شهرستان خرم آباد مهم ترين شهرستان استان لرستان است كه مركز اين استان را در بر گرفته است. خرم آباد يكي از قديمي‌ترين مناطق ايران است كه تاريخ چندين هزار ساله دارد و از آغاز پيدايش خود تاكنون، تمدن‌هاي متعددي‌را از جمله كاسي‌ها، بابلي‌ها، ايلامي‌ها، ساسانيان، سلجوقيان، خوارزمشاهيان و … در خود جاي داده است. نخستين آگاهي ما از شهر خرم‌آباد مربوط به دوره ساساني است. «پل شاپور خواست» در جنوب قلعه فلك الافلاك در داخل شهر خرم آباد و «گرداب سنگي» در شمال باختري شهر خرم آباد ، از آثار باقي‌مانده اين دوره است. سيماي خرم‌آباد در اين دوره هم‌چون بيش‌تر شهرهاي دوره ساساني دايره‌اي شكل بوده است. از سقوط سلسله ساساني تا ظهور صفويه از شهر خرم‌آباد تاريخ روشني در دست نيست و در دوره صفويه شهر خرم آباد مورد توجه قرار گرفت و توسعه يافت. مسجد جامع، كاروان‌سراها،‌ حمام‌ها، باغ‌ها، گردشگاه‌ها و آثار و بناهايي كه دراين دوره احداث شده و برخي از آن ها تاكنون نيز باقي است بر تاريخ و قدمت اين منطقه گواهي مي‌دهد. كشاورزي،دام‌داري و صنايع اساس اقتصاد شهرستان خرم‌آباد را تشكيل مي‌دهد.قلعه فلك‌الافلاك، قلعه منگره، قلعه سرقلا، قلعه ركي، قلعه بهرام، قلعه شهنشاه (گوشه)، قلعه قلاجق، قلعه چشمك، قلعه رزه، قلعه نصير، دژگريت دره پيرجيد، دره حوض موسي، قلعه زاخه يا زاغه، دره بابا عباس، تپه هاي باباخاني و تخته چراغ، تپه خانجان خاني، تپه سراب «ناوه كش»، سنگ نبشته هاي دوره صفويه، سنگ نبشته سراب چنگايي، سنگ نبشته قرن ششم، پل خرم آباد، پل خرم آبادي، نقاشي هاي غار دوشه، نقوش دره ميرملاس و هميان، گرداب سنگي، منار، بازار ميرزا سيدرضا، معبد مهري، گورستان روستاي ميراحمدي، گورستان رازان، گورستان هره باغ، پل شاپوري، مسجد جامع خرم آباد، بقعه شاهزاده احمد (شاه چراغ)، مقبره ميرسيدعلي، مقبره فلك الدين، مقبره باباطاهر، مقبره زيد بن علي، مقبره پيرشمس الدين، بقعه جابر، بقعه اميرسيف، شهنشاه (بقعه شجاع الدين خورشيد)، مقبره جلاله، دو برادران، كتيبه اي به خط عبري، مقبره خضر و پل رودخانه كشكان رود از جمله مهم‌ترين مكان هاي تاريخي و ديدني شهرستان خرم آباد به شمار مي‌آيند.
صنايع و معادن
صنايع كارخانه‌اي اين شهرستان عبارتند از: محصولات غذايي،‌‌ آشاميدني، دخانيات، نساجي، پوشاك، چرم، سلولزي، كاغذ، مقوا، چاپ، شيميايي، محصولات فلزي، ماشين آلات و محصولات معدني غير فلزي. در محدوده شهرستان خرم آباد معادن متعددي وجود دارد كه عبارتند از: آهك صنعتي، آهك، تالك، فلدسپات، آهن، سيليس، گچ، نفت، زغال‌سنگ، نمك آبي، گوگرد و مرمريت. اساس اقتصاد شهرستان خرم آباد بر پايه كشاورزي، ‌باغ‌داري، دام‌داري و صنايع دستي استوار است و بيش تر اين توليدات به خارج از شهرستان صادر مي‌شود. صادرات خرم آباد را محصولات كشاورزي به ويژه تره بار، قالي، گليم، موج (رختخواب پيچ)، دام زنده و فراورده‌هاي دامي تشكيل مي‌دهد. محصولات صنعتي از قبيل يخچال، لوازم بهداشتي، نخ نايلون، پوشاك، آجر فشاري، سنگ نما و تيرچه بلوك از جمله صادرات اين منطقه به شمار مي‌آيند.
