شهرستان بروجرد يكي از مهم ترين مناطق استان لرستان است كه از طبيعت و تاريخ غني برخوردار بوده و داراي اهرم هاي لازم براي توسعه گردشگري است. بناي بروجرد را به منوچهر نسبت مي‌دهند و قدمت آن را بيش از4000 سال مي دانند. شهرستان‌بروجرد از شمال به ملاير (استان همدان) از خاور به سربند (استان مركزي) و دورود، از جنوب به خرم آباد و از باختر به سلسله محدود شده‌است. اقتصاد بروجرد بر اساس كشاورزي و صنعت استوار است. امام‌زاده‌جعفر، مقبره‌شاه‌زاده‌ابوالحسن، مسجد سلطاني بروجرد، مسجد جامع بروجرد، قبرسيدجمال الدين واعظ اصفهاني، بازار قديمي بروجرد، دره‌هاي چكان و دهقادي، تپه قرق، مسجد قلعه، تپه قلاميان (رميو)، بقعه امام زاده قاسم، مقبره سيد جمال الدين واعظ اصفهاني (صدرالمحققين)، بقعه شاه زواريون، امام زاده محسن (ع)، امام زاده ويليان (ويليو)، مقابر حاج ميرزا محمود مواهب طباطبائي و سيدبحرالعلوم برخي از مهم‌ترين مكان‌‌هاي تاريخي و ديدني شهرستان بروجرد به شمار مي روند.
صنايع و معادن
صنايع‌كارخانه‌اي بروجرد بسيار متنوع است. از جمله اين صنايع مي‌توان به ساخت صابون، موكت، پارچه، فرش ماشيني، تيرچه بلوك و موزاييك اشاره كرد.
كشاورزي و دام داري
اقتصاد بروجرد بر اساس كشاورزي و صنعت استوار است. آب كشاورزي آن از چاه هاي ژرف و نيمه ژرف و رودخانه ها تامين مي شود. محصولات كشاورزي بروجرد عبارتند از: گندم، انگور، ‌سيب درختي،‌ هلو، آلو، زردآلو، گلابي و تره بار. بخش ديگر اقتصاد بروجرد مبتني بر صنايع است كه به دو شكل دستي و كارخانه اي است. صنايع دستي شهر شامل بافت قالي و گليم و صنايع كارخانه‌اي آن مشتمل بر ساخت صابون، موكت، پارچه، فرش ماشيني، تيرچه بلوك و موزاييك است. مهم ترين صادرات شهرستان بروجرد شامل گندم، انگور، سيب درختي، هلو،زردآلو،آلو،گلابي،تره‌بار،خشكبار،قالي،اجناس ورشو و تمام محصولات صنعتي شهرستان است.
مشخصات جغرافيايي
شهرستان‌بروجرد از شمال به ملاير (استان همدان) از خاور به سربند (استان مركزي) و دورود، از جنوب به خرم آباد و از باختر به سلسله محدود شده‌است. مركز اين شهرستان در 48 درجه و 45 دقيقه درازاي خاوري و 33 درجه و 23 دقيقه پهناي شمالي قرار دارد و ارتفاع آن از سطح دريا 1570 متر است. آب و هواي بروجرد معتدل و نيمه خشك و ميزان بارندگي ساليانه آن به 600 ميليمتر مي رسد. بروجرد در مسير راه اصلي خرم آباد ـ همدان قراردارد و از اين طريق با خرم آباد (به سوي جنوب باختري) 102 كيلومتر و با همدان (به سوي شمال) 135 كيلومتر فاصله دارد. جاده اي به طول 103 كيلومتر نيز از 8 كيلومتري شهر بروجرد گذشته و به شهر اراك مي پيوندد. براساس تقسيمات كشوري در سال 1377 مساحت اين شهرستان بالغ بر 1603 كيلومتر مربع بوده است براساس آمار جمعيتي در سال 1375 جمعيت اين شهرستان بالغ بر 316014 نفر بوده است كه از اين رقم بالغ بر 217804 نفر جمعيت مركز شهرستان بروجرد است.
وجه تسميه و پيشينه تاريخي
از پيشينه و تاريخ پيش از اسلام شهر بروجرد كه در گويش لري ‹‹وروگرد›› و در لهجه محلي بروجردي ‹‹ورويرد›› ناميده مي شود، مدارك كافي به دست نيامده است؛ اما سنگ لوحه هايي كه به خط پهلوي در بروجرد و اطراف آن ديده شده دليل محكمي براي قديمي بودن اين شهر است. عده‌اي بناي اين شهر را به منوچهر نسبت مي دهند و قدمت آن را بالغ بر 4000 سال مي دانند. عده اي ديگر (از جمله دكتر معين) معتقدند كه بروجرد حدود 2000 سال قبل ساخته شده است. بروجرد به واسطه داشتن مراتع و زمين هاي سرسبز، در زمان مادها يكي از مراتع سلطنتي به شمار مي‌رفته، و تا زمان ساسانيان سالانه دوازده هزار راس از اسب هاي شاهي در آن تعليف مي‌شده‌اند.در زمان حكومت قاجار، حسام السلطنه حاكم خوزستان و لرستان، بروجرد را مقر حكومت خود قرار داد و با تعمير قلعه هاي آن، خندقي دور شهر ايجاد كرد. از آن به بعد با توجه به عوامل موثري از قبيل آب و هواي معتدل كوهستاني، دشت حاصل خيز رسوبي سيلابخور، شبكه آب هاي روان دايمي، مراتع طبيعي، موقعيت مهم جغرافيايي و سياسي و گسترش شبكه ارتباطي و تجاري باعث جذب جمعيت و توسعه شهرستان بروجرد شدند.

مسجد قلعه بروجرد
مسجد قلعه يكي از مساجد قديمي بروجرد است كه در كوي دو دانگه واقع شده و به مناسبت قرار گرفتن در كنار حصار و قلعه سابق شهر به اين نام مشهور شده است اين مسجد از آثار قرن 14 هجري است كه در سال 1310 ه. ق شبستان و در سال 1311 ه. ق ايوان آن به اتمام رسيده و در همين رابطه يكي از شعراي بروجرد متخلص به سراج؛ قطعه‌اي در تاريخ اتمام شبستان و قطعه‌اي نيز در تاريخ اتمام ايوان اين مسجد سروده كه در سنگي بر بالاي درب جنوبي مسجد نصب است.
امامزاده جعفر
در شرق شهرستان بروجرد و در انتهاي خيابان جعفري، در ميان يك گورستان قديمي، مقبره اي جالب و ديدني، به نام امامزاده جعفر واقع شده است كه متعلق به عصر سلجوقي است. اندازه كل زيربناي مقبره 22×20 متر و ارتفاع گنبد آن نزديك به 25 متر است. كنده كاري و منبت كاري روي لنگه هاي در و حاشيه آن كه از شاهكارهاي دوران صفوي است، هر بيننده اي را به خود جذب مي كند. اين مقبره به شماره 1855 به ثبت آثار ملي ايران رسيده است.
مسجد جامع بروجرد
اين مسجد قديمي كه در شرق بروجرد واقع شده، از آثار ارزشمند دوره اسلامي است كه گنبد خانه آن در قرن سوم هجري قمري ساخته شده است. بناي اوليه مسجد فاقد گلدسته بوده و دو گلدسته موجود در سال 1209 هجري قمري ساخته شده است. زيباترين قسمت مسجد، منبر 9 پله اي آن است كه در سال 1068 هجري قمري از جنس چوب ساخته شده است.
مسجد امام (سلطاني )
اين مسجد از آثار دوره قاجاريه است و شباهت زيادي به مسجد بزرگ بازار تهران دارد. مسجد سلطاني داراي صحني به ابعاد 47×61 متر است كه در وسط آن حوضي بزرگ ساخته شده است. برخي از محققين پايه اصلي مسجد را به دوره سلجوقي و حتي معماري عصر ساساني نسبت مي دهند. اين مسجد داراي سه ايوان بزرگ است كه ايوان شمالي آن با مقرنس كاري، گچ كاري و كاشي كاري هاي زيبا مزين شده است. از اين مسجد، هم اكنون به عنوان حوزه علميه طلاب ديني استفاده مي شود.
بقعه امام زاده قاسم بروجرد
اين بقعه در جاپلق بروجرد و در سه كيلومتري خاوري ايستگاه راه آهن قرار دارد. بناي تاريخي امام‌زاده قاسم متعلق به قرن هشتم هجري قمري و دوره شاهرخ تيموري است. اين بنا شامل صحنه و مقبره و گنبد هرمي شكل آجري است. اهميت و شهرت اين بقعه به علت دارا بودن مجموعه هاي ظريفي از هنرهاي نجاري است. تاريخ سال 738 و 808 و 850 هجري قمري در روي درب چوبي آن حكاكي شده است. بر روي اين در كتيبه تاريخي به خط رقاع برجسته حكاكي شده و از متن آن چنين بر مي‌آيد كه اين مزار براي قاسم بن زيد در شهر محرم الحرام سال 738 هجري قمري ساخته شده است. در پايان كتيبه نام استاد بنا بدين ترتيب خوانده مي شود: علي مفخر النجار و نقاش استاد حسن بن جمال احمد شيرگير...» در وسط حرم در روي صفحه اي به بلندي يك متر و نيم طول پنج متر دو صندوق چوبين بزرگ ساده قرار دارد كه در چهار حاشيه بالاي هر كدام از دو صندوق كتيبه اي به خط ثلث كه معرف نام و نشان صاحبان مزار متبرك و تاريخ آن است، حك شده است. از متن كتيبه حاشيه صندوق اول چنين برداشت مي شود كه اين صندوق متعلق به مزار مقدس شهيد زيد بن حسن بن علي ... قاسم است كه در اوايل ماه مبارك صفر سنه 850 ه.ق شهيد شده است.

امام زاده جعفر بروجرد
در خاور شهر بروجرد، در ميان يك گورستان قديمي، بقعه اي بسيار جالب كه نمونه اي از معماري عصر سلجوقي است وجود دارد. اندازه كل زير بناي مقبره 22×20 متر و ارتفاع گنبد آن نزديك به 25 متر است. اصل قبر در طبقه زير معجر كنوني قرار دارد و شش پله از كف حرم پايين تر است. طبقات بقعه يك دست و سالم هستند ولي نماي اطراف حرم، اصالت معماري اصلي را از دست داده و به مرور زمان از نظر كالبد ظاهري تغيير كرده است. درگاه ورودي مقبره، خاوري و داراي دو نشيمن است كه با كاشي هاي عصر صفوي و قاجاري مزين شده است. درگاه دري از چوب به اندازه 5/1×2 متر دارد كه كنده كاري شده و بر حاشيه آن نيز اياتي از قرآن حك شده است.تاريخ بناي ساختمان 1203 هجري قمري است.كنده كاري و منبت كاري روي لنگه هاي در و حاشيه آن از هنر و زيبايي فراوان برخوردار است هر بيننده اي را براي مدت ها مجذوب مي‌كند و شاهكاري از هنر دوره صفوي است. در كناره درگاه، سنگ قبري از مرمر به اندازه 38×50 سانتي متر بر ديوار نصب شده كه بر حاشيه ان آياتي از قران به طور برجسته حجاري شده است. اين سنگ قبر به بانويي به نام «شاخاتون» تعلق دارد. داخل حرم، هشت ضلعي است. در وسط حرم، معجري از چوب و ورشو قرار دارد. اصل قبر در طبقه زيرين است كه اتاق اجري سردابه آن به بلندي 3 متر ساخته شده و اندازه آن 3/10×70/2 متر است.
بقعه امام زاده قاسم بروجرد
اين بقعه در جاپلق بروجرد و در سه كيلومتري خاوري ايستگاه راه آهن قرار دارد. بناي تاريخي امام‌زاده قاسم متعلق به قرن هشتم هجري قمري و دوره شاهرخ تيموري است. اين بنا شامل صحنه و مقبره و گنبد هرمي شكل آجري است. اهميت و شهرت اين بقعه به علت دارا بودن مجموعه هاي ظريفي از هنرهاي نجاري است. تاريخ سال 738 و 808 و 850 هجري قمري در روي درب چوبي آن حكاكي شده است. بر روي اين در كتيبه تاريخي به خط رقاع برجسته حكاكي شده و از متن آن چنين بر مي‌آيد كه اين مزار براي قاسم بن زيد در شهر محرم الحرام سال 738 هجري قمري ساخته شده است. در پايان كتيبه نام استاد بنا بدين ترتيب خوانده مي شود: علي مفخر النجار و نقاش استاد حسن بن جمال احمد شيرگير...» در وسط حرم در روي صفحه اي به بلندي يك متر و نيم طول پنج متر دو صندوق چوبين بزرگ ساده قرار دارد كه در چهار حاشيه بالاي هر كدام از دو صندوق كتيبه اي به خط ثلث كه معرف نام و نشان صاحبان مزار متبرك و تاريخ آن است، حك شده است. از متن كتيبه حاشيه صندوق اول چنين برداشت مي شود كه اين صندوق متعلق به مزار مقدس شهيد زيد بن حسن بن علي ... قاسم است كه در اوايل ماه مبارك صفر سنه 850 ه.ق شهيد شده است.
امام زاده محسن (ع) بروجرد
بقعه امام زاده محسن بن علي (ع) كه به اعتقاد اهالي از اعقاب حضرت زين العابدين (ع) است؛ بر سينه كوه مشهور به «ديارگاه» در فاصله 28 كيلومتري جنوب خاوري بروجرد در روستاي مصفا بر قسمت شمالي و بالاي روستا قرار گرفته است. جنس بنا از سنگ و آجر بوده و گنبد مخروطي شكل آن بر بنايي هشت ضلعي كه هر ضلع آن 5/2 متر است، بنا نهاده شده است و روي گنبد را با موزاييك و كاشي پوشانده اند. ارتفاع اين بقعه حدودا 13 متر است. در وسط قبري است كه بر روي آن ضريحي از چوب مشبك با نقوش ستاره‌اي قرار دارد. درب ورودي مقبره به بلندي 70/1 متر از جنس چوب و قديمي است كه تيكه كاري هايي به اشكال هندسي دارد.
امام زاده ويليان (ويليو) بروجرد
اين مزار كه مدفون آن «ابوالعباس احمد بن ابراهيم» وزير است، در 24 كيلومتري جنوب باختري بروجرد قرار دارد. مقبره او از نظر فرم بنا به جز قسمت طاق حرم چندان قديمي به نظر نمي رسد و داراي ايوان دو گلدسته و گنبد است. در اطراف ان گورستان قديمي است كه قدمت آن به قرن 6 هجري مي رسد و اغلب سنگ قبرهاي آن به خط كوفي است.
گورستان چشمك پل‌دختر
در پشت تنگه «چشمك» و در محلي به نام «مي چاكو» گورستاني از عهد اشكانيان باقي مانده كه 3000 متر مربع وسعت دارد. اين گورستان در نزديكي تپه اي قرار دارد و فاصله گورها از يك‌يگر چهار يا پنج متر است.گورها در چند رديف در جهت شمالي- جنوبي كنده شده اند. هر قبر 5/4 تا 5 متر طول و 5/1 متر پهنا دارد و با سنگ هايي به طول 5/1 متر و عرض 80 سانتي متر تاق بندي شده اند به طوري كه سر سنگ ها را به شكل عدد هشت به هم تيكه داده اند. اين گورستان براي يافتن گنج، حفاري و در هم ريخته شده و اكنون به جز چند قبر غارت شده، اثري از آن باقي نمانده است. روي تپه، سفال هاي منقوش نيز يافت شده است، سفال هاي مكشوفه از گورها به دوره پارت ها مربوط است.
مقبره حيات الغيب پل‌دختر
در روستاي «قالبي» واقع در 50 كيلومتري جنوب باختري خرم آباد و بر ساحل باختري‌رود كشگان، دو مقبره وجود دارد كه يكي از آن ها (مقبره سمت باختر) بزرگ تر است و «حيات الغيب» نام دارد. در ورودي مقبره از شمال گشوده مي‌شود و كفش كن آن پنج پله بالاتر از كف مقبره قرار دارد.قبر در گوشه جنوب خاوري مقبره قرار دارد كه بر روي آن هيچ نوع تزيين و گچ بري يا كتيبه اي نيست. در ديوار جنوبي، محرابي به بلندي 10/2 متر وجود دارد كه حاشيه هاي آن داراي گچ بري هاي ساده است.
مقبره سيد جمال الدين واعظ اصفهاني (صدرالمحققين) بروجرد
سيد جمال الدين معروف به صدرالواعظيم فرزند عيسي بن محمد علي موسوي عاملي كه نسبت ايشان به سادات جبل عامل مي رسد يكي از مجاهدين و رهبران نهضت مشروطيت و پدر نويسنده صاحب نام سيد محمد علي جمال زاده است. وي پس از به توپ بسته شدن مجلس شوراي ملي به امر محمد علي شاه مخفيانه قصد عتبات كرد ولي در همدان گفتار و او را به بروجرد فرستادند و به دستور اميرافخم همداني حاكم وقت لرستان و بروجرد به شهادت رسيد و در مزاري در همين شهر مدفون شد كه محل به احترام قبر او به جماليه مشهور شد. اين مدفن در جنوب ساختمان شهرداري بروجرد بين ساختمان شهرداري و محلي كه قبلا شهرباني بود واقع شده، سنگ قبر وي به اندازه 72×120 سانتي‌متر و در تاريخ 1317 هجري شمسي تجديد شده است. بعدها از آن جا كه اين سنگ به علت فرسايش در معرض نابودي قرار داشت به همت انجمن آثار ملي (سابق) مدفن سيد با كيفيتي در خور شان او و با سنگ مرمر مشكي مرمت شد.
قبرسيدجمال الدين واعظ اصفهاني
در جنوب ساختمان شهرداري بروجرد، قبر شادروان سيد جمال‌الدين واعظ اصفهاني قرار دارد كه يكي از مجاهدان مشروطيت بوده و هم‌چنين پدر نويسنده صاحب نام سيد محمدعلي جمال‌زاده است. سيد جمال‌الدين واعظ در سال 1326 هجري قمري به دستور امير افخم حاكم لرستان شهيد شد. مقبره زاهد شير در 10 كيلومتري خرم آباد به بروجرد و بقعه دو خواهر و بقعه امام زاده قاسم در بروجرد از ديگر مقبره هاي اين شهرستان به شمار مي آيند.
مقبره شاه‌زاده ابوالحسن بروجرد
در محله مير بروجرد، مقبره اي قرار دارد كه ساختمان آن تجديد بنا شده و به شاه‌زاده ابوالحسن مشهور است. مقبره، شامل يك صحن كوچك و ايواني مربع شكل به ابعاد 5/4×5/4 متر است. حرم مقبره هشت ضلعي است كه تاق آن شش متر ارتفاع دارد. در وسط آن، دو ضريح چوبي و آهني وجود دارد و در ميان آن‌ها قبر قرار گرفته است. روي اين قبر، سنگي از مرمر سفيد به اندازه 33×86 سانتي متر قرار دارد كه در وسط آن نام صاحب قبر نوشته شده است. نسبت امام زاده با چند واسطه به امام سجاد (ع) مي رسد كه مورد ترديد است. هم چنين در خصوص ساخت بنا، آن را به حموله- وزير سلسله قره قويونلو- نسبت مي دهند.
بقعه شاه زواريون بروجرد
اين بقعه در 5 كيلومتري شمال بروجرد در محلي به نام زواريون بر بالاي بلندي ها و در قبرستان قديمي قرار دارد. در مورد مدفون اين مزار اختلاف نظر است برخي اهالي آن را مدفن «اخنوع» پسر نوح نبي (ع) مي دانند و برخي ديگر ان را به سلطان بركيارق، پادشاه سلجوقي منسب مي كنند كه در سال 498 هجري در راه عزيمت به بغداد در بروجرد به روز پنج شنبه دوم ربيع الاخر درگذشت مقبره شاه زواريون شامل ساختمان آجري زيبايي است كه از يكشباي بلند هرمي 8 تركي و دو استراحتگاه در طرفين تشكيل شده است.در بقعه به سوي جنوب باز مي‌شود كفش كن بقعه فضايي است به طول 6 و عرض 3 متر كه در دو طرف آن دو دهليز براي اقامت زايران ايجاد شده است. گنبد 8 ترك مقبره دوجداره بوده و ديوار و پايه پشت ان با سنگ چيده شده كه قسمت‌هايي از آن تخريب شده است. در داخل مقبره قبري است با معجري ساده از چوب سقف آن گچ بري هايي به نقش ستاره دارد.
مقبره هاي حاج ميرزا محمود مواهب طباطبايي و سيدبحرالعلوم بروجرد
در انتهاي خيابان صفاي بروجرد، قبرستاني بوده كه تبديل به باغ ملي شده در داخل اين باغ دو مقبره وجود دارد كه يكي آهني و متعلق به سيد بحرالعلوم رحمه الله عليه است و دومين بقعه در انتهاي باغ قرار دارد كه با آجر ساخته شده و داراي سر دري مزين به كاشي است. در داخل آن قبري است كه تماما كاشي كاري شده و روي قبر با خطر نسخ شجره و نام مدفون آن نوشته شده كه متعلق به حاج ميرزا محموا مواهب از سادات جبل القدر طباطبايي صاحب كتاب «مواهب» در فقه و از خويشاوندان مرحو ايت الله حاج آقا حسن بروجردي است. تاريخ كاشي كاري‌هاي روي قبر 1300 هجري است.

تپه قرق بروجرد
تپه قرق در روستايي به همين نام در 24 كيلومتري جنوب خاوري بروجرد قرار دارد. پنج طبقه از اين تپه مشخص و آشكار شده است. در اين تپه، سفال هاي منقوش هم زمان تپه گيان و نيز كوهدشت لرستان يافت شده است. نقش سفال ها به رنگ اخرايي و به اشكال هندسي يا سبد باف است. سفالينه هاي عصر اشكاني نيز در اين تپه ديده شده است.
تپه قلاميان (رميو) بروجرد
در فاصله 3 كيلومتري بروجرد در روستاي رميو (رميان) تپه اي نسبتا بزرگ است كه به نام همين روستا خوانده مي شود و در اهميت آن همين بس كه آثار چندين تمدن را مي توان در آن باز يافت. اين محل حتي تا قرن 9 يكي از قلعه هاي مهم بوده و اين همان قلعه اي است كه به فرمان امير تيمور گور كاني از نو ساخته شد و سيف الدين قله اش به كوتو والي ان منسوب شد.

بازار قديمي بروجرد
مجموعه بازار قديمي «راستابازار» بروجرد كه تا به امروز نيز باقي مانده، يكي از مراكز تجاري و كسب و كار اقتصادي بروجرد است. مي‌توان نشانه هايي از برخي حرفه هاي قديمي بروجرد را در اين بازار سرپوشيده ديد. هر صنفي در يكي از راسته هاي اين بازار، به فعاليت مشغول است.معماري اين بازار نيز جالب توجه و در خور ستايش است.