوكي ها ادامه يافت و در سال 235 ق . م از زير سلطه آنها خارج شد و طبق پيمان صلحي كه بين سلوكوس دوم شاه پارتي بسته شد ، سلوكوس او را حاكم يالت پارت و هيركاني منصوب كرد .بعد از مرگ ارشك ، اردوان اول به حكومت رسيد و در قيامي عليه سلوكي از آنتيخوس سوم شكست خورده و پيمان صلحي بين آنها بسته شد .
بر خلاف دوران هخامنشي هير كانيه از صورت يك فرمانداري مستقل خارج و ضميمه ساتراپي پارت گشت . شواهد تاريخي نشان ميدهد كه گرگان اگرچه به ساتراپي پارت وابسته بود ليكن هر هنگام كه توانسته خود را از زير يوق حكومت پارت خارج ساخته است .
فعاليتهاي باستان شناسي دهه 1350 باعث پيدايش آثار جديد و گسترده از دوران پارتي در سطح دشت گرگان شده است كه از آن جمله است : آثار پارتي از حفاريات تورنگ تپه و كاوسهاي انجام شده در ديوار دفاعي گرگان ( معروف به سد اسكندر يا انوشيروان ) و در بررسيهاي هيات كاوشهاي باستان شناسي در جرجان بسياري از قلاع و شهرهاي دوران تاريخي و اسلامي بخصوص دوران پارتي و ساساني گشف شده است . با اينكه فعلا نميتوان اين شهرها و قلاع را كاملا شناسايي كرد اما آنها را مي توان از مراكز مهم استقرار و مدنيت در ومنطقه اي از جمله دوران پارتي دانست .
بعد از پاشيده شدن حكومت پارتي توسط اردشير سر سلسله حكومت ساساني ، حكومت مستقل گرگان نيز زير سلطه اردشير درآمد . در اين دوره گرگان استاني مستقل بود . نام آن در كتيبه سه زبانه شاپور در كعبه زرتشت ( پارتي va3k , n ساساني Gwfk , n) و اثر مهرهاي اداري اين دوره آمده است . مركز آن شهري همنام استان يعني گرگان جزو دارالغربهاي دولت ساساني بود . اگرچه در مورد موقعيت اين شهر ساساني اطلاعي دقيق در دست نيست ليكن گمان مي رود كه در حوالي شهر دوران اسلامي جرجان كه خرابه هاي آن در كنار شهر جديد التاسيس گنبد قابوس است قرار داشته و شهر جرجان كه در منابع اسلامي بنيادي به يزيد بن المهلب نسبت داده شده ، مي تواند احتمالا بر روي آثار شهر قديمي ساساني ساخته شده باشد . اين گمان با پيدا كردن تعدادي آثار ساساني در حفريات مي تواند قوت بيشتري يابد .
ايجاد شهرهاي اسلامي جرجان چنانكه گفتيم به يزيد بن المهلب نسبت داده شده و در هر حال شهر به صورت استقرار كوچكي در حوالي امامزاده يحيي ( گور سرخ ) در كنار رودخانه شكل گرفته است . در دوران زياري ، ساماني و آل بويه شهر وسعت گرفته و به صورت يكي از مراكز هنر اسلامي درآمد ، ابن حوقل در قرن چهارم مي گويد كه جرجان شهري نيكوست . ساختمانهاي آن از خشت ساخته و شهر در دو طرف در دو طرف رود واقع گرديده است و پلي آنها را بهم متصل مي سازد كه جانب خاوري را گرگان جانب باختري را بكرآباد گويند و شهر داراي باغستانهاست و ابريشم در آنجا به عمل مي آمده است .
مقدسي جانب خاوري را شهرستان ذكر كرده و باغستانهاي انار ، زيتون ، خربزه و نارنج و ليمو و انگور ياد مي كند و نهرهايي بر روي آن پل بسته اند . بقول او ميداني در مقايل دارالاماره و شهرداري نه دروازه بوده و نام محلات آن را مي آورد . شهري گرانقدر و ثروتمند . بازارها و مساجد آن زيبا و هم او ياد ميكند كه مسجدها را نقاشي كرده و ديوارها را آراسته اند و در ميان شهرها آن را مشابه شهر رمله فلسطين مي دانند . در مورد بكرآباد مقدسي مي گويد : كه شهري است آباد با مساجد زيبا و گورستاني بزرگ داشته كه بقول او بزرگتر از آن در هيچ شهري نبوده است و از نهر معروف آن بنام طيفوري نام مي برد . از جمله آثار دوران زياري ( قرن چهارم ) جرجان مقبره امير شمس المعالي پسر امير قابوس بن وشمگير كه 63 متر ارتفاع دارد . شهر احتمالا در زمان هجوم سلجوقي خراب بوده است و نواده ملكشاه اقدام به بازسازي آن مي نمايد . بعدها شهر در حمله مغولان به تصرف در آمده ويران مي شود . چنانكه در زمان حكدالله مستوفي شهري خراب بوده است .
تيمور در اين محل كاري مي سازد كه به شاسمان معروف بود . امروزه ارگ و چند تپه حاوي آثار توسط رودخانه تقسيم شده كه قسمت بزرگتر در جانب جنوبي پشت امامزاده يحيي قرار دارد . از سال 1971 دكتر يوسف كياني از مركز باستانشناسي ايران در آنجا مشغول كاوش بوده و آثار متعددي از دوران قبل از سلجوقي و سلجوقي بدست آورده است . حاصل اين حفريات اطلاعات بسياري را در زمينه شهر سازي ، معماري و تزئينات معماري و هنر و صنايع بدست داده است . شهر از ابتدا داراي جمعيت بسياري بوده و در آن خيابانها ، مغازه ها و راسته هاي صنفي متعددي وجود داشته . در اثر جنگهاي داخلي و حوادث طبيعي چون زلزله ، سيل و حفريات غير قانوني ، بسياري از بقاياي شهر صدمه ديده است و تشخيص شكل كلي شهر خالي از اشكال نيست و با استفاده از عكسهاي هوايي ، و گمانه زني ، نقشه شهر قابل دستيابي است . ننقشه شهر گرچه به ظاهر دايره است ولي شكل اصلي آن Polygonal است و مساحتي تقريبا 1200 هكتار را مي پوشاند . رودخانه گرگان و چهل چاي از آن گذشته و آنرا به دو قسوت كرده است . دو ديوار كه ميان آنها خندقي قرار داشت شهر را احاطه كرده بود خشتها داراي ابعاد گوناگوني هستند كه عمدتا 25×25 سانتيمتر بوده و در ميان انها آجرهايي به ابعاد 50 × 50 سانتيمتر نيز وجود دارند كه كاوشگر آنها را به دوران پارتي منسوب مي سازد . ارگ در مركز شهر در بخش شيعه نشين قرار داشته و در زمان مستوفي بنام دهستان معروف بوده و به قول اين حوقل و استخري به بزرگي ري بوده است . در دوران سلجوقي اماكن ذخيره سازي آب و غذا و نقاط جمع آوري خاكروبه وجود داشت و آب در سطح شهر جاري بوده است . در اين دوره تزئينات بنا مثل آجر كاري ، كاشي كاري و گچ كاري به اوج خود رسيده است .
خرابه هاي شهر جرجان در زمان آخرابه هاي شهر جرجان در زمان آباداني كلا 1200 هكتار را مي پوشانده كه در حال حاضر 250 هكتار آن در دو سوي رودخانه باقي است و در سال 1317 به شماره 40 در زمره آثار ملي به ثبت رسيده است . در طي سالهاي 1350 تا 1375 تنها 12 هكتار از محوطه مورد حفاري قرار گرفته است . شهر بصورت چند ضلعي نا منظم ساخته شده و اوج شكوفايي آن در قرون 5 و 6 ه . است . دو قسمت شهر توسط پلهاي به هم متصل مي شده اند و بقاياي آنها هم اكنون در قسمتهاي مختلف رودخانه قابل رويت است . شهر داراي ديوار واخلي و خارجي بوده و خندقي در ميان ديوارها قرار داشته است . مصالح ديوار آجر ، گچ و سنگ است . ارگ بصورت شش ضلعي در قسمت مركزي شهر كه در آن زمان دهستان ناميده مي شد ، قرار داشت . بناهاي مذهبي ، دولتي و كارگاههاي صنعتي در ميان و ارگ متمركز بودند . خيابان ها و گذرها آجر فرش و داراي شبكه بندي شمالي جنوبي و شرقي - غربي است و تقريبا تمان شهر را در بر مي گرفته است . اين خيابان مربوط به دوران آل بويه ، سلجوقي و خوارزمشاهي است و با آجرهاي 4 × 12 × 12 ، 4 × 20 × 20 و 5 × 25 × 25 بطور عمودي فرش شده اند .
در دوران سلجوقي تغيرات كلي در بافت شهر ايجاد شده و خيابانهاي متعددي ساخته شدند آثاري از بازسازي دوران بعد از ويراني مغول نيز در طي حفاري بدست آمده است . بناهاي مذهبي در نزديكي ارگ قرار داشته و يك مسجد چهار ايواني كشف گرديد كه احتمالا در دوره مغول خراب نشد . واحدهاي مسكوني داراي چاه آب ، آذوقه و فاضلاب بوده و منازل داراي حياط مركزي و اتاقهاي متعددي با تزئينات گچي و آجري بود و كانال سرتاسري فاضلاب در شهر بوجود آمده بود . چنانچه گفته شد شهر در حوالي امامزاده يحيي كه مقبره محمد بن جعفر صادق معروف است ، شكل گرفت و حمدلله مستوفي از آن بنام گور سرخ ياد مي كند . زكرياي قزويني نيز يك قرن پيش از آن به همين صورت از آن ياد مي كند و مي گويد كه او از فرزندان امام هشتم علي بن موسي الرضا است و بها مشهد لبغض اولاد علي الرضا ، العجم يسمونه " گور سرخ " مسعودي در قرن چهارم در مروج الذهب دارد كه : وتوفي بها ابو الحسين محمد بن الامام جعفر الصادق ( ع ) .... فد فن فيها و معروف به محمد ديباجي بود . امروزه از محل اين گور اطلاعي نداريم .
در حوالي خرابه هاي جرجان بقعه اي است كه تركمن ها آن را قرنگي امام مي خوانند. قرنگي در تركي به معني تاريك است و شايد اين نام به خاطر راهروي طولاني و تاريك مرقد است. اين بقعه مربوط به دوران مغول است و حمدلله مستوفي نيز بدان اشاره مي نمايد. مردمان محلي آنرا مقبره يحيي بن زيد پسر زيد بن علي ( فرزند زيد العابدين (ع) ) مي دانند جاي توجه است كه بقعه ديگري منتسب به يحيي وجود دارد و آن در سر پل خطيب در ايالت جوزجان افغانستان است و بنام زيارت امام خرد زيارتگاه مردم افغانستان است. از قراين چنين بر مي آيد كه يحيي بعد از شهادت پدر در كوفه به طرف شرق سرزمينهاي خلاف اموي پناه مي برد و آخرالامر در افغانستان در ولايت جوزجان در دهكده ارغوبه به قتل مي رسد ( ابو الفرج اصفهاني ، مقاتل الطالبين ، نجف 1934/ 1353 ه . ق ، ص 115 ) . ياقوت ذيل نام " انبيرو جوزجان " مي نويسد كه انبير پايتخت جوزجان است و مينورسكي انبير قرون وسطي را با شهر جديد سر پل خطيب جايي كه قبر يحيي در آن قرار دارد يكي مي دانند.

گرگان رود
اين رودخانه كه از كوه هاي آلاداغ سرچشمه گرفته است، پس از دريافت شعباتي چند و طي مسافتي نسبتا طولاني (بيش از 200 كيلومتر) از دره هاي پر پيچ و خم كوهستاني و‌ صحراي كلان عبور كرده و در پيرامون شهر گرگان، گنبد كاووس، دشت گرگان و شهر آق قلعه در نقطه اي به نام خواجه نفس وارد درياي مازندران مي شود. از شعبات مهم اين رودخانه كه مهم ترين و مفيدترين رودخانه مازندران به شمار مي ‌آيد، مي توان رودخانه اوغان، حاجي لر و نوده رود را نام برد. رودخانه گرگان رود حركتي آرام دارد، اما در مواقع بارندگي و سيلاب به علت عبور از زمين هاي رسي، گل آلود مي شود. در حال حاضر سدي بر روي آن احداث شده و از آب آن براي زراعت استفاده مي شود. وجود درياچه، سد و مسير آرام و پر آب آن، امكانات قابل توجهي براي بهره برداري هاي جهانگردي، به ويژه در زمينه ورزش هاي آبي فراهم كرده است.
رودخانه وجادره گرگان
اين رودخانه فصلي كه 45 كيلومتر طول دارد از دامنه باختري كوه قلعه موران در 53 كيلومتري خاور گرگان سرچشمه مي ‌گيرد و از دره ميان كوه هاي چخماقي در شمال و آقندوكمر (Aqondukamer) در جنوب رو به باختر جريان مي ‌يابد. در روستاي زرين گل به سوي شمال باختري منحرف شده و به دشت گرگان مي ‌ريزد. آب اين رودخانه در اين محل به مصرف كشاورزي مي ‌رسد و مازاد آن در فصل هاي پرباران و سيلاب هاي بزرگ به رود گرگان مي ‌ريزد. حوزه اين رود كه مسير كلي آن نخست باختري و سپس شمال باختري است، درياي خزر مي باشد. ارتفاع سرچشمه اين رود 1100 متر و شيب متوسط آن 4/2 درصد است.
رودخانه نكا گرگان
اين رودخانه دايمي كه 180 كيلومتر طول دارد از دامنه كوه يزدكي (Yazdeki) واقع در منطقه‌اي به نام اريس چال (Arbescal) واقع در 36 كيلومتري جنوب خاوري گرگان سرچشمه مي ‌گيرد و به نام رودخانه چهارباغ از مناطق حق علي و سورخان عبور مي ‌كند و به دره ميان پيرگرده كوه و ميان كوه وارد مي ‌شود و ضمن عبور از مناطق و روستاهاي سر راه، روستاي چهارباغ را سيراب مي ‌كند. در ادامه مسير خود آرام آرام وارد دره ميان كوه سرليسه و كوه سرخ ‌شده، با رودخانه شاه كوه مخلوط مي ‌شود و به دنبال آن با آب دره رينو نيز درهم مي ‌آميزد. نكا در اين قسمت كوه تركه چال را از سوي دامنه شمالي دور زده و پس از عبور از جنوب روستاي حاجي آباد با باريك آب مخلوط مي ‌شود و به اسب نيزه رودبار تغيير نام مي ‌دهد. رودخانه اخير ضمن عبور از دره ميان كوه ميلانه و گاوكوه با پاييزبن رودبار درهم مي ‌آميزد و در دامنه جنوبي كوه چلستان (celestan) با آب دره شمشيربر مخلوط مي ‌شود و به رود رادكان تغيير نام مي ‌دهد. اين رودخانه نيز پس از عبور از منطقه چمن ساور (camansaviar) با رودخانه گليدي رودبار مخلوط شده و با نام رودخانه نكا رو به باختر روان مي ‌شود و دامنه شمالي كوه كبودريز را به سوي جنوب باختري مي ‌پيمايد. در دو كيلومتري خاور روستاي سفيدجاه با ريزابه ‌اي كه از جنوب سرازير شده مخلوط مي ‌گردد و در روستاي چانه پل (Canehpel) با رودخانه كياسر تلاقي مي ‌كند. در ادامه مسير دره نكا را رو به سوي باختر پيموده و ضمن آميختن با چند ريزابه شمالي و جنوبي در اين دره روستاهاي رودبار محمدآباد و گيلورد بزرگ (Gliavard) را مشروب مي ‌سازد و با طي چند قوس كوچك و بزرگ به سوي روستاي كنت (Kent) روان مي ‌شود. در حوالي روستاي آبلو (Abelu) با رودخانه لكشا مخلوط شده، سپس از ميان شهر نكا عبور مي ‌كند و با قطع راه‌ آهن متوجه شمال باختري مي شود. روستاهاي سر راه خود را در اين مسير سيراب كرده و سرانجام در 22 كيلومتري شمال باختري نكا به درياي خزر مي ‌ريزد. ارتفاع سرچشمه اين رود 330 متر و شيب متوسط آن 8/1 درصد است. مسير كلي رودخانه نكا نخست باختري و سپس شمال باختري بوده و حوزه آن درياي خزر است.
خليج گرگان
خليج گرگان كه 400 كيلومتر وسعت دارد، بزرگ ترين خليج درياي خزر است و بر اثر پيشروي و گسترش خاوري رشته ساحلي شبه جزيره ميانكاله در جنوب خاوري درياي خزر تشكيل شده است. طول خليج حدود 70 كيلومتر و در جهت باختري - خاوري و عرض آن بين 13 تا 14 كيلومتر است، اما كاملا برخلاف شبه جزيره ميانكاله، از باختر به خاور به عرض خليج افزوده مي شود. خليج گرگان كم عمق است، به طوري كه با در نظر گرفتن بالا آمدگي آب، حداكثر عمق آن به 4 متر مي رسد و از باختر به خاور تا حوالي ضلع جنوبي آشوراده به عمق آب افزوده مي شود. درجه شوري آب خليج در قسمت هاي باختري به علت كمي عمق و افزايش تبخير، قدري بيش تر از شوري آب درياي خزر است.
در دهانه رودهاي پر آبي مانند قره سو و گهر باران به علت ورود آب شيرين، از درجه شوري آب خليج كاسته شده و برعكس به درجه گل آلودگي آن افزوده مي شود. حدود 25 رود و نهر كوچك از دامنه شمالي البرز وارد خليج گرگان مي شوند و در كل مقدار آب ورودي خليج (به استثناي ماه هاي آبان تا اسفند) كم تر از آب خروجي بوده و كمبود آب آن از طريق درياي خزر تامين مي شود. اين وضع سبب شده است كه يك جريان شديد و طولاني از دريا به خليج و يك جريان ضعيف و كوتاه مدت از خليج به دريا، از طريق تنگه بندر تركمن - آشوراده برقرار شود.
اكولوژي خليج گرگان تحت تاثير درياي خزر، رودهاي مجاور و شبه جزيره ميانكاله قرار گرفته كه اين تاثير در رشد و تكثير آبزيان، ماهيان استخوان دار و ماهيان غضروفي و جذب پرندگان مهاجر زمستاني نقش مهمي داشته است. از اين رو مي توان گفت كه شبه جزيره ميانكاله و خليج گرگان دو محيط زيستي و جغرافيايي جدايي ناپذير هستند. اگرچه خليج گرگان و شبه جزيره ميانكاله به صورت يك محدوده زيستي حفاظت شده درآمده، اما صيد بي رويه و بي موقع، افزايش واردات فضولات صنعتي، دامداري و كشاورزي لطمه زيادي به آن وارد مي كنند و به علت اهميت زيست محيطي اين خليج و لزوم بهره برداري بيش تر از منابع غذايي براي جمعيت فزاينده كشور، بايد مورد تجديد نظر بيش تري قرار بگيرند.
رودخانه قره سو گرگان
اين رودخانه از مازاد آب رودخانه هاي امام زاده و گرماب دشت در 16 كيلومتري شمال خاوري گرگان تشكيل شده و با عبور از دهستان استرآباد، روستاهاي دهستان مزبور را سيراب كرده و به نواحي سدن رستاق خاوري و سدن رستاق باختري وارد مي شود. با عبور از اين ناحيه و بعد از سيراب كردن روستاهاي يامپي، قرنجيك، گميشلي دولي و كفشگيري به سوي جنوب باختري رفته و به دهستان جعفرباي جنوبي وارد مي شود و پس از قطع كردن راه آهن گرگان - بندر تركمن و راه اتومبيل رو كردكوي - بندر تركمن و همچنين راه اتومبيل رو و خط آهن ساري - بندر تركمن در روستاي ساحلي قره سو به درياي خزر مي ريزد. در فصل باراني و يا هنگام بارندگي هاي شديد، مازاد آب رودخانه هاي دبه دار، چهل و چهار آب، انجيلاب، فسن رود، شصت كلا و خشكه رودبار به ترتيب از خاور به باختر به اين رودخانه مي ريزند. از شعبات مهم اين رودخانه مي ‌توان به زرين گل و كفشگيري اشاره كرد.
رودخانه گرماب دشت گرگان
رودخانه گرماب دشت از تلاقي آب چل چلي با ريزابه اي كه از دامنه شمال باختري كوه يزدكي - واقع در منطقه اسب چر - سرچشمه گرفته است و در نقطه اي به فاصله 27 كيلومتري از جنوب خاوري گرگان تشكيل مي گردد و به نام رودخانه باغ شاه از دره جنوبي كوه اولنگ رو به باختر روان مي گردد. در منطقه اي به نام سفالين با آب قزاق مخلوط شده و نام آن پس از عبور از گرماب دشت به همين نام تغيير مي يابد. در دامنه باختري كوه اولنگ با آب جوزولي پيوند يافته و رو به سوي روستاي توسكستان از منطقه غوله سنگ عبور مي كند. بعد از عبور از دامنه باختري تپه ابراهيم وارد دشت گرگان مي شود كه در اين منطقه نخست با رودخانه ديه دار مخلوط شده و پس از عبور از روستاهاي فيض آباد و آلو كلاته به رودخانه قره سو مي ريزد.
رودخانه انجيلاب گرگان
اين رودخانه از دامنه شمالي كوه جوزبند در 13 كيلومتري جنوب گرگان سرچشمه مي گيرد و به نام رودخانه تول چشمه رو به شمال سرازير مي شود. پس از طي حدود 8 كيلومتر به انجيلاب تغيير نام داده و به سوي شمال باختري از كوهستان خارج مي گردد. پس از عبور از خاور روستاي فتح باغ با ريزابه هاي جنوبي مخلوط شده و در دشت گرگان محو مي شود. مازاد آب اين رودخانه در فصل هاي پرآب به رودخانه قره سو مي ريزد.
رودخانه نوده گرگان
اين رودخانه كه در واقع يكي از شاخه هاي رود تيل آباد به شمار مي آيد، در 6 كيلومتري خاور آزادشهر از آن جدا مي شود و پس از طي يك قوس راست گرد رو به سوي شمال جريان مي يابد و از باختر روستاي قزلجه واقع در دشت گرگان عبور مي كند. رودخانه نوده پس از مشروب كردن روستاي آرتق در يك كيلومتري باختر روستاي ارس خان با رودخانه كرنگي درهم آميخته و رو به سوي باختر تغيير جهت مي دهد. اين رودخانه در نهايت و در 4 كيلومتري جنوب باختري گنبد كاووس به رود گرگان مي ريزد.
رودخانه دره بزيل گرگان
اين رودخانه از دامنه كوه امام ابوالقاسم و كوه گاوكشان در 39 كيلومتري جنوب باختري گرگان سرچشمه مي گيرد و به نام آب تورودبار از دره جنوبي باري كوه رو به باختر روان مي شود. پس از طي حدود 8 كيلومتر كوه حاج قلي را از دامنه باختري دور زده و از طريق دره خاوري كوه هاي هلالان و خوشي متوجه شمال باختري مي شود. در اين قسمت و با نام دره بزيل از ميان جنگل عبور مي كند و در دامنه باختري كوه سنگ تراشان به آب دره شمشيربر مي ريزد.
رودخانه آلستان گرگان
رودخانه آلستان از دامنه خاوري كوه قرقلند در 47 كيلومتري جنوب خاوري گرگان سرچشمه مي گيرد و از دره باختري كوه هاي نيله ته و گندي رو به سوي شمال باختري سرازير مي شود. پس از طي 7 كيلومتر با ريزابه اي كه از چشمه سارهاي دامنه شمالي كوه بي در جاري است، مخلوط مي شود و پس از عبور از روستاي آلستان با رودخانه سياه مرز كوه در هم آميخته و توامان رودخانه رودبار محمد را پديد مي آورند.
رودخانه بارچلي گرگان
اين رودخانه از منطقه اي به نام زرجو واقع در دامنه باختري كوهي به همين نام در 42 كيلومتري جنوب خاوري گرگان سرچشمه مي گيرد و پس از عبور از روستاهاي چلي بالا و چلي پايين در روستاي بسي سر به رودبار محمد آباد مي ريزد.
رودخانه آناسخيوك گرگان
اين رودخانه از دامنه باختري كوه بيگلو در 30 كيلومتري شمال خاوري كلاله دشت گرگان سرچشمه مي گيرد و رو به سوي جنوب باختري و سپس به طرف جنوب جريان مي يابد. در روستاي تنگر با رودخانه مادرسر مخلوط مي شود و رودخانه دهانه را پديد مي آورند.
رودخانه خوانين دره گرگان
اين رودخانه كه به آن راست دره نيز مي گويند از دامنه كوه هاي زيلان در 30 كيلومتري جنوب خاوري گرگان سرچشمه مي گيرد. اين رودخانه نخست روستاي خولين دره را سيراب كرده و در دو كيلومتري باختر روستاي نرسو به رودبار محمد آباد مي ريزد.
رودخانه اسماعيلك گرگان
رودخانه اسماعيلك از دامنه هاي جنوبي ارتفاعات شمالي بخش كوكلان در 54 كيلومتري شمال خاوري كلاله شهرستان گرگان سرچشمه مي گيرد. اين رود به سوي جنوب خاوري جريان يافته و در روستاي عرب به رود قره ناوه مي ريزد.
رودخانه كوركلي گرگان
اين رودخانه از دامنه جنوبي آق مزار، در 52 كيلومتري خاور كلاله دشت گرگان سرچشمه مي گيرد. اين رود بستر پر شيب خود را رو به سوي باختر طي كرده و در 46 كيلومتري خاور كلاله به رودخانه دهانه گرگان مي ريزد.
آبشار زيارت گرگان
آبشار زيارت از آبشارهاي زيباي استان است كه در روستايي به همين نام از توابع شهرستان گرگان واقع شده و در فصول مساعد سال پذيراي علاقمندان به تفريح و تفرج در طبيعت مي باشد.
آبشار باران كوه گرگان
آبشار باران كوه يكي ديگر از آبشارهاي زيباي استان گلستان است كه در 18 كيلومتري جنوب باختري گرگان و در مسير رودخانه شصت كلا و پارك جنگلي باران كوه واقع شده است.
كوه گاو كشان گرگان
اين كوه با ارتفاع 3813 متر در 37 كيلومتري جنوب گرگان و در فاصله 6 كيلومتري جنوب خاوري روستاي شاه كوه پايين قرار گرفته است. كوه گاوكشان سرچشمه رودهاي سرتنگه، چهارده و آب ترودبان بوده و دامنه هاي شمالي آن به شهرستان گرگان و دامنه هاي جنوبي آن به شهرستان هاي شاهرود و دامغان مشرف است.
كوه تاورنرآب گرگان
كوه جنگلي تاورنرآب در 21 كيلومتري جنوب خاوري گرگان و در فاصله 5 كيلومتري شمال روستاي چهارباغ واقع شده است. اين كوه حدود 2950 متر ارتفاع دارد و سرچشمه رودهاي چهار باغ، خاصه رود و آب قزاق است.
كوه تل انبار گرگان
كوه جنگلي تل انبار در فاصله 23 كيلومتري جنوب گرگان و در 6 كيلومتري شمال باختري روستاي چهارباغ قرار گرفته است. ارتفاع اين كوه از سطح دريا 3030 متر بوده و سرچشمه رودهاي چهارباغ، سوته رود و خاصه رود است.
كوه چلبه گرگان
كوه نيمه جنگلي چلبه در فاصله 31 كيلومتري جنوب خاوري گرگان و در 5 كيلومتري باختر روستاي سياه مرز كوه دهستان كتول قرار گرفته است. ارتفاع اين كوه حدود 2840 متر بوده و سرچشمه رودهاي باغ شاه، رودبار و سياه مرز كوه است.
زرشك كوه گرگان
زرشك كوه گرگان كوه نيمه جنگلي زرشك كوه در 24 كيلومتري جنوب گرگان و در فاصله 7 كيلومتري خاور روستاي حاج آباد واقع شده است. ارتفاع اين كوه حدود 2770 متر بوده و سرچشمه سوته رود و خاصه رود است.
كوه زيلان گرگان
كوه جنگلي زيلان در 27 كيلومتري جنوب خاوري گرگان و در فاصله 8 كيلومتري جنوب باختري روستاي خولين دره در دهستان كوهپايه قرار دارد. ارتفاع اين كوه حدود 2810 متر بوده و سرچشمه رودهاي چل چلي، امام زاده، قتور و خولين دره مي باشد.
كوه سر چال گرگان
اين كوه در 29 كيلومتري جنوب خاوري گرگان و در فاصله 3 كيلومتري جنوب روستاي چهارباغ دهستان كوهپايه قرار گرفته و حدود 2730 متر ارتفاع دارد.
كوه سر ليسه گرگان
اين كوه نيمه جنگلي با ارتفاع 2910 متر در 26 كيلومتري جنوب گرگان و در فاصله 5 كيلومتري شمال روستاي شاه كوه پايين دهستان كوهپايه واقع شده است.
كوه هلالان گرگان
كوه هلالان كه ارتفاع آن از سطح دريا حدود 2850 متر است در 42 كيلومتري جنوب باختري گرگان و در فاصله 8 كيلومتري روستاي زردوان قرار گرفته است. دامنه هاي شمالي اين كوه به شهرستان گرگان و دامنه جنوبي آن به شهرستان دامغان مشرف است و در شمار قلل البرز خاوري محسوب مي شود.
كوه جهان نما گرگان
اين كوه كه يكي از مهم ترين زيستگاه هاي حيات وحش استان گلستان است، در ارتفاعات جنوبي شهر گرگان و جنوب خاوري كردكوي واقع شده و جزو رشته كوه هاي البرز خاوري محسوب مي شود. اين كوه 3086 متر ارتفاع دارد و نام خود را از روستايي كه در دامنه آن واقع شده، گرفته است.
كوه ميلانه گرگان
كوه ميلانه در 24 كيلومتري جنوب باختري گرگان و در 2 كيلومتري شمال روستاي حاجي آباد قرار گرفته است. ارتفاع اين كوه جنگلي 2735 متر است و رودخانه پاييزبن رودبار نيز از دامنه هاي آن سرچشمه مي گيرد.

مسجد جامع گرگان
بناي اصلي مسجد جامع گرگان در محله نعل‌بندان اين شهر واقع شده است. با توجه به وجود مناره آجري دوره سلجوقي بناي اوليه مسجد نيز به همان دوره تعلق دارد و در دوره‌هاي بعدي به طور گسترده بازسازي ، تعمير و تزيين شده است. در حال حاضر به غير از مناره، اثر ديگري از بناي اوليه مسجد بر جاي مانده‌ و بيش‌تر بازسازي‌ها در دوره تيموري، صفوي و دوره حاضر صورت گرفته است.
بناي مسجد با طرح مربع مستطيل وسعتي حدود 1600 متر مربع را در بر مي‌گيرد و شامل صحن وسيع مستطيل شكل، ايوانهاي خاوري و باختري، شبستان‌هاي چهار گوشه بنا ، ورودي‌هاي شمالي و جنوبي، مناره دوره سلجوقي و كتيبه‌ها و سنگ نوشته‌هاي تاريخي است. مناره آجري بنا با طرح استوانه‌اي تزيين آجركاري و كتيبه كوفي آجري دارد و قابل مقايسه با ديگر مناره‌هاي دوره سلجوقي است به نظر مي‌رسد كه بخش فوقاني منار ويران شده و به جاي آن يك مأذنه چوبي در دوره‌هاي بعد جايگزين شده است. از آثار نفيس و تاريخي مسجد مي‌توان به در و منبر چوبي منبت كاري شده و مزامين و سنگ نوشته‌هاي پادشاهان صفوي و افشاريه اشاره كرد. درب قديمي و منبت مسجد كتيبه‌ها و كنده كاري‌هاي زيبايي دارد كه براي نگه‌داري و حفاظت برداشته شده و به جاي آن در جديدي قرار داده شده است. منبر نفيس و تاريخي مسجد نيز داراي كتيبه‌هايي است كه براساس متن آن‌ها اين مسجد و منبر يك‌بار در سال 895 هـ.ق در زمان پادشاهي معين الدين ابوالقاسم بابر ـ حاكم هرات ـ توسط امير بابا حسن ـ فرماندار استرآباد و بار ديگر در سال 1081 هـ.ق در زمان شاه عباس اول توسط قطب الدين احمد بن ملا علي استرآبادي و سرانجام به سال 1157 هـ.ق در زمان نادر شاه اشار توسط حاجي قربان آقا ـ ناظر محمد حسين خان قاجار بيگلربيگي استرآباد ـ تعمير و بازسازي شده است . مزامين و وقف نامه‌هاي موجود در مسجد داراي تاريخ‌هايي از اوايل دوره صفوي تا اوايل دوره قاجاريه است و موضوعات مختلفي را شامل مي‌شود.
مسجد گلشن گرگان
اين بنا نزديك چهار راه ميدان شهر گرگان واقع شده است . بناي اوليه مسجد را به دوره صفويه منسوب مي‌دانند كه در دوره قاجاريه تعمير و بازسازي شده است . اين مسجد در سال‌هاي اخير علي رغم ثبت تاريخي، تخريب و مسجد جديدي با اسلوب مشابه مسجد قديمي جايگزين آن شده است. گفته مي‌شود كه ايوان جنوبي مسجد به بناي اوليه مربوط است، اما ظاهر بنا نشان مي‌دهد كه به صورت كامل بازسازي و تزيين شده است.
مدرسه عماديه گرگان
اين مدرسه در مركز محله درب‌نو واقع شده است. باني و معمار آن شيخ اسماعيل قاضي و معمار كربلايي رمضان‌علي بوده اند. مدرسه عماديه از جمله بناهاي تاريخي است كه وقف‌نامه‌هاي موجود قدمت آن را به صفويه ( شاه طهماسب – شاه سليمان) مي رساند. اين بنا با فرم چليپا و حياط مركزي ساخته شده است و در هر سو يك ايوان در ميانه اضلاع خود دارد كه فقط اين بخش از بنا در دو طبقه ايجاد شده است. ورودي بنا از باختر و ماذنه اي با فرم كلاه فرنگي نيز بر كنار آن ايجاد شده است. ايوان خاوري مدرسه مدرس و ايوان‌هاي خاوري باختري و 19 حجره پيرامون به طلاب اختصاص داشته است. اين بنا چه در بخش حجره ها و ايوان‌ها دو پوششه هستند. پوشش دوم بنا كه فرم عمومي بناست شيرواني است كه با سفال پوشيده شده است. مدرسه عماديه تا حدود 20 سال پيش به فعاليت خود ادامه مي داد و با رونق گرفتن مدرسه علميه امام خميني از انتفاع افتاد و استادها و طلاب به آن مدرسه انتقال يافتند. مصالح عمده بنا چوب و آجرهاي 20*20 تشكيل مي دهد.

امام زاده روشن گرگان
اين آرامگاه در روشن آباد گرگان در وسط باغ و قبرستان واقع شده است. ساختمان اصلي اين بنا به قرن نهم هجري قمري تعلق دارد. اين بنا در نتيجه تعميرات دوره‌هاي بعد به صورت جديدي درآمده است . صندوق روي مرقد داراي تاريخ 879 هـ.ق است و نام سازنده آن، استاد حاجي عبدالله كه به خط رقاع بر روي آن حك شده است . اين بنا با شماره 358 به ثبت رسيده است.
امام‌زاده اسحاق بن موسي بن جعفر
امام‌زاده اسحاق بن موسي بن جعفر يكي از مفاخر معنوي و روحاني شهر گرگان در محله سرچشمه اين شهر واقع شده و بناي آن قدمتي 600 ساله دارد. اسحاق بن موسي بن جعفر برادر تني امام زضا (ع) است. بيش‌تر كساني كه به زيارت اين امام‌زاده مي‌آيند؛ دانشجويان، محصلين و افراد زير 30 سال هستند. يكي از نكات جالب و ديدني در خصوص اين امام‌زاده، آن است كه هنگام تحويل سال نو بيش از 2000 نفر در امام‌زاده نور گرگان تجمع مي‌كنند و پس از پايان مراسم تحويل سال به همه آن‌ها كارت‌هاي تبريك و نقل و سكه اهداء مي‌شود.
امام زاده هنديجان گرگان
اين امام‌زاده در 20 كيلومتري جنوب روستاي هنديجان نوكنده گرگان و در دامنه رشته كوه البرز و در مسير جاده كوهستاني نو كنده به دامغان قرار دارد‌و يكي از زيارت‌گاه‌هاي مردم بومي محسوب مي‌شود.

عمارت كاخ اختصاصي گرگان
اين عمارت كه به كاخ اختصاصي معروف است، ‌در محل پارك شهر گرگان قرار دارد. بناي كاخ اختصاصي دو طبقه با ويژگي‌هاي معماري دوران پهلوي است و از هنر معماري اروپايي متأثر شده است. در حال حاضر اين كاخ و محوطه اطراف آن به عنوان كتاب‌خانه عمومي مردم شهر گرگان مورد استفاده قرار مي‌گيرد.
كاخ شاسمن گرگان
اين كاخ در شهر گرگان واقع شده و بنا به روايتي در سال 795 هـ.ق به وسيله امير تيمور در ساحل رودخانه ساخته شده است. برخي از جغرافي‌دانان از اين كاخ نام برده‌اند كه از آن جمله مي‌توان به حافظ ابرو اشاره كرد. طبق گفته وي اين كاخ بعد از اين كه امير تيمور سراسر مازندران را مورد تاخت و تاز قرار داد، جهت اقامت وي در شهر گرگان ساخته شد. بناي اوليه اين كاخ، قلعه‌اي بود كه در سال 761 هـ.ق توسط ابوبكر شاسماني (حاكم شاسمان) ساخته شده بود. در سال 795 به جاي قلعه، قصر فعلي ساخته شده و امير تيمور زمستان آن سال را در آن‌جا گذرانده است.
كاخ آغا محمد خان گرگان
اين بنا توسط آغا محمدخان قاجار ساخته شده و در گرگان قرار دارد. ويژگي‌هاي معماري و اسلوب ساخت بنا نشان‌گر آن است كه بنا به قرن 12 هـ.ق مربوط است.

خانه خراساني گرگان
خانه خراساني در خاور امام‌زاده نور، در كوچه خراساني واقع است. از جمله بناهاي اواخر عهد قاجاريه گرگان كه يادگار معماري اين دوره است‎ خانه خراساني است.تاريخ ساخت اين بنا بر اساس سنگ نبشته‌ي سطوح زيرين سرشيرهاي آن به 1295 مي رسد كه با سلطنت ناصر الدين شاه هم‌زمان است. اين بنا در دو بخش ساخته شده : 1- بخش شمالي 2- بخش جنوبي عمده ارزش‌هاي معماري‌برجاي‌مانده بنا‌‎؛ بخش جنوبي آن است و بخش شمالي فاقد ارزش تاريخي است. اين بنا به فرم ال ساخته شده است، كه در امتداد خاوري باختري و شمالي جنوبي پيرامون حياط گسترش يافته است. زيرا ساخت اصلي بنا را كرسي چيني تشكيل مي دهد كه داراي گربه روهاي متعدد است و اين عناصرتمهيدي در راستاي رطوبت زدايي از بناست، كه در بيش تر بناها به چشم مي خورد. در پوشش طبقات از چوب استفاده شده كه در طبقه اول با تبريزي و گل و ني و در طبقه دوم با فرم شيرواني و پلورهلا و نحل انجام شده است. نحل در بنا حكم كلاف بندي نهايي را دارد و پلور پوشش كاذب را فراهم مي آورد و هلا فرم شيرواني را به دست مي دهد.
بناي خانه خراساني در طبقه دوم از پيشكن به عنوان عنصر ارتباط دهنده استفاده نموده است كه در نماي شمالي بنا ساخته شده است. اين عنصر معماري در معماري جنوب ايران نيز به چشم مي خورد كه شناشير ناميده مي شود. تعداد بازشوها از ديگر ويژگي‌هاي اين بناست كه خاص معماري مناطق گرم و مرطوب ايران است تا بتوان در اوج گرما و شرجي از كوران استفاده نمود.‌طاق‌ها و طاق نماها، تزيينات گچ بري موسوم به دندان موشي، ارسي هاي زيبا و پنجره هاي مشبك، با شيشه هاي رنگين، نقاشي هاي سطوخ زيرين سر شيرها كه با آيات و اشعار آميخته شده است. بندكشي بخش‌هاي آجرين نماي بنا، جزرهاي قوي و قطور از ويژگي هاي و ارزش‌هاي معماري در خانه خراساني است. اين بنا در سال 1377 طي شماره 2273 در فهرست آثار ملي ايران به ثبت رسيد و در آذر 1378 حريم آن مشخص شد.
خانه امير لطفي گرگان
خانه امير لطفي در محله چهارشنبه‌اي واقع شده است و بنايي است دو طبقه و روبه جنوب با يك هزار متر مساحت كه شامل دوبخش 1- هسته اصلي بنا و 2- بخش هاي خدماتي است. عمده ارزش بنا به هسته ساختمان اصلي بستگي دارد و در مركز خود هر طبقه يك اطاق سه دربي و دو راه پله در مجاورت آن و سپس يك اطاق ديگر در هر سو دارد. بدين صورت بنايي است كه 3 اتاق و دو راه پله نماي اصلي آن را تشكيل مي دهد. مي توان گفت كه همين طرح در طبقه فوقاني نيز تكرار شده و فضاي راه پله ها به اطاق ها افزوده گرديده و اطاق هاي سه دري به 5 دري تبديل شده است. در خانه امير لطفي از فضاي مورد استفاده در كرسي چيني نيز به نحو مطلوب استفاده شده است و با ساخت حوض‌خانه؛ در مسير آب شهري كه از جنوب وارد ساختمان مي شود، فضايي براي ايام گرم تابستان فراهم آورده شده است. جرزهاي قطور 80 سانتي متري بنا توان باربري طبقات را دارا مي باشد و به منظور پيوسته بودن اجزا ساخت كلاف بندي در آن انجام شده است كه مهم‌ترين آن ها در سر در طاق ها ديده مي شود كه با الوار هاي قطور و قوي اجزا آن را به هم پيوند داده اند. درب هاي چوبي دو لنگه كه در طبقه اول داراي كتيبه و در طبقه دوم داراي هلال مي باشند نماي اصلي بنا را جلوه اي خاص بخشيده اند.
فرم موزون رعايت تقارن، ارتفاع مناسب با ابعاد بنا سرشيرهاي پيش آمده و مطبق كف قلوه چين و آجر فرش گچ‌بري اتاق ها تفكيك فضاهاي خدماتي چون آشپزخانه و انباري و بخش خدمه از هسته اصلي از ويژگي هاي بناي امير لطفي است. تاريخ ساخت اين بنا به اواخر دوره قاجاريه مي رسد و اوج رونق بنا زمان پهلوي اول بوده است. اين بنا در سال 1378 با شماره 2391 در فهرست آثار ملي ايران ثبت شد.
تورنگ تپه گرگان
تورنگ تپه يكي از عظيم‌ترين و غني‌ترين تپه‌هاي باستاني استان گلستان به شمار مي‌آيد كه به فاصله تقريبي 25 كيلومتري شمال‌خاوري گرگان قراردارد. اين‌تپه‌با وسعت بسيار و ارتفاع چشم‌گير در مجاورت روستاي تورنگ تپه واقع شده و بر استخر آبي بزرگ مشرف است. قدمت آن به استناد گزارشات و نتايج بررسي‌ها و كاوش‌هاي باستان شناسان خارجي به هزاره سوم قبل از ميلاد يعني پنج هزار سال پيش مي‌رسد. عمده‌ترين آثاري كه در خلال حفريات و كاوش‌هاي علمي از لايه‌هاي مختلف تپه مذكور به دست آمده‎؛ شامل آثار معماري (با مصالح خشتي)، سفالينه‌ها، ظروف، اشياء و ديگر ادوات مورد نياز روزمره زندگي و ابزار آلات برنزي است. اين تپه به لحاظ ارزش‌هاي تاريخي در فهرست آثار ملي ايران به ثبت رسيده است و همانند آثار ثبتي، حفاظت آن به وسيله سازمان ميراث فرهنگي استان گلستان انجام مي‌پذيرد.

پل آق قلا گرگان
اين پل بر رود گرگان رود ، در شهرستان آق قلعه (پلهوي دژ) و حدود 18 كيلومتري شمال گرگان واقع گرديده و از آثار دوره صفويه است كه در دوره اخير تعميرات و مرمت‌هايي در آن صورت گرفته و اكنون نيز مورد استفاده است . پل آق قلا به طول حدود 70 متر و عرض گذرگاه حدود 30/4 متر و حداكثر ارتفاع حدود 14 متر ـ از سطح آب ـ يكي از نمونه‌هاي منحصر به فرد در اين منطقه است . مصالح اصلي پل، آجر و ملات گچ و آهك بوده و در تعميرات دوره اخير ، از سيمان و مصالح جديد نيز در آن استفاده شده است. پل مزبور داراي چهار دهانه با طاق جناغي و پايه‌هايي مستحكم است. پايه‌هاي پل در جهت خاوري (مخالف جريان آب) براي شكستن فشار آب به صورت مثلثي (موج شكن) شكل گرفته و در جهت باختري (موافق جريان آب) به صورت نيم دايره است.
موج شكن‌هاي پل كه اندازه هر يك از اضلاع مثلثي آن به 45/3 متر مي‌رسد، در دوره اخير با سيمان اندود شده است. بخش نيم دايره پايه‌ها در نماي باختري، علاوه بر اين‌كه به عنوان پشتيبان بدنه پل است، با تمهيدات در نظر گرفته شده و آجر كاري زيبا، به صورت عامل تزييني درآمده است. موج شكن‌هاي مثلثي و پشتيبان‌هاي نيم دايره پل تا نزديك سطح پل بالا آمده است. در بالاي تعدادي از پشتيبان‌هاي پل ، قاب‌هاي مستطيل شكلي تعبيه شده كه امروزه دو عدد از آن‌ها باقي است. اين قاب‌ها احتمالاً براي تزيين يا قراردادن كتيبه در نظر گرفته شده است.
سطح گذرگاه پل كه از طرفين با جان پناهي به ارتفاع 10/1 متر و پهناي 50 سانتي متر محدود شده است ،‌ در گذشته سنگ فرش بوده؛ ولي در دوره اخير با آسفالت پوشش يافته است. پهناي گذرگاه پل (فاصله بين جان پناه‌ها) از 20/4 تا 40/4 متر متغير است. جان پناه‌هاي پل نيز در دوره اخير با سيمان اندود شده است. اين تغييرات، به اصالت تاريخي پل لطمه وارد ساخته است.
عرض دهانه‌هاي پل ، از شمال به جنوب به ترتيب : 5/7 ،‌ 6 ، 7 و 40/6 متر است . ارتفاع دهانه‌ها نيز از تيزه قوس تا سطح آب ، به ترتيب : 75/9 ، 40/11 ، 12 ، 70/10 متر و ضخامت بخش فوقاني پل ، از تيزه طاق‌ها تا لبه پل ، به ترتيب : 10/2 ، 80/2 ، 40/2 و 2 متر است.
درون اولين چشمه از جهت شمال باختري ، سكوي مستطيل شكل و بلندي به عرض 10/2 متر با آجر ساخته‌اند كه ظاهراً هم زمان با ساخته پل بوده و به عنوان صفه‌اي جهت استراحت و نشيمن به كار مي‌رفته است. پل آق قلا به شمار 919 به ثبت تاريخي رسيده است.
سد اسكندري (ديوار دفاعي) گرگان
اين ديوار دفاعي به نام‌هاي سد قزل آلان، سد اسكندر و سد فيروزه نيز معروف است. در قسمت شمال گرگان و گنبد واقع شده و از باختر به خاور كشيده شده است. در مسير ديوار دفاعي ، برج‌ا و قلعه‌هاي حفاظتي به فواصل مختلف بنا شده و آثار آن امروزه به صورت تپه‌هايي در حاشيه ديوار به جا مانده است.قسمت‌هايي از ديوار دفاعي كه از دست عوامل تخريبي مانده با ارتفاعي در حدود 3 تا 5 متر و عرض 10 متر از فاصله بسيار دور به صورت سدي نظر هر بيننده‌اي را به سوي خود جلب مي‌كند.

بازار قديمي گرگان
اين بازار به بازار «بغل بندان» معروف است و در داخل بافت قديم شهر گرگان ـ بعد از ميدان شهرداري ـ قرار دارد . در بافت قديم گرگان، بناهاي تاريخي ـ مذهبي ، آب انبارها، كاروان‌سراها و تيمچه‌ نيز وجود دارد. بازار قديمي گرگان در روزگاران گذشته از جمله مراكز مهم داد و ستد كالا، توزيع و نشر افكار و عقايد فرهنگي ـ اجتماعي بوده است. اين بازار اگر چه در اثر گذشت زمان و عوامل اقتصادي ، اجتماعي و فرهنگي تحول يافته، معهذا امروزه نيز به عنوان مركز كالبد اصلي شهر ، محل داد و ستد كالا و تجمع فروشندگان و خريداران كالا است. در سال‌هاي اخير ، ‌توسعه و گسترش بي‌رويه فضاهاي شهري و شهرسازي به بافت قديمي شهر ، به محلات و فضاهاي موجود آن آسيب رسانده و موجب تغييراتي در چهره اصلي بافت قديم شده است. بازار قديمي گرگان كه قدمتي ديرينه دارد، از نظر سبك معماري و راسته‌هاي مربوطه، يكي از زيباترين بازارهاي استان منطقه شمال ايران محسوب مي‌شود. اين بازار يكي از مراكز مهم عرضه انواع محصولات بومي و غير بومي است و محصولات مهم صنايع دستي آن، به ويژه دستبافت‌هاي تركمني معروفيت خاصي دارد .