كشاورزي و دام داري
به دليل وجود خاك‌خوب، بارندگي مناسب،‌ آب و هواي معتدل و وجود آب هاي زيرزميني وضعيت كشاورزي در خرم‌آباد بسيار مطلوب است. فرآورده‌هاي كشاورزي و باغ‌داري اين شهرستان شامل ‌گندم، جو،‌ تره بار، بنشن، آلبالو، گيلاس، گوجه،‌ آلو، زردآلو، شليل، سيب و انگور است. پرورش گوسفند، بز و گاو و توليد فراورده هاي دامي، به خصوص لبنيات از مشاغل اصلي و اوليه اهالي خرم آباد به شمار مي آيد. پرورش طيور نيز به صورت سنتي و صنعتي در اين شهرستان رواج دارد.
مشخصات جغرافيايي
خرم آباد از شمال به شهرستان نهاوند، از شمال‌خاوري به شهرستان‌بروجرد، از خاور به شهرستان‌هاي دورود و اليگودرز، از جنوب به شهرستان انديمشك و از باختر به شهرستان كوهدشت محدود مي‌شود. شهرستان خرم آباد از نظر جغرافيايي در 48 درجه و 21 دقيقه درازاي خاوري و 33 درجه و 29 دقيقه پهناي شمالي و ارتفاع 1200 متري از سطح دريا قرار دارد. آب و هواي‌ شهرستان خرم آباد معتدل و نيمه مرطوب است. براساس آمار جمعيتي در سال 1375 جمعيت اين شهرستان بالغ بر 462133 نفر بوده كه از اين رقم بالغ بر272815 نفر جمعيت مركز شهرستان خرم‌آباد را تشكيل مي‌دهد. شهرخرم آباد مركز شهرستان خرم آباد و مركز استان لرستان است. مردم اين شهرستان مسلمان و شيعه مذهبند و به زبان فارسي با گويش لري سخن مي گويند.
مسيرهاي دسترسي به اين منطقه عبارتند از:
ـ راه خرم آباد ـ بروجرد به سمت شمال خاوري به طول 100 كيلومتر كه امتداد آن به طول 203 كيلومتر به اراك و به طول 500 متر به تهران متصل مي شود.
ـ‌ راه خرم آباد - اهواز به سمت جنوب به درازاي 375 كيلومتر
ـ راه خرم آباد ـ سلسله (الشتر) به سمت شمال به درازاي 53 كيلومتر. از 40 كيلومتري اين راه يك راه فرعي شني به هرسين مي‌رود كه از اين طريق خرم آباد با راهي به طول 180 كيلومتر به كرمانشاه متصل مي شود.
ـ اين شهرستان داراي يك فرودگاه است كه خرم آباد را با پروازهاي هفتگي به تهران و ساير شهرستان ها متصل مي كند.
وجه تسميه و پيشينه تاريخي
خرم آباد يكي از قديمي‌ترين مناطق ايران است كه تاريخ چندين هزار ساله دارد و از آغاز پيدايش خود تاكنون، تمدن‌هاي متعددي‌را از جمله كاسي‌ها، بابلي‌ها، ايلامي ها، ساسانيان، سلجوقيان، خوارزمشاهيان و … در خود جاي داده است. به همين خاطر در داخل و اطراف آن، آثار متعددي از ادوار مختلف وجود دارد. قلعه هاي تاريخي و قديمي خرم آباد به علت بنا شدن شهر در ميان دره اي قيفي شكل و پر آب، محلي امن و سنگري محكم براي حاكمان زمان در برابر حملات مهاجمان و شورشيان بوده است. خرم آباد شهري تجارتي، خدماتي و نظامي است كه باوجود توسعه ناموزون، به عنوان مركز استان لرستان، توانسته است موجبات جذب مهاجران شهري و روستايي را فراهم آورد. شكل و تركيب شهرخرم آباد بيش تر تابع عوامل جغرافيايي شهر است، به طوري كه فشار جمعيت، خانه هاي شهري را تا كمركش كوه پيش برده است. معابر و مسيرهاي شهر همه قديمي و طبيعي هستند كه اين مساله زيبايي شهر را چند برابر كرده است.

مسجد جامع خرم آباد
مسجد جامع خرم آباد در سال 970 هجري قمري به دستور شاه پرور سلطان دختر آغوز بيك (همسر شاه رستم از اتابكان لر كوچك) ساخته شد. اين مسجد در سال 1110 هجري قمري به دستور شاه سلطان حسين صفوي تعمير شد و سنگ نوشته مربوط به اين فرمان هم اكنون در بخش سنگ نوشته هاي تاريخي «دژ شاه پور خواست» نگه‌داري مي‌شود. در سال‌هاي بعد نيز مسجد دوبار تعمير شده است يك بار توسط خدايي خان حسنوند (جد اعلاي طايفه حسنوند) و بار دوم به وصيت ملا محمد تقي خرم آبادي در دوره كريم خان زند و توسط شخصي به نام زكي خان.بيش از نيم قرن پيش هنگام خيابان كشي، قسمتي از مسجد قديمي ويران شد. بناي مسجد كنوني خرم آباد كه روي خرابه هاي قبلي ساخته شده است چندان هم قديمي نيست و در ساختمان آن ريزه كاري هاي هنري چشم‌گير ديده نمي‌شود. اين بنا تا پس از جنگ جهاني دوم رونقي نداشت. در سال 1322 هجري شمسي گروهي از اهالي منطقه ان را ترميم كرده و در شمال و جنوب آن حجره هايي ساختند و آ‎ن را به حوزه علميه تبديل كردند گويا در گذشته نيز حوزه درس طلاب ديني بوده و از قديم به نام مدرسه اشتهار داشته داست در رواق خاوري مسجد، كتاب‌خانه اي با كتاب هاي اهدايي مرحوم آيت الله كمالوند وجود دارد.

بقعه شاه‌زاده احمد (شاه چراغ) خرم آباد
اين امام زاده در روستاي مازو از شهرستان خرم آباد واقع شده و به نام هاي «گك احمد» و «سيد احمد» نيز معروف است. صاحب قبر را به شاه چراغ از فرزندان امام موسي كاظم (ع) منسوب مي دانند.بناي مقبره چهارگوش است و گنبد هرمي آن 10 ترك دارد. بلندي آن نزديك به 14 متر است كه قنديلي از طلا به وزن 200 مثقال بر فراز ان نصب شده است. در ورودي مقبره شمالي است و دو گلدسته كوچك آجري دارد. طول و عرض كفش كن پنج متر است. روي قبر ضريحي چوبي كار گذاشته شده است.خادمان اين امام زاده، عمامه‌اي قرمز بر سر دارند و معتقدند كه شاه‌زاده احمد در زمان حيات خويش، هر گاه خشمگين مي شد شال قرمز به كمر مي بست. براساس سنتي كه از گذشته بر جاي مانده اگر بين طوايف يا ايلات منطقه نزاعي در گيرد، خادمان امام زاده، علم مخصوص را به ميان انان مي برند و مردم به حرمت اين علم و به احترام «شاه‌چراغ» از جنگ و برادر كشي دست بر مي دارند.خادمان امام زاده چوبي مخصوص به رنگ قهوه اي و به شكل عدد «نه» مي سازند اين چوب «آسا» نام دارد و روي آن آيات و كلمات مقدس كنده كاري شده است. اين چوب را مردم روستاها مي خرند و به عنوان تبرك در خانه خود نگه‌داري مي كنند.
مقبره ميرسيدعلي خرم آباد
در باختر مقبره زيد بن علي- باختر مسجد جامع خرم آباد- مقبره معروف ميرسيدعلي قرار دارد كه در دو سوي ان چند طاق نما ساخته شده كه طاق نماي جنوبي ان داراي يك در چوبي است. هلالي بالاي در با يك در چوبي از نوع ارسي كه منبت كاري و تزييناتي بسيار زيبا دارد از هم جدا مي‌شود. مقبره اصلي به شكل هشت ضلعي است كه اضلاع فرعي كوچك تري دارد و طاق بر ان استوار شده است.
گورستان روستاي ميراحمدي خرم آباد
در روستاي ميراحمدي رازان، يك گورستان قديمي و تاريخي با بقعه اي به نام شاه زيدعلي وجود دارد. بر بالاي بعضي از قبرهاي گورستان سنگ هاي منقوش به اشكال تيراندازان و شكارچيان ديده ميشود كه بر فراز گورها به طور عمودي كار گذاشته شده اند.
گورستان رازان خرم آباد
گورستان روستاي رازان در دامنه كوهي به نام «چوير شاه» همراه با بقعه اي به نام محمد حنيفه فرزند امام علي نقي (ع) قرار دارد. بر روي قبرهاي پراكنده گورستان سنگ هاي حجاري شده با نقش هاي سوار و شكار مشاهده ميشود.
گورستان هره باغ خرم آباد
اين گورستان روي تپه اي در روستاي «هره باغ» در خاور روستاي بزرگ «يارآباد» خرم آباد واقع شده است. برخي از سنگ قبرهاي اين گورستان با خط كوفي حجاري شده اند كه تاريخ آنها به سده هاي پنجم و ششم هجري باز مي گردد. يكي از گورها كه مورد احترام اهالي است به فردي به نام شيخ مهدي تعلق دارد كه شناخته شده است.
مقبره دره پيرجيد خرم آباد
اين دره در شمال باختري خرم آباد در مجاورت روستاي رباط نمكي واقع شده است. در ميان دره، حصاري از سنگ چين وجود دارد كه در ميان آن مقبره اي معروف به قبر پيرجيد قرار گرفته كه مورد احترام مردم روستاهاي اطراف است. روي قبر، كاشي هايي قديمي كه شايد به قرن هشتم هجري مربوط باشند يافت شده است.
مقبره فلك الدين خرم آباد
در شمال باختري خرم آباد روستاي «فلك الدين» كه وجه تسميه خود را از مقبره اي به همين نام گرفته دامن گسترده است. هم اينك نيز آثاري از اين مقبره بر جاي مانده و اطراف ان گورستان روستا است. اين مقبره به فلك الدين حسين بن بدر الدين مسعود از اتابكان لر كوچك تعلق دارد. فلك الدين و بردارش عزالدين حسين در سال 677 ه. ق پس از قتل تاج الدين شاه به فرمان ابقاخان به حكومت رسيدند. اين مقبره مورد احترام مردم است و اهالي هر گاه چيزي را گم كنند به كنار قبر آن مي روند و مي گويند: «اي برادر، فلك الدين، گمشده مرا بده».
مقبره باباطاهر خرم آباد
اين مقبره در محله اي به همين نام در جنوب شهر خرم آباد و در باختر قلعه فلك الافلاك قرار دارد. سبك بناي مقبره قديمي است و در ورودي آن به جنوب باز مي‌شود. ساختمان اصلي آن هشت ضلعي است در گوشه هاي مقبره چهار اتاق ساخته شده و تاق اصلي روي آنها قرار داده شده است. مقبره در وسط بنا قرار دارد و روي آن ضريحي چوبي به ابعاد 127×128×198 سانتي متر قرار داده شده است. به اعتقاد مردم خرم آباد، اين قبر به بابا طاهر عريان شاعر و عارف مشهور تعلق دارد كه دوبيتي هاي خود را به زبان لري سروده است.
مقبره زيد بن علي خرم آباد
مقبره زيد بن علي در محله اي به همين نام، در باختر مسجد جامع خرم آباد واقع شده است. حريم مقبره شش هزار متر مربع وسعت دارد كه در گذشته گورستان بوده است. در ميان اين زمين، مقبره اي وجود دارد كه آيات و كلمات مقدس را با خط نسخ و به طور برجسته بر آن نقش كرده اند. روي لبه خاوري مقبره، نام استادكار نجار و تاريخ احداث آن آمده است.
مقبره پيرشمس الدين خرم آباد
در شمال دهستان «تشكن» بر دامنه هاي «سفيدكوه» گوري موسوم به «پيرشمس الدين» وجود دارد كه زيارتگاه اهالي است. در اطراف اين مقبره آثار يك بناي سنگي ديده مي‌شود كه نشان مي‌دهد اينجا در گذشته مقبره اي بوده كه به مرور زمان ويران شده است. صاحب قبر، «شمس الدين بن علي بن محمد بن احمد» از فرزندان امام موسي كاظم (ع) بوده و مورد احترام مردم است.
بقعه جابر خرم آباد
در روستاي «بابازيد» خرم آباد مقبره اي قرار دارد كه گنبد آن شبيه گنبد دانيال نبي در شوش است. طايفه‌اي از ساكنان «بدره» معتقدند كه فرزندان جابر (صاحب مقبره) اند و طوماري به عنوان شجره نامه، با مهرهاي فراوان درست كرده و مدعي هستند كه در اين بقعه جابربن عبدالله انصاري خفته است و فرزندان وي مي توانند «مال الله» و زكات مسلمانان و برخي حقوق ديني را دريافت دارند و موقوفات مقبره نيز بايد زير نظر آن‌ها اداره شود. اين ادعا بي گمان باطل است زيرا مسلم است جابربن عبدالله انصاري در مدينه فوت كرد و همان جا هم مدفون شد. از اين رو گروهي احتمال مي دهند كه صاحب قبر جابربن حنان باشد. در گچ بري هاي داخل مقبره جز نام پيغمبر اسلام (ص) و چند كلمه ديگر چيزي ديگر نوشته نشده است. تاريخ بناي بقعه مشخص نيست ولي از لحاظ سبك بنا و معماري بناي مشابه آن در لرستان وجود ندارد.
بقعه اميرسيف خرم آباد
در شمال باختري قلعه «سرقلا» و بر دامنه كوه «سياه» خرم آباد در ميان يك گورستان قديمي، بقعه اي مشهور به اميرسيف قرار دارد. در ميان اين بقعه قبري به طول و عرض 95/0×1 متر و ارتفاع 70 سانتي متر قرار دارد كه با كاشي سبز تزئين شده است. بلندي گنبد نزديك به 12 متر و اندازه در ورودي آن 75×125 سانتي متر است و به جنوب باز مي‌شود. بقعه با سنگ قلوه و ملاط ساخته شده است. اهالي معتقدند اميرسيف يكي از امراي لرستان بوده است. ممكن است اميرسيف يكي از اتابكان لر كوچك بوده باشد.
شهنشاه (بقعه شجاع الدين خورشيد) خرم آباد
در 20 كيلومتري جنوب خرم آباