اراك مركز و مهم‌ترين شهرستان استان مركزي است كه از شمال به شهرستان ساوه، از باختر به شهرستان‌هاي همدان و ملاير، از خاور به محلات، از شمال خاوري به شهرستان هاي تفرش، آشتيان و قم و از جنوب به شهرستان هاي خمين و سربند محدود مي‌شود. دشت فراهان در بخش قابل توجهي از تاريخ زنديه مركز سپاهيان و چريك هاي طرفدار زنديه بوده و به همين علت آن‌چه كه بعدها در زمان تاسيس حكومت نوبنياد قاجاري اهميت مي يابد تامين امنيت اين منطقه بوده است لذا در سال 1189 هجري شمسي برحسب تقاضاي سپهدار و موافقت فتح‌علي‌شاه تصميم بر ايجاد يك شهر در محل فعلي شهر اراك گرفته شد و پايه هاي تشكيل شهرستان اراك شكل گرفت. كشاورزي يكي از رشته‌هاي مهم اقتصادي شهرستان اراك است كه به علت داشتن خاك خوب، آب كافي و دشت هاي وسيع از رونق زيادي برخوردار بوده و بسياري از فرآورده هاي آن از قبيل گندم، جو، تره بار، انگور، بادام و سيب جنبه صادرات دارند. شهرستان اراك در دهه هاي گذشته براي جلوگيري از مهاجرت هاي بي رويه به تهران، تبديل به يك قطب صنعتي قوي و جاذب نيروي كار شد، به طوري كه اكنون يكي از مراكز مهم صنعتي كشور محسوب مي‌شود. آتشكده برزو، عمارت و منزل حسن‌پور و كاروان سراي شاه عباسي اراك مهم‌ترين و معروف‌ترين مكان‌هاي ديدني اين منطقه را تشكيل مي‌دهند.
صنايع و معادن
شهرستان اراك در دهه هاي گذشته براي جلوگيري از مهاجرت هاي بي رويه به تهران، تبديل به يك قطب صنعتي قوي و جاذب نيروي كار گرديد، به طوري كه اكنون يكي از مراكز مهم صنعتي كشور محسوب مي گردد. علي رغم اينكه بعضي رشته هاي آن كاملا نوپا مي باشد، بسيار فعال و از بازدهي اقتصادي خوبي برخوردار است. صنايع كارگاهي و كارخانه اي اراك در يك رده بندي كلي شامل انواع صنايع مي‌شود كه كارخانه‌هاي ماشين سازي، كمباين سازي، آلومينيوم سازي، كابل سازي، پتروشيمي و پالايشگاه بيش ترين اهميت را دارند. علاوه بر اين ها كارخانجات مواد غذايي، نساجي و پوشاك سلولزي، شيميايي، كاني غير فلزي و برق، ريخته گري، ماشين سازي، تجهيزات، خودروسازي و نيروي محركه و صنايع سنگين در اين شهرستان فعاليت دارند. به طور كلي نزديك به 700 واحد كارخانه و كارگاه صنعتي در اين شهرستان وجود دارد كه بيش تر كارخانه هاي صنعتي استان را در بر مي گيرند.
از معادن شهرستان اراك مي توان معدن آهن منگنز شمس آباد، سنگ آهك تخت زرد و سنگ لاشه قايناروق را ام برد. علاوه بر اين معادن تعدادي سنگ تراورتن، سنگ مرمر و مرمريت در نقاط مختلف شهرستان وجود دارد. رونق صنايع، معادن، كشاورزي و دام‌داري سبب رونق در امر بازرگاني منطقه شده است. گندم، جو، نباتات علوفه اي، انگور، كشمش، سيب، گردو، دام زنده، انواع فرآورده هاي لبني، پوست، پشم، مرغ، سيمان، انواع ماشين آلات كشاورزي و صنعتي، نفت تصفيه شده، ‌قند، توليدات شيميايي و فلزي، گيوه، قالي، سنگ آهن، و انواع سنگ هاي لاشه آهكي از جمله صادرات اين شهرستان مي باشند.
كشاورزي و دام داري
كشاورزي يكي از رشته‌هاي مهم اقتصادي شهرستان اراك است كه به علت داشتن خاك خوب، آب كافي و دشت هاي وسيع از رونق زيادي برخوردار بوده و بسياري از فرآورده هاي آن از قبيل گندم، جو، تره بار، انگور، بادام و سيب جنبه صادرات دارند. به طور كلي حدود 30 هزار هكتار باغ در اين شهرستان وجود دارد ومهم ترين منابع آب شهرستان چشمه ها، چاه هاي عميق ونيمه عميق، قنات ها و رودخانه ها هستند. دام‌داري و دام‌پروري از جمله فعاليت‌هاي مهم اقتصادي شهرستان اراك محسوب شده و با دو روش سنتي و صنعتي صورت مي گيرد. به طور كلي دام هاي شهرستان اراك مشتمل بر گوسفند، بز و گوساله هستند. هم چنين پرورش‌طيور از جمله مشاغلي است كه در روستاها بسيار رايج بوده و مرغ از جمله اقلام صادراتي اين شهرستان به شمار مي رود.
مشخصات جغرافيايي
اراك از شهرستان هاي استان مركزي است كه از شمال به شهرستان ساوه، از باختر به شهرستان‌هاي همدان و ملاير، از خاور به محلات، از شمال خاوري به شهرستان هاي تفرش، آشتيان و قم و از جنوب به شهرستان هاي خمين و سربند محدود مي‌شود. مركز شهرستان اراك از نظر جغرافيايي بين 49 درجه و 38 دقيقه تا 49 درجه و 46 دقيقه درازاي خاوري و 34 درجه و 4 دقيقه تا 34 درجه و 7 دقيقه ي پهناي شمالي و ارتفاع 1750 متري از سطح دريا واقع است. شهرستان اراك از سه بخش وفس، خنداب و مركزي تشكيل شده است. رودخانه هاي قره‌چاي،قره‌كهريز و رود شهراب از مهم ترين رودهاي اين شهرستان محسوب مي شوند.
مسيرهاي دسترسي به اين منطقه عبارتند از:
راه آسفالته درجه يك اصلي اراك – قم به سمت شمال خاوري به درازاي 130 كيلومتر
راه آسفالته درجه يك اصلي اراك – اصفهان به سمت جنوب خاوري به درازاي 288 كيلومتركه شهرهاي مهمي چون خميني شهر(61 كيلومتري) و گلپايگان (100 كيلومتري) و نجف آباد در مسير آن قرار دارند.
راه آسفالته درجه يك اصلي اراك – خرم آباد به سمت جنوب باختري به درازاي 237 كيلومتر
راه آسفالته فرعي اراك – تفرش به سمت شمال خاوري به درازاي 85 كيلومتر
وجه تسميه و پيشينه تاريخي
بررسي‌هاي تاريخي نشان‌گر آن است كه‌تا پيش‌از پيدايش شهر «سلطان‌آباد»(اراك) در محدوده منطقه جغرافيايي اين شهرستان كه تا سال 1316«ولايت عراق» نام داشت، با وجود 680 آبادي و حدود پانصد هزار نفر جمعيت، شهر با اهميتي پديد نيامده است. كمتر از دو قرن پيش در زمان حكومت فتحعلي شاه قاجار ولايت عراق شاهد نا امني ها و شورش هاي متعدد اهالي فراهان، گلپايگان و چهار لنگ عليه حكومت قاجار بود. قشون حكومتي به فرماندهي يوسف خان گرجي قلعه «زلف آباد» را كه محل تجمع مخالفين دولت بود با خاك يكسان كرده و جمعيت آن را قلع و قمع و پراكنده ساختند و طرح ايجاد شهر جديدي را پي ريزي نمودند. بدين منظور در نقطه خوش منظره و با صفايي كه نسبت به منطقه مركزيت و به اطراف و جوانب تسلط داشت و از امكانات ارتباطي و منابع آب و قنوات بهره مند بود، مكان شهر جديد انتخاب شد.
اين نقطه كه انتهاي محال فراهان بود و سابقا دهي به نام «دسكره» يا «دستجرد» در آن وجود داشت، «سلطان آباد» نام گرفت و كانون مبادلات منطقه شده و جمعيت هشت قلعه موجود در پيرامون به شهر جديد انتقال يافتند. اين شهر ابتدا «قلعه سلطان آباد»، سپس «شهر نو» و بعد از آن شهر «سلطان آباد» نام گرفت و در سال 1316 هـ . ش با عبور راه آهن سراسري از كنار آن، به اراك تغيير نام داد. اراك از آغاز ايجاد تاكنون همواره در معرض دگرگوني بوده و تحولات فراواني يافته است.
اين شهر تا اوايل 1270 هـ . ق نقش نظامي داشت و محل سكونت سپهدار عراق بود. اولين نقطه عطف در تحولات «سلطان آباد» زماني آغاز گشت كه در دوره حكومت ميرزا حسن خان، شهر از حالت نظامي خارج و به تدريج كاركرد تجاري و صنعتي يافت و قالي بافي رونق گرفت و زمينه توسعه صنعتي آن نيز فراهم شد. در زمان فتحعلي شاه، مقارن شروع جنگ جهاني اول و فرو پاشي حكومت قاجاريه، قواي روسيه شهر هاي ساوه، سلطان آباد و مناطق اطراف آن ها را به تصرف در آورند. پس از خاتمه جنگ جهاني اول و تحولات سياسي كشور، سلطان آباد نيز در معرض دگرگوني هاي اين دوره قرار گرفت. اين روند در دهه‌هاي بعدي نيز ادامه يافت، به طوري كه امروزه شهر اراك به يكي از قطب هاي صنعتي ايران تبديل شده است.
مفاخر استان
استان مركزي بلحاظ فرهنگي و مذهبي يكي از مراكز اصلي تربيت و پرورش انديشمندان ، شعرا ، عرفا ، سياستمداران و بزرگان مذهب و شيعه محسوب مي شود . از مشاهير و علما ديني و ادب و فرهنگ اين سرزمين مي توان به امام خميني ( ره ) بنيانگذار جمهوري اسلامي ايران ، پروفسور حسابي ، ميرزا تقي خان امير كبير ، قائم مقام فراهاني ، عباس اقبال آشتياني نويسنده ، ميرزا حسن آشتياني علماي ديني ، سلمان ساوجي اديب و شاعر ، اديب الممالك فراهاني اديب و شاعر ، ميرزا ابوالقاسم قائم مقام از مردان سياست ، فخر الدين عراقي ، آيت الله العظمي اراكي ( ره) ، ملا احمد نراقي ( ره ) ، ملا مهدي نراقي ( ره ) ، آيت الله حاج آقا محسن عراقي ( ره ) ، آيت الله آقا نورالدين حسيني ( ره ) ، مصدق ، فروغ فرخزاد ، پروين اعتصامي ، ابوعبدالله آبي ، محمد رضا آشتياني ، محمد علي اراكي ، ميرزا سيد علي اكبر تفرشي ، مير فيض الله تفرشي ، مير مصطفي حسيني تفرشي ، حويزي ، ابوالقاسم دانش آشتياني ، محمد رضا دروديان ، هادي دليجاني ، شيخ محمد راستين ، كربلايي كاظم ساروقي ، آخوند حاج ملا فتحعلي سلطان ، شيخ علي نخستين ، ملا ابوطالب ، ملا محمد علي محلاتي ، ميرزا فضل الله نصير الاسلامي ، سيد عبد المجيد وفسي ، هاشمي سنجاني ، سعدالملك آبي ، محمود آستانه ، ارفيع آستانه ايي ، آقا علي آشتياني ، ميرزا موسي آشتياني ، احمد قوام ، قوام الدوله ، محيط فراهاني ، ميرزا يوسف مستوفي الممالك ، مشير الدوله ، حسن ملكي ، علي منصور ، وثوق الدوله ، ميرزا حسن خان وزير نظام ( برادر امير كبير ) ، محمد استعلامي ، محمد حسابي ، مصطفي چمران ، ابراهيم دهگان ، مرتضي ذبيحي ، حبيب الله ذوالفنون ، محمد رضا محتاط ، مير اسماعيل ميرفخرايي ، دكتر مؤسس نيسانيان ، محمد قريب ابن ساوجي ، بيدل آشتياني ، هوشنگ ترابي ، بهاء الدين ساوجي ، سلمان ساوجي ، ابوالحسن فراهاني ، ميرزا محمد حسن فراهاني ( وفا ) ، محمد علي مرداني ، ابوالحسن ملك ، سيد علي نجفي زاده ، نظامي گنجوي ، اويس وفي ، عبدالرحمن بين عيسي همداني ، نصيراهمداني ، محمد آستانه ، علي اكبر اميني ، كاظم ايرجي ، اسماعيل تفرشي ، ابوالفضل جليلي ، صابر رهبر ، علي حاتمي ، فرهاد رستم پور ، غلامرضا رمضاني ، ابوالفضل جليلي ، آقا علي اكبرخان فراهاني ، بهزاد فراهاني ، آقا غلامحسين فراهاني ، محمود فرهمند ، واروژ كريم مسيحي ، بهروز مبصري ، رضا موسوي زاده ، حاتم عسگري ، فتحعلي واشقاني فراهاني ، احمد بورقاني فراهاني ، ذبيح بهروز ، ابوتراب حلبي ، محمد خرمشاهي ، محمد باقر صدرا ، سعيد قاضي سعيدي ، محمد كوهپايه اي ، مرتضي هزاوه ايي ، باقر موسوي ، امير طوفان ( صمصام الملك ) امام خميني ره : آيت الله العظمي حاج آقا روح الله مصطفوي موسوي امام خميني ، بنيانگذار جمهوري اسلامي در بيستم جمادي الثاني سال 1320 هـ . ق در شهر خمين قدم به عرصه وجود گذاشتند . مهمترين تأليفات ايشان : شرح دعاء سمر به زبان عربي ، لقاءالله تفسير سوره حمد _ جهاد با نفس _ اربعين _ آداب الصلات _ شرح حديث جنود عقل و جهل _ سر الصلاه يا معراج السالكين _ كتاب الطهاره _ كتاب البيع رساله في التقيه _ رسال لاضرر و

رودخانه قره چاي يا زرين رود
اين رودخانه از دو رود تشكيل مي شود و وسعت حوزه آبريز آن حدود 23921 كيلومتر مربع است . شاخه جنوب آن از كوه هاي سربند و راسوند و تالاب وعمارت و سراب هاي استان ، عباس آباد ، كله و نهرميان سرچشمه مي گيرد . اين شاخه ها در محل پل دو آب به هم پيوسته ، رود واحدي را به نام چرّا « شرا » تشكيل مي دهند ، پس از عبور از بخش چرّا با جهت جنوب به شمال با « دبي » قابل ملاحظه اي به شاخه غربي قره چاي مي پيوندد .
شاخه غربي كه از كوه هاي الوند همدان سرچشمه گرفته از بهم پيوستن شش رود كوچك به وجود مي آيد كه در دشت رزن و بهار به نام سيمينه رود ناميده مي شود ، در دشت كبودر آهنگ ، شاخه فرعي « زهتران » و « خميگان » از شمال به جنوب جريان يافته كه اين رودخانه در انتهاي بخش چرّا با رودخانه چرّا يكي شده و به طرف ساوه جريان پيدا مي كند ، در ساوه نيز دو رود كوچك به نام هاي « سامان » و « ياتان » بهم پيوسته به نام رود مزلقان يا مردقان ( مزدقان ) وارد قره چاي شده پس اط گذشتن از دشت ساوه در محل پل دلاك به قمرود پيوسته و به « مسيله » و به كوير نمك مي ريزد ، طول اين رودخانه حدود 540 كيلومتر است .
اين رودخانه بويژه شاخه هاي آن در سربند و كزاز و بخش چرّا بعلت موقعيت طبيعي ويژه ، مناظر بسيارزيبايي پديد آورده كه از جهت جاذبه هاي تور سيم و بهره برداري جهانگردي و ايرن گردي ، واجد اهميت خاص است ، تراكم اين مناظر دلنشين بويژه در منطقه سربند و كزاز كه سرچشمه ها و سرشاخه هاي متعدد رودخانه را در خود جاي داده بسيار جالب توجه است . اما اين مناظر بسيار زيبا بعلت آن كه در منطقه كوهستاني قرار گرفته و فاصله طولاني با مراكز شهرها دارند ، فاقد امكانات زير بنايي مناسب گردشگري و ايرانگردي هستند . با ايجاد تأسيسات اوليه گردشگري اين مناطق مي تواند از مركز مهم جذب و جلب گردشگر و ايرانگرد باشد و يا حداقل مي تواند مردم استان را بخود جلب كند .
رودخانه قمرود
اين رودخانه كه 288 كيلومتر طول دارد حوزه آبريز آن ، كوهستان هاي اطراف خمين و گلپايگان و خوانسار به وسعت 16050 كيلومتر مربع در جنوب شرقي استان مركزي قرار دارد ، كه مسير قابل ملاحظه اي از اين رودخانه در استان مركزي واقع است . شاخه اصلي آن از كوه هاي لرستان ، گلپايگان و خوانسار سرچشمه گرفته و در هر مكان نام ويژه اي دارد . شاخه اصلي به نام دربند يا گلپايگان ، از كوه هاي زاگرس سرچشمه گرفته و شاخه اصلي و پر آب قمرود مي باشد و در جهت شرق به غرب جريان دارد .
رودخانه خوانسار از كوه هاي اين شهرستان سرچشمه گرفته ، پس از ورود به دشت گلپايگان به آن مي پيوندد .كه در پائين گلپايگان ، خرقاب ناميده مي شود . اين دو رود به نام (( خرقاب )) در 23 كيلومتري شرق خمين در نزديكي (( گلهاگرد )) با رودخانه خمين يكي مي شوند . رودخانه خمين از كوه هاي آشناخور ، سرچشمه گرفته و جهت آن ، جنوب غربي _ شمال شرقي است .
شاخه هاي كوچكتري در خمين از كوه هاي ( نشهر ) و پشتكوه و دالايي و بيشه علي و حمزه لو سرچشمه گرفته كه در 2 كيلومتري غرب خمين نزديك روستاي ريحان و (( ارّه )) به رود خمين مي پيوندند . رودخانه قمرود پس از گذشتن از نيم ور و كنار محلات و غرب دليجان بسوي قم مي رود و در ناحيه (( پل دلاك )) در 20 كيلومتري شمال شرقي قم به قره چاي پيوسته وارد مسيله شده و به كوير نمك مي ريزد .
از ديدگاه جاذبه هاي طبيعي گردشگري ، هر چند مسير رودخانه قمرود بويژه پيش از عبور از نيمور محلات به اندازه منطقه سربند و كزاز ، چرّا ، سرسبز و زيبا نيست . اما جاذبه هاي گردشگري و ايرانگردي آن را نبايد ناديده گرفت . بويژه در منطقه خمين و محلات با ايجاد امكانات و تأسيسات به جاذبه هاي گردشگري افزوده مي گردد ، كه مي تواند در كنار جاذبه هاي طبيعي شهر زيباي محلات و پارك و سرچشمه و گلخانه ها و آب گرم معدني ، مجموعه بسيار زيبا و جذابي براي گردشگران به وجود اورد . چشمه هاي معدني
چشمه هاي دايمي فراواني در استان وجود دارد كه به مناسبت فراواني آب و سرسبزي و زيبايي طبيعي و آساني دسترسي به آنها از جاذبه هاي طبيعي بسيار مهم بشمار مي روند و مي توان محل گذران ايام فراغت و تفرجگاه اهالي استان و ايرانگردان باشد .
مهمترين آنها عبارتند از : سرچشمه محلات ، چشمه پنجه علي ، سرآب اسكان ، سرآب حك ( سراب بولاغ ) ، سراب عباس آباد شازند ، چشمه انجدان ، چشمه بالقلو در ساوه ، كه تنها در سرچشمه محلات و پارك كنار آن ، تسهيلات و امكانات جهانگردي ايجاد شده است . در دامنه كوه سفيد خاني ، چشمه چينچلي ، با آب معدني و گوارا مي تواند از جاذبه هاي خود طبيعي به حساب مي آيد .
چشمه هاي آب گرم محلات
چشمه هاي آب گرم محلات به فاصله 15 كيلومتري شمال شرقي محلات قرار دارد . اين چشمه هاي آب گرم معدني در سمت شرقي كوه خورزن در نزديكي روستاي نينه از دهستان خورهه قرار گرفته است . استفاده از چشمه هاي آب گرم معدني محلات سابقه باستاني داشته و مي توان تاريخ استفاده از آن را با آثار باستاني خورهه در يك جهت پنداشت .
از دوران باستان تاكنون از آب گرم محلات به خاطر خواص درماني آن استفاده مي كرده اند . آب اين چشمه ها از تركيب ، آبهاي سولفاته كلسيك و از ته آبهاي ، هيپبر ترمال بوده كه در درمان بيماري هاي نقرس و هم چنين بيماري هاي كبدي ، صفراوي و كليوي و دستگاه گوارش مؤثر است .
سالهاست كه مردم ايران بويژه استان مركزي و شهرهاي قم و كاشان و اصفهان براي درمان و تفريح و گردش به محلات و آبگرم روي مي آورند . فصول استفاده از چشمه هاي آب گرم محلات بهار و تابستان است به ويژه دو ماهه مرداد و شهريور مي باشد .
چشمه كيخسرو ، سراب حك يا چشمه بلاغ
اين سراي يا چشمه بزرگ در دشت كزاز و در دامنه كوه راسوند قرار دارد . به علت سرسبزي و زيبايي طبيعت قابليت آن را دارد كه از مراكز مهم جذب توريسم و جهانگردي و ايرانگردي باشد .
چشمه چيقلي
در 28 كيلومتري جنوب غربي اراك و در بالا دست روستاي رباط ميل بر سينه با صلابت رشته كوه سفيد خاني ، گردشگاه مصفاي چپقلي واقع است . كه خواص درماني چشمه آب معدني آن زبانزد خاص و عام است . آب معدني چپقلي از رديف آب هاي بي كربنات كليسم دار است و منيزيم آهن دار فاقد هرگونه آلودگي ميكروبي است و از نوع آب هاي سرد و سبك است كه آشاميدن آن اثرات درماني شگرفي در بدن دارد . اين چشمه دائمي با كيفيت مطلوب 8 دهم ليتر در ثانيه آب دهي دارد و تأثير آن در دفع سنگ كليه و مثانه در بين عموم زبان زد است .
آب معدني چشمه گراو
چشمه فوق به فاصله 5 كيلومتري شهرستان تفرش بين دو روستاي گبوران و طراران واقع گرديده است و دسترسي به ان آسان است . آب اين چشمه ، معدني و داراي خواص درماني است . گراو متشكل از چند قسمت در سطح زمين است كه از آنجا به حالت جوشش از سطح زمين خارجشده و در يك قسمت نيز آب همراه گازكربنيك فراوان از منفذي خارج مي شود .
آثار بجا مانده در اطراف چشمه يك چهار ديواري را نشان مي دهد كه بطور گسترده به عنوان حمام زنانه از آن استفاده مي شده است . آب گراو تفرش ، آب معدني بي كربناته مخلوط است كه به نسبت تقريباً مساوي يون هاي سديم و كلسيم در آن يافت مي شود . استحمام در اين آب اثر تسكيني داشته همچنين باعث باز و بسته شدن عروق مي گردد
درياچه قاسم آباد
اين درياچه طبيعي و بسيار زيبا در غرب بخش چرّا ، در غرب خنداب و در منطقه كوهستاني بين روستاهاي اوچ تپه ، كرد و خورد 7 توتل و قاسم آباد قرار دارد ، محل درياچه دشت كوچكي است كه اطراف آن را كوه ها احاطه كرده اند . نزولات آسماني آن مناطق در آن جمع شده و به صورت درياچه در آمده است .
در سال هاي خشكسالي آب آن كم و گاهي خشك است . اما در سالهايي كه بارندگي زياد است اين درياچه حتي قابل قايق راني است وسعت آن حدود 3 كيلومتر و 2 كيلومتر است در فصل پائيز و ابتداي زمستان به علت آب و هواي مناسب ، محل تجمع پرندگان مهاجر است .
درياچه ميقان
درياچه يا كوير ميقان در شمال شرقي اراك و در دشت فراهان قرار دارد . مساحت آن از حدود 100 تا 110 كيلومتر مربع متغيير است . حدود كوير يا درياچه ميقان در سال هاي مختلف بر حسب بارندگي متغيير است و محيط آن از 16 تا 24 كيلومتر تفاوت مي كند . آب درياچه شور است . محدوده درياچه ميقان از جهت اقليمي داراي زمستان هاي معتدل است ، همين ويژگي سبب مي گردد كه در پائيز و اوايل زمستان زيستگاه پرندگان بويژه پرندگان مهاجر باشد .
پرندگان مهاجر از قبيل غاز و اردك و سرسبز در هنگام مهاجرت دسته جمعي از سرزمين هاي سردسيري در مسير مهاجرت خود به جنوب ايارن ، حدود 2 ماه از آبان تا آذر را در محدوده اين درياچه بسر مي برند .
درياچه هاي مصنوعي
در سطح استان بجز درياچه هاي پشت سرهاي دليجان و ساوه و بند نيمور ، تعدادي درياچه مصنوعي در پشت سرهاي خاكي به وجود آمده كه تمام آنها از جاذبه هاي جنوب ايرانگردي محسوب مي شوند . يكي از اين درياچه ها كه هميشه پر آب است درياچه دربند جمال آباد قره كهريز است . از اراك تا جمال آباد حدود 30 كيلومتر جاده آسفالته است .
اين درياچه از رود آب هاي كوهستان هاي قره كهريز و كوه شمس آباد و بويژه دو قنات بسيار پر گرديده كه طول آن حدود 2 كيلومتر با عرض يك كيلومتر است . درياچه هميشه پر از آب شيرين بسيار گوارا است . امكان قايق راني داشته و حتي در تابستان مي تواند از تفرجگاه هاي بسيار زيباي استان باشد .
تالاب هفته عمارت
اين تالاب در بخش كزاز ، كنار روستاي عمارت و نزديك روستاي هفته از توابع سربند است . اين درياچه يا چشمه بسيار بزرگ در ثبيت آب رودخانه چرّا جنبه حياتي داشته و گذشته از زيبايي هاي چشمگير طبيعي آن از جنبه هاي زيست محيطي و توريسم داراي اهميت فراوان است . اين تالاب يكي از زيستگاه هاي خوب پرندگان ( چه مهاجر و چه بومي ) از قبيل اردك و غاز بوده كه در حفظ اكوسيستم جانوري و گياهي نقش مهمي را دارا است . تالاب هفته عمارت گذشته از تأثير فوق در تعديل درجه حرارت و رطوبت منطقه موثر است
غار قلعه جوق
اين غار در نزديكي روستاي چهرقان از توابع بخش وفس اراك در كوهي به نام قوزي قشلاق واقع شده است . اين غار به وسيله انسان و در دل كوه حفر شده و داراي سه مدخل است .
در گذشته نردباني در پاي آن قرار داشت كه رفتن به درون آن را آسان مي نمود . ليكن امروز آن نردبان از بين رفته است و بدون وسايل كوهنوردي رفتن به درون آن ممكن نيست . برخي معتقدند كه اين غار به منظور دفن مردگان بوده است و در واقع بايد آن را آرامگاه دانست . به عقيده باستانشناسان اين مقبره ها مربوط به دوره مادها بوده است .
غار آسيلي
نزديك روستاي امان آباد است . و در مغرب انجدان قرار دارد . طول كلي غار 5/73 متر و عرض آن 8 متر مي باشد . در آن حوضچه هايي قرار دارد كه ديواره هاي آن يك پارچه از مواد آهكي و بلورهاي منشوري استالاكتيتي پوشيده شده است . مدخل آن با دو دريچه دايره شكل است كه ستوني به محيط يك متر ، ديواره وسطي اين دو دريچه را تشكيل مي دهد .
غار ميلانون يا گلوچه بالا
غار مزبور داراي دو دهانه مي باشد يكي مايل است كه راه عبور و رسيدن به انتهاي آن است و ديگر عمداي است كه در حدود 3 متر بالاتر از دهانه اولي قرار دارد .
غار طاق رچه
اين غار از غار آسيلي به انجدان نزديك تر است . دو درخت بزرگ مقابل دهانه آن روييده و منظره زيبايي به غار داده است . طول غار 22 متر عرض ميانه آن 7 متر ، عرض انتهاي آن 11 متر و ارتفاع غار 3 متر مي باشد . دهانه غار رو به جنوب مي باشد .
غار گيوه كش
گيوه كش غار كوچكي است . طول غار 9 متر و عرض آن 6 متر و ارتفاع آن 5/1 متر است . عرض دهانه نيز 4 متر است كه در قسمت شرق انجدان قرار دارد .
غار شغال دره
غار شغال دره11 متر طول ، 2 متر عرض و 3/1 متر ارتفاع دارد و در دامنه كوه كلوپ جهنم قرار دارد . ( بنابر اظهار اهالي روي اين كوه در فصل زمستان برف باقي نمي ماند كه بدان لقب جهنم داده اند
غار هين هو
از غارهاي رشته كوه سفيد خاني است . مدخل غار بسيار باز و ارتفاع آن زياد است اما عمق كمي دارد
. غار علي خورنده _ غار دربر كه در تفرش قرار دارند
. غار كهك _ غار سرجوان در دليجان واقع هستند كه غار سرجوان جنبه زيارتگاهي دارد
 غار شاه بلبل
اين غار در كوه هاي شرقي شهرستان محلات ( بين خورهه و دليجان ) واقع شده است . اين غار داراي چشمه اي كم آب است و از نظر مذهبي براي اهالي منطقه غاري مقدس است 
غار كوه ساوه
اين غار در شمال غربي شهرستان ساوه و بالاتر از مقبره اشموئيل پيغمبر واقع است
غار سوراخ گاو
در شمال غربي روستاي خورهه واقع است
. غار يكه چاه : در جنوب شرقي محلات واقع است
. غار گدار چشمه : در كوه ارده و در جنوب نيمور محلات قرار دارد
. غار سرچشمه : در شمال محلات و در كوه سرچشمه واقع است
. غار كشه ريز : در شمال غرب شهرستان محلات و در كوه فيروز كوه واقع است
 منطقه حفاظت شده هفتاد قله
كوهستان هاي مشهور به هفتاد قله به مساحت 82125 هكتار بين شهرهاي اراك و محلات و خمين واقع شده است . با توجه به ويژگي زيستگاهي و ارزش هاي مربوط به حيات وحش ، اين منطقه به عنوان نمونه اي بارز از يك اكوسيستم كوهستاني به شمار مي رود .
ارزشهاي زيستگاهي كوه هاي اين منطقه باعث شده است كه از زمان هاي قديم يكي از بهترين شكارگاه هاي كشور محسوب مي شود . در يكي از دره هاي بسيار زيباي هفتاد قله بنام دره چكاب كه اين نام به خاطر چشمه اي به همين اسم است سنگ نبشته اي موجود است كه مي رساند اين منطقه از قديم شكارگاهي معروف بوده است .
از شكارهاي بزرگ اين مناطق مي توان به : قوچ و ميش ، كل و بز ، آهو و پلنگ ، گراز كه اين نوع شكارها بيشتر در كوهستان ها بسر مي برند اشاره كرد .
شكار كوچك پرندگان از قبيل : غاز خاكستري ، اردك ، لك لك سفيد ، بلدرچين ، هوبره ، فاخته ، قمري ، كبوتر چاهي ، كبوتر كوهي ، عقاب طلايي ، كركس مصري ، هما و دال اشاره كرد .
منطقه غربي اراك شامل كوه هاي چرّا و وفس
اين كوهستان ها با پوشش گياهي بين 25 تا 60 درصد و آب فراوان از شكارگاه هاي خوب استان است . شكارگاه هاي معروف آن عبارتند از : كوه كوچك زار ، كوه خشكه ، كوه لجور ، از شكارگاه هاي مهم آن : كوه وحش ، شكار آنجا عبارتند از : قوچ و ميش _ آهو و گرگ _ روباه و خرگوش و از پرندگان كبك و تيهو و با قرقره و فاخته است .
منطقه سربند
منطقه سربند بيشتر تپه ماهور است و يكي از شكارگاه هاي خوب استان است . ارتفاعات آن عبارتند از : دواريجان ، گونه ، چوبدر عليا ، چوبدر سفلي ، دو آب ، با زمستان سرد و تابستان معتدل از بهترين شكارگاه هاي قوچ و ميش بويژه كبك است . دره ماليمر و باغ سماق لو از مناطق بسيار زيباي استان بوده و داراي دره هاي سرسبز و چشمه هاي فراوان است . شكار آنجا قوچ ، ميش و كبك و تيهو مي باشد . از چشمه هاي معروف آن سيب در است .

امامزاده حوا خاتون موت آباد
بناي تاريخي امامزاده حوا خاتون واقع در قريه موت آباد در 15 كيلومتر شمال اراك و در مسير بزرگراه اين شهر به قم واقع گرديده است. بنا به سنگ نبشته موجود در امامزاده بناي اوليه اين امامزاده در سال 487ه.ق. ساخته شده است. بناي امامزاده از سه بناي مجزا تشكيل شده است. ايوان رفيع اين بنا به ارتفاع تقريبي پنج متر مي باشد. قسمتي از اين بنا نمايي شبيه به صليب يوناني داشته بازوهايش به طاقنما و تقاطع آن به گنبد آجري منتهي مي گردد. اهميت اين بنا به گنبد هرمي شكل آن است كه داراي 12 ترك بوده و تزئينات كاشيكاري زيبايي داردآرامگاه ها امامزاده ها و زيارتگاه ها
عمده تزئينات اين بنا همان كاشيكاري و آجر كاري گنبد است به ارتفاع تقريبي پنج متر مي باشد همچنين در اين امامزاده چند سنگ نبشته موجود است كه يكي از آنها تاريخ ساخت امامزاده را 487 ه.ق. نشان مي دهد عمده مصالح اين بنا شامل : كاشي، آجر، سنگ و ملات مي باشد.آرامگاه ها امامزاده ها و زيارتگاه ها
بنا به روايات و قول سالمندان آبادي شاه طهماسب در لشكركشي اي كه به منظور جنگ با عثمانيان در پيش داشته از كنار اين ابادي گذشته و دستور مرمت گنبد اين بنا را داده كه خود نشان دهند تعميرات اين بنا در دوره هاي مختلف مي باشد.
بناي امامزادگان عبدا... و آمنه خاتون اراك
اين بنا واقع است در محله عباس آباد اراك و در حاشيه خيابان شهيد بهشتي قرار گرفته و زيارتگاه عموم مي باشد اين اثر با هسته معماري اوليه شهرسلطان آباد اراك يعني مجموعه بازار و محله هاي حصار و قلعه فاصله داشته ولي به سبب توسعه و گسترش اراك اكنون با سايره محله ها پيوند دارد. بر اساس و قضنامه سنگي موجود در ديوار امامزاده دو تن از فرزندان امام موسي كاظم به نامهاي شاهزاده عبدا.. و خواهر وي آمنه خاتون در داخل بناي نامبرده آراميده اند. بر اساس و قضنامه مذكور كه متعلق به سال 255 ه.ق. مي باشد در آن زمان بناي امامزاده در جنوب شهر سلطان آباد قرار داشته و شخصي به نام يعقوب بن ابراهيم انجداني يكي از صاحب منصبان لشگري دوره قاجار قلعه باغ مشجري جهت دخل و خرج آن وقف كرده است.
هيچگونه مدرك ياسند معتبري درارتباط با سازنده اين بنا و تاريخ آن وجود نداشته و تا حال براي شناسايي تاريخ دقيق اين بناگمانه زني اي نشده است مع الوصف احتمال مي رود كه قسمت چهار تاقي شكل بنا به احتمال در دوره صفويه ساخته شده ولي درباره تاريخ احداث سردابه همچنان نمي توان تاريخي را پيشنهاد كرد فرم و نوع تاق و تويزه به سبك اصفهاني و دوره صفوي مي باشد. بناي اوليه اين اثر مربوط است به يك سردابه و نيز طرح يك معماري چهار تاقي شكل كه بر روي اين سردابه بنا شده است شكل سردابه بنا مدور و فاقد راه پله ورودي بوده و پايه و شالوده آن به ارتفاع حدود 60 سانتيمتر از سنگ ولي بقيه آن از آجر تشكيل گرديده است.
اين بنا داراي هسته اي مركزي و الحاقاتي در شرق و غرب مي باشد هسته مركزي شامل يك چهار تاقي است با پلاني چليپا شكل كه در زير آن سردابه قرار گرفته است در شرايط فعلي گنبد بنا يك پوش بوده و در هر سمت پايه گنبد يك نورگير وجود داشته كه در دوره هاي بعد آنها را تيغه كرده اند. بنيان اصلي بنا خشت بوده ستونهاي آن بسيار حجيم و اين افزايش حجم باعث شده تا دالان كوتاهي در چهار طرف زير گنبد خانه بوجود آيد در زير گنبد و در قسمت فوقاني ديوارها بقاياي نقاشي باقميمانده كه موضوعات آنها برگ، گل بوته و درخت سرو با رنگهاي سيز و زرد و قهوه اي ومشكي مي باشد.
بقاع متبركه هفتاد ودوتن ساروق
بقعه هفتاد و دو تن در فاصله 60 كيلو متري شمال غربي شهرستان اراك در روستاي ساروق قرار دارد . در مدخل ورودي روستا قبرستان عمومي است كه اين بنا در ميان آن بوسيله ديوار گلي محصور گرديده و شباهت به باغ بزرگي دارد . بر اساس شواهد و مدارك موجود بناهاي مذكور حداقل مربوط به قرن ششم هجري قمري كه علاوه بر هيئت كلي بنا وجود ضريحهاي چوبي كتيبه دار با تاريخ هاي واضح بر روي آنان مويد اين نظر است , البته تاريخ بنا قطعا بايد پيش از آن باشد كه اين مطلب نياز به پژوهش و بررسي اساسي در مجموعه دارد.
سطح دو بناي موجود از كف محوطه حداقل يك متر پائينتر گرفته شده , شكل كلي گنبدها با پلاني چهار ضلعي است كه بوسيله گوشواره ها پلان تبديل به هشت و سپس به شانزده گرديده
سطح داخلي گنبدها با گچ پوشيده شده و روي آن با خطوط كوفي منقوش گرديده است. وجود خط نوشته هائي از نوع نسخ بر روي ديواره هاي داخلي و بر روي صندوق هاي چوبي مقابر و درهاي چوبي از لحاظ تعيين قدمت و تاريخ بنا و سازندگان و مدفونين بسيار حائز اهميت مي باشد
بر روي درب يكي از گنبدهاي اين مجموعه كه دربي چوبي و ساده است در سطح بيروني چهار ضلع آن سوره مباركه آيت الكرسي منقوش است , و سپس در قاب داخل آن , صلوات كبيره با عنوان " اللهم صلي علي النبي و الوصي......." قرار گرفته , اين درب داراي تاريخ ( سنه 987 ) است
در يكي از گنبدهاي اين مجموعه گويا هفت قبر وجود دارد كه در آنها سه صندوق چوبي ديده مي شود و دو صندوق چوبي آن داراي كتيبه اي است كه در يكي از آنها متن آن چنين شروع مي شود
: " امر هذالمرينه سبحان .......". يكي از زيباترين قسمتهاي اين گنبد محراب بسيار ارزشمندي است كه بر روي ديوار جنوبي قرار دارد , سطح محراب بطور كامل داراي نقاشي است و رنگ طلائي در آن استفاده گرديده است
بقعه شاه قلندر روستاي انجدان
بقعه فوق واقع است در روستا انجدان كه در 27 كيلومتري جنوب شرقي شهر اراك قرار دارد. اين بنا مربوط به شاه عبدالاسلام معروف به شاه قلندر فرزند شاه مستنصر با ... دوم شاه غريب مي باشد كه بعد از وفات پدرش رياست فرقه اسماعيليع را به عهده داشته و به احتمال زياد مربوط به دروه ايلخاني مي باشد.
اين بنا داراي پلاني هشت ضلعي است كه در چهار ضلع آن وروديها قرار گرفته اند سه ورودي از چهار ورودي مذكور بسته و فقط ورودي ضلع جنوبي كه داراي ايوان الحاقي مي باشد و است. در چهار ضلع داخلي آرامگاه طاقنماهاي بلندي كار شده كه فضاي معماري داخلي را از يكنواختي بيرون آورده است.
گنبد بقعه دو پوش و آجري بوده و پوشش خارجي آن به شكل هرمي شانزده ترك مي باشد . ساقه گنبد داراي شانزده ضلع و چهار نورگير با پنجره هاي مشبك چوبي در چهار جهت اصلي است در بعضي از قسمتهاي بيروني پي ديوار تا ارتفاع تقريبا" 5/1 متر از سنگ لاشه ساخته شده است. تزئينات اين بنا شامل رسم بندي و گچبري سر در ايوان ورودي اصلي مي باشد لازم به ذكر است ارتباط با پشت بام با يازده پله از ضلع شرقي بر قرار مي شود مصالح عمده اين بنا شامل :آجر ، ملات گل ، گچ ، سنگ و غيره مي باشد
مقبره حاج آقا محسن اراكي
آرامگاه و مقبره حاج آقار محسن اراكي در يكي از دروازه هاي قديمي شهر اراك كه به دروازه شهرجود معروف مي باشد واقع شده است. تاريخ ساخت آرامگاه فوق در سال 1273 ه.ق. بر مي گردد زماني كه شخص حاج آقا محسن اراكي اقدام به بناي مقبره اي مناسب با گنبد و ايوان براي محل مدفن و الدين مكرمه اشت مي نمايد پس ا ز وفات خود حضرت نيز ايشان در كناره قبور پدر و مادر گراميشان بخاك سپرده مي شوند.
علت معروفيت حاج آقا محسن اراكي به واسطه خدمات علميه ايشان مي باشد كه شامل قضاوت در اراك و نواحي آن برگزاري حوزه درس و بحث و موقوفات بسيار زياد ايشان مي باشد. عمده ترين خدمت ايشان تاسيس حوزه علميه قم مي باشد كه در اين راه سهم بسياري داشته اند.
بناي مورد نظر از اثار دوره قاجاريه بوده و داراي گنبدي كوتاه و عرقچين آن شكل منظمي دارد پلان اثر فوق چند ضلعي بوده و درب ورودي اصلي از قسمت جنوب مي باشد اصل بنا از يك ايوان آجري كه رو به جنوب ساخته شده و اطاق آرامگاه و همچنين دو اطاق در دو سوي ايوان و نيز دو اطاق ديگر در دو طرف آرامگاه تشكيل شده است. داخل ايوان با كاشي معقلي در رسم بنديها كار شده كاشيها به رنگهاي زرد، آبي ، سفيد و مشكي است و نقشها شامل پنج پري، تزنجهاي تركيبي و سه پري و هفت پري مي باشند. از اراه ايوان كاشي خشتي هفت رنگ با رنگهاي متنوع بوده و زير گنبد در داخل مقبره نيز با كاشي معقلي و با رنگهاي ذكر شده فوق تزئين يافته است. ازاره نيز مانند ايوان داراي كاشي خشتي هفت رنگ مي باشد.

منزل حسن پور
در اولين گذر سمت چپ بعد از چهار سوق بازار اراك ودر مقابل گذر مدرسه سپهداري بنايي قرار گرفته كه بنام صاحب آن حسن پور معروف شده است
. اين بنا متعلق به دو دوره تقريبا" مجزا مي باشد ضلع جنوبي متعلق به دوره قاجار و ضلع شمالي مربوط به سالهاي 1332 ه.ق. مي باشد.منزل فوق در دو طبقه بنا شده است طبقه همكف شامل اتاقهاي زمستان نشين انبار ، آشپزخانه ، محل ذخيره آذوقه، مكانهاي بهداشتي و ورودي اصلي بنا مي باشد. سقف بناهاي نامبرده شامل تاقهاي خشتي و تيرهاي چوبي و حصيري مي بوده كه بسياري از آنها نيز با سقفهاي زينتي آجري پوشيده شده اند. از طريق سه راه پله اصلي در سمتهاي غرب، شرق ، شمال مي توان از حياط به طبقه اول راه يافت.
طبقه اول كلا" شامل اتاقهاي شاه نشين و تابستانه مي باشد از راه پله طرف غرب ابتدا به يك ايوان مي توان داخل شد قسمت اعظم بار سقف اين ايوان توسط چهار سنگي حمل مي گردد از ايوان مي توان به سراسراي بنا وارد شد ميان اين سرسرا و ساير اتاقهاي نشيمن و پذيرايي گذر گاههاي مناسبي تعبيه شده است . سقف بار بر طبقه اول را عموما" تيرهاي چوبي همراه با حصير و تخته هاي باريك چوبي پرتو تشكيل مي دهد. جهت آراستگي سقف مذكور تخته چوبهاي مربع شكلي را بر روي تيرها نصب كرده اند. نقاطي در داخل بنا و مشرف بر حياط جهت قرار دادن چراغهاي نفتي در نظر گرفته شده كه علاوه بر داخل بنا نور را به حياط نيز هدايت مي نموده اند.
عمده تزئينات اين بنا شامل انواع آجرهاي قالبي و همچنين كاشيهاي معرق خشتي و نره جوك است كه با نقشهاي هندسي، گياهي و انساني در نماهاي بنا جلوه مي نمايند. سازه اصلي بناي منزل حسن بور از خشت تشكيل شده و پي ها را به وسيله سنگهاي بزرگ و دو غاب گل و آهك بنا نموده اند.
بناي نذكور داراي الگوي رايج منازل مسكوني شهر سلطان آباد اوليه بوده و ويژگيهاي درونگرايي دارد اين ويژگي آنجا مشخص مي گردد كه بنا با حياطي مركزي ساخته شده و ساختمانها و بخشهاي مختلف آن رو به حياط و در سه وجه شرق شمال، و جنوب ساخته شده اند.
ابتدا از اين بنا به عنوان مسكوني استفاده شده سپس بعد از مدتي به خزانه بانك ملي تبديل گشته و بعد از آن به عنوان مدرسه مودر استفاده قرار گرفته و در انتها توسط آقاي حسن پور به عنوان منزل مسكوني انتخاب گرديد . در حال حاضر اين بنا توسط ميراث فرهنگي خريداري شده و در حال مرمت مي باشد.
منزل قديمي خاكباز
خانه قديمي آقاي سيد حسين خاكباز يكي از فرزندان حاج آقا محسن اراكي در خيابان دكتر بهشتي نرسيده به ميدان شريعتي و در روبروي دانشگاه اراك قرار دارد
 قدمت اين بنا به دوره قاجاريه بر مي گردد و مساحت زير بناي آن حدود 225 متر مربع در هر طبقه مي باشد. اين بناي دو طبقه در زميني به مساحت 3000 متر مربع ساخته شده است علاوه بر دو طبقه فوق در زير اين بنا زير زمين نسبتا" كوچكي نيز تعبيه شده است. بناي مذكور در محوطه مشجري قرار داشته و داراي سه ورودي از سه سمت جنوب، شرق و غربي مي باشد كف قسمتي از محوطه موزائيك فر ش ومقداري به صورت باغچه بندي است در داخل حياط گلخانه اي متروكه و همچنين يكباب زير آب قديمي پله اي وجود دارد كه از كف حياط پس از عبور از چندين پله به آب عبوري زيرين معروف به قنات خان حاكم مي رسد.
نماي ساختمان آجري بوده و اطراف پنجره ها به صورت قاب سازي نماسازي گرديده است. سقف زيرزمين تاق آجري و ديواره هاي آن به صورت آجر نما كار شده اند اين قسمت از بنا حالت انبار كل ساختمان را داشته است.
طبقه همكف و اول هر كدام پنج اتاق مجزا با سقف تير چوب و توخال كوبي و گچكاري و قاب سازي شده مي باشد كف اتاقها و راهرو كلا" موزائيك فرش و درب و پنجره ها همگي چوبي كه با شيشه هاي رنگي و سفيد پرشده اند. حمام بنا در طبقه اول قرار داشته و كف آن ويكي از اتاقها با كاشي مربع شكلي لعابداري به رنگ آبي مفروش شده اند سقف بنا نيز از انواع سقوف شيرواني مي باشد.
ساختمان در وسط عرصه حياط قرار گرفته و در قسمت جنوب و غرب دو تراس با ستونهاي سنگي چهار گوش و گرد قرار دارند .يك ستون سنگي گرد نيز در داخل راهرو و جلو پله هاي طبقه اول وجود دارد. ديوارهاي سنما ساختمان تا ارتفاع 60 سانتي متر از زمين از سنگ تراش خورده كار شدهاست.

كاروانسراي مشهد ميقان
كاروانسراي مشهد ميقان در جنب روستاي مشهد ميقان و در 12 كيلومتري شهر اراك قرار دارد با توجه به تخريب بخشي از بنا و عدم وجود سندي دال بر تاريخ دقيق بنا نمي توان تاريخ دقيقي براي ساخت آن عنوان نمود ولي از آنجائيكه اين بنا به كاروانسراي شاه عباسي معروف است و بر مبناي سبك وسياق و دقت در انجام كار اين بنا به احتمال زياد مربوط به دوره صفويه مي باشد . حدس زده مي شود اين بنا يك كاروانسراي چهار ايواني بوده باشد كه حجره هاي آن به صورت يك يا دو رديفه در اضلاع آن استقرار يافته اند.
با توجه به تحقيقات محلي اين كاروانسرا داراي يك ورودي و آنهم در ناحيه شمال شرقي بنا بوده است. حياط كاروانسرا فاقد كفسازي و به صورت طبيعي بوده و از آجرهاي منطمي در ساخت بنا استفاده شده است. از بخشهاي باقيمانده بنا مي توان چنين استنباط كرد كه دو نوع شيوه طاق زني در ساخت سقوف اين سازه به كار رفته قوسهاي زنجيره ها از نوع جناقي چهار قطعه اي بوده و حدس زده مي شود كه كف حجره ها در حدود 50 تا 70 سانتي متر از كف حياط بالاتر بوده است. به سبب عدم وجود تزئينات در بخشهاي باقيمانده چنين حدس زده مي شود كه در ساير بخشهاي نيز تزئينات عمده اي وجود نداشته است
اين كاروانسرا قطعا" به عنوان يك ايستگاه ميان راهي جهت استراحت و تجديد قواي كاروانها و افرادي كه از اين منطقه عبور مي كرده اند بنا شده و همجواري آن با امامزاده محمد عابد ( ع ) در روستاي مشهد ميقان به اين عملكرد رونق بيشتري مي بخشيد است.
اين بنا كه خصوصيات بارز آن چهار ايواني بودن آن است در تاريخ 23/5/1378 به شماره 2380 در فهرست آثار ملي ايران به ثبت رسيده است
كاروانسراي شاه عباسي اراك
بناي فوق واقع در روستاي كاروانسرا در حاشيه غربي رشته كوههاي هفتاد قله و در 35 كيلومتري شهر اراك مي باشد به سبب نبود سندي دال بر تاريخ دقيق ساخت بنا تنها از روي مشخصه هاي آن چهار ايواني بودن قرار گرفتن در جاده هاي كوهستانيسبك و سياق و مصالح به كار رفته در بنا مي توان حدس زد كه به احتمال بسيار بناي فوق مربوط به عصر طلائي ايجاد كاروانسرا در ايران يعني دوره صفويه مي بوده است فرم كلي اين بنا به شكل تقريبا" مربع با چهار ايوان در جهات اصلي و يك حياط مركزي است در نماي خارجي ضلع شمالي در قسمت دروازه ورودي داراي 12 طاقنما مي باشد كه طاقنماهاي اطراف ورودي از باقي طاقنماها بزرگتر بوده و بر آمدگي بيشتري دارند جلوي خان يا سر در ورودي بسيار بلند بوده و در حال حاضر سقف گنبدي آن فرو ريخته است. در دو طرف دالان ورودي 2 اتاق به صورت قرينه براي سرايدار تعبيه شده است وسط هر ضلع داخلي رباط مذكور بجز ورودي يك ايان رفيع قرار داشته و در طرفين آنها در هر ضلع سه حجره با ايوانهايي كوچك قرار دارد.
ورودي انبارها و مالبندها در اين بنا به صورت دو به دو با هم قرينه بوده و در گوشه هاي شمال غربي- شمال شرقي و جنوب غربي جنوب شرقي قرار گرفته اند به سبب سردسير بودن منطقه سقف تامين مي شده است . انبارها و مالبندها سرتاسر پشت حجره ها را شامل مي شوند. در ساخت سقوف ازدو شيوه طاق زني استفاده شده قوسها و زنجيره ها ار نوع جناقي تاق و تويزه زده اند ونوع ديگر بهشكل گهواره اي مي باشد در زير يكي از سقوف گنبدي ضلع جنوب شرقي انبار يا مالبند و زتئينات آجر كاري گل اند از به صورت فرورفته كار شده است. از كاروانسراي فوق به عنوان بنايي عام المنفعه جهت استفاده كاروانيان بهره برداري مي شده كه همجواري آن با بقاع شاه غريب و شاه قلندر انجدان اهميت آن را دو چندان كرده است. حياط مركزي رباط مذكور فاقد هر گونه كف سازي است و باي انتقال آب از پشت بام به خارج از كاروانسراي بر روي ديوارهاي بيروني با فواصل معين از ناودانهاي سنگي يكپارچه اي استفاده كرده اند. كاروانسراي شاه عباسي كاروانسرا در تاريخ 25/12/1378 به شماره 2616 در فهرست آثار ملي ايران به ثبت رسيده است.
كاروانسراي ساق
چهار سوق ساوه در جنوب غرب خيابان نظام الملك شهر ساوه واقع بوه و يكي از بناهاي ارزشمند تاريخي شهر ساوه و از يادگارهاي بجاي مانده از دوران صفويه مي باشد. اين بنا با گنبد رفيه و منفرد خود در چشم انداز شهر نظر هر بيننده اي را به خاك معطوف مي نمايد.
چهار سوق ساوه عبارتست از يك ساختمان دوازده تركي كه در اضلاع شمال ،جنوب، شرق و غرب آن چهار دالان طراحي شده بوده كه در قديم به چهار بازار راه مي يافته است در داخل هشت ضلع ديگر بنا حجره هايي تعبيه شده كه با اضافه كردم دو حجره اي كه از مسدود كردن دالانهاي جنوبي و شمالي به وجود آمده جمعا" ده حجره مي باشند هشت نور گير در بدنه و پنج نورگير در سقف بنا نور چهار سوق را تامين مي نموده وتهويه هواي آن را ممكن مي سازد ارتفاع بناي فوق به حدود چهارده متر رسيده و فرم گنبد آن پله پله مي باشد دهانه اين گنبد به حدود پانزده متر بالغ مي گردد. اين بنا با مصالحي نظير آجر، سنگ، كاشي، آهك و گچ و خاك ساخته شده است. فرم داخلي اين بنا به شكل منحني و يا تزئينات كاشي گره بندي شده بناي فوق در سال 1379 بوسيله ميراث فرهنگي استان مركزي به است.

پل دو آبو
پل دو آب واقع است در محلي به همين نام كه در حاشيه كوههاي مرتفع راست بند را سهند قرار داشته و بر روي رودخانه قره چاي ساخته شده است. اين اثر در 40 كيلوكتري غرب شهر اراك ودر 2 كيلومتري شمال شرقي روستاهاي فرو حصار قرار گرفته از يكسو رابط بين مناطق واقع در چهار جهت اصلي و از سوي ديگر ارتباط دهنده شهرهاي اراك به بروجرد ملاير و همدان مي باشد.
اين پل در نزد اهالي به نام محل يعني دو آب معروف بوده ولي درباره نام سازنده و تاريخ احداث آن سند و مدرك معتبري نيست تنها جايي كه احتمال مي رود نامي از اين پل به ميان آمده باشد در هنگام بازگشت ناصرالدينشاه قاجار از زيارت عتبات عاليات مي باشد كه از آن به عنوان پل بزرگ نام برده شده است. ولي با توجه به سبك و سياق ساخت پل احتمالا" اين پل تنها اثر باقيمانده از دوره قاجار در منطقه دو آب مي باشد.
در مجموع طول اين پل 130 متر بوده و چون بستر رودخانه در دو سوي غرب و شرق از نظر ارتفاع يكسان نمي باشد سمت غربي پل را به طول 28 متر خاكريز و سنگ چين كرده اند تا از اختلاف سطح بين دو بستر رودخانه كاسته شود. عرض پل بين 570 الي 559 سانتيمتر نوسان دارد و بلندترين نقطه پل از كف رودخانه به 50/7 متر مي رسد.
اين پل داراي هشت چشمه بزرگ وكوچك است كه با طاقهاي كه تيزه دارند كار شده اند يكي از چشمه هاي پل كه در سمت شرق واقع شده در دوره پهلوي به علت سيل بردگي ترميم آنرا از بتون آرامه ساخته اند اما بقيه چشمه هاي پل هويت خود را حفظ كرده و هر پايه از جلو داراي موج شكن تيز است و از پشت داراي پشتيباني فاصله پايه هاي پل نسبت يه يكديگر به اقتضاي شرايط گذر آب وحالت عمويم كف رودخانه از 60/13 الي 10/6 متر نوسان دارند چون كف رودخانه از شن وسنگهاي رسوبي آكنده است نمي توان به طور دقيق اظهار داشت كه پايه هاي رومي كمر و صخره بنا شده اند و با جهت پي عميق كنده اند.مصالح ساختماني به كار رفته در اين بنا عبارتند از : سنگ ، آجر و گل آهك .كل بنا از پايين به بالا و به ارتفاع حدود 120 سانتي متري سنگ كاري شده است

گرمابه چهار فصل اراك
از جمله بناهاي عام المنفعه اراك كه در خيابان شهيد بهشتي عباس آباد در حد فاصل ميدان شهدا و ميدان هفت تير قرار دارد گرمابه تاريخي چهار فصل مي باشد. اين بنا از بناهاي تاريخي اواخر دوره قاجار محسوب شده و باني آن شخصي بنام حاج محمد ابراهيم خوانساري بوده است.
اين گرمابه با زير بناي 1600 متر مربع از سه گرمابه به مجزاي مردانه زنانه و اقليتهاي مذهبي كليمي ها تشكيل شده است. هر واحد از اين حمامها متشكل از قسمت سربينه درخت كن هشتي ارتباطي پاشوي گاه گرمخانه محل ويژه اعمال حمام و خزينه هاي سرد و گرم مي باشد البته لازم به ذكر است گرمابه اقليتها فاقد هشتي ارتباطي مي باشد كف واحدهاي گوناگون معماري اين گرمابه نسبت به سطح خيابان سه تا سه و نيم متر پائين تر مي باشد تا هم نوعي عايق بندي دما ايجاد شود و هم آب مورد نياز هم كه از كهريز جلوي آن عبور مي كرده بدون صرف هزينه اي بداخل آب انبار و خزينه هاي حمام جاري مي گردد.
نكته قابل توجه در مورد اين مجموعه وجود يك تون گلخن، آتش دان براي گرمايش آب گرم مورد نياز هر سه حمام بوده است خزينه هاي آب گرم هر كدام از اين واحدها همگي در كنار تون و به مركزيت اين آتشدان طراحي شده اند تا با صرفه هزينه و سوخت و وقت كمتري بهترين بهره وري حاصل شود.
بدون شك اوج معماري بديع اين بنا سربينه مردانه مي باشد فضايي هشت ضلعي كه سقف بسيار زيبا و گنبدي آن بوسيله هشت ستون تعبيه شده در آن كنترل مي گردد اين ستونها و نيز ديوارهاي اين بخش به طرز زيبايي با كاشيهاي فتيله اي و خشتي قالبي به رنگهاي گوناگون نظير زرد، سبز،آبي، سفيد، مشكي، خاكستره، قرمز و نارنجي تزئين يافته است. موضوعات و طرحهاي روي كاشيها عبارتند از انواع گل و بوته، درخت انگور و ميوه آن درختان سرو صنوبر و مناظري كه دال بر ذوق و هنر كاشي ساز آن بوده است.
نور اين مجموعه از طريق تعداد زيادي پنجره كه در سقفهاي آن تعبيه شده است تامين مي گشته است. وجه تسميه اين حمام گويا به واسطه تابلوهاي كاشي اي باشد كه در ارتباط با چهار فصل منقوش گشته است اين تابلوها در چهار سمت سربينه مردانه نصب شده است.

قلعه حاج وكيل
قلعه حاج وكيل كه محل كنوني مديريت ميراث فرهنگي استان مركزي است در خيابان شهيد چمران نيسانيان سابق و در كوچه بن بستي به نام وكيل واقع شده است
. بناي فوق از محدثات دوره قاجاريه بوده و در راه اصل باني احداث اين بنا يك شركت انگليسي سوئيسي الاصل به نام زيگلر بوده است.
باپان گرفتن شهر اراك و معروفيت آن و به واسطه موقعيت خاص اداري اين شهر و قوار گرفتن آن بر سر راههاي بازرگاني و تجاري كشور شرايط مناسبي براي استقرار تجارو بازرگاني و حتي بازرگاني خارجي طماع فراهم آمد يكي از مراكز مهم فرش ايران كه مرغوبيت آن جهاني است شهرستان اراك مي باشد اين عامل وعوامل ياد شده در فوق سببي شده تا توجه كمپاني هاي فرش خارجي نقطه مجذوب گردد. بسياري از اين كمپاني ها امتياز تجارت فرش خود را در زمان سلطنت ناصر الدينشاه قاجار بدست آوردند.
بنا به قولي تعداد اين كمپاني ها به بيش از چهارده كمپاني مي رسيد كه در اين شهر به كار تجارت اشتغال داشتند. آنها به منظور در انحصار داشتن همه مراحل توليد اقدام به احداث مجموعه وسيعي در سمت شرق شهرستان مذكور نمودند كه در آن زمان در خارج از شهر قرار داشت اين مجموعه شامل كارگاههاي توليد فرش، رنگرزي و محلهاي مسكوني بود عموم اين بناها با نظارت انگليسيها ساخته شد. پس از انحلال شركتها و و كنسولگري آنها مجموعه فوق توسط يكي از متمولين شهر بنام حاج محمد حسن هئيتي وكيل مشهور به حاج وكيل خريداري و از آن پس به نام قلعه وكيل شهرت يافت.
ساختمان فعلي بخش كوچكي از كل مجموعه اوليه بوده كه در ساختمانهاي مسكوني جديد محصور شده است. بناي فوق داراي مساحت تقريبي 900 متر مربع و در محوطه اي به مساحت 3800 متر مربع واقع شده است. بناي فوق از دو طبقه فوقاني و تحتاني تشكيل شده است. پلان اين بنا بصورت يك راستگوشه بوده و ستونهاي آجري آن نقوشي گچ بري شده است. قسمتهاي از پوشش بيروني اين بنا به وسيله كاشيهاي لعابدار تزئين شده و در داخل بنا تزئينات خاصي وجود ندارد. پنجره هاي قلعه توسط شبكه هايي چوبي محافظت مي شود. بناي فوق همچنين داراي يك ايوان سرتاسري مي باشد. اين عمارت مسكوني كه امروزه محل اداره ميراث فرهنگي استان مركزي است به طور كلي مشتمل ب حياط ايوان، شبستان قسمت همكف و نيز بالا خانه مي باشد . مصالح به كار رفته در اين بنا نيز شامل آجر، گچ، سنگ و كاشي است.
برج شيشه و عمارت ارگ قديم اراك
بناي برج شيشه و عمارت ارگ قديم كه امروزه اثر ناچيزي از آن بجامانده در خيابان ادبجو، روبروي خيابان شهيد كلاهدوز و در كوچه شهيد رنجبر واقع شده است
. برج شيشه و عمارت ارگ قديم كه متصل به آن مي باشد از بناهاي عصر قاجاريه زمان حكومت فتحعليشاه قاجار مي باشد. زمان ساخت بناي فوق همزمان است با نخستين پايه ها ونشانه هاي احداث شهر اراك كه در زمان فتحعليشاه قاجار و به مباشرت يوسف خان گرجي ( سپهدار اعظم) بنا شده است
هسته و چار چوب ساختاري اوليه شهر قديم اراك سلطان آباد از چهار بخش تشكيل مي شده است
: عمارتهاي ديواني شامل: برج شيشه، منزل سپهدار و عمارت نظميه و
... بازار در مركز شهر
محله مسكوني حصار واقع در غرب بازار
محله مسكوني قلعه واقع در شرق بازار
نقشه سلطان آباد به صورت چهار گوش شكل گرفته و در ناحيه شمال غربي آن مقر حكومتي برج شيشه وارگ حكومتي قرار داشته است. مقر حكومتي توسط ديواري از بدنه شهر جدا مي شده و شامل/ برج شيشه ، منزل سپهدار، عمارت نظميه و .. مي بوده كه در اصل خارج از متن اصلي شهر سلطان آباد بوده است. مقر حكومتي يا ارگ دولتي به عنوان مركز حكومتي و محل سكونت حاكم و ديوانيان وبرخي نهادهاي حكومتي بوده است.
از مجموعه عظيم ارگ حكومتي اراك تاسال 1340 تنها عمارت نظميه خانه سپهدار و برج شيشه باقي بوده است. برج شيشه و خانه سپهدار نيز در تاريخ 3/3/1354 به شماره 1076 در فهرست آثار ملي ايران به ثبت رسيده درمطبوعات سال 1356 نويد داده شد كه مجموعه برج و خانه سپهدار به موزه تبديل خواهد شد اما متاسفانه بر خلاف قانون توسط افراد با آگاه اين آثار ارزشمند از صفحه روزگار محو گرديد.
بناي برج شيشه بنايي دوازده تركي بوده كه از سه طبقه مجزا تشكيل مي شده است. دو طبقه بالا داراي تزئينات آجري و كاربنديهاي كاشي بوده است. قطر بزرگ اين برج كه دركف بيضي شكل بوده 12 متر و قطر كوچك آن نزديك به 8 متر مي رسيده است بواسطه تزئينات كاشيكاري معلقي با طرحهاي زيباي لوز شكل كه در طوق برج به كار رفته بوده از فاصله دور بر اثر تابش نور آفتاب درخشندگي و تطالو خاصي در نظرها پديدار مي شد كه به همين لحاظ از طرف مردم به برج شيشه معروف مي گردد.
در جوار اين برج يك ساختمان دو اشكوبه به بازير زمين قرار داشت كه موسوم به منزل سپهدار باني و حاكم و اوليه اراك بود عمده تزئينات به كار رفته در اين كاشيكاري معلقي در نماي شرقي و جنوبي بوده است . ليكن زير زمين اين بنا كه در حقيقت حوضخانه نيز محسوب مي شده داراي تزئينات بسيار زيبايي از جمله رسم بندي بوده كه از چهار ستون شروع مي شده و ادامه آن در وسط شمسه بزرگي را شكل مي داده است. اين شمسه با طرحهاي گل و بوته و با كاشي تزئين يافته كه شايد بتوان گفت در نوع خود كم نظير است. در ضمن لازم به ياد آوري است كه باغي مشجر و بسيار زيبا اين مجموعه بنا را در بر گرفته كه اگر به همان صورت حفظ مي شده يكي از نمونه هاي زيباي باغ سازي عهد قاجاريه را مي توانستيم در اين شهر شاهد باشيم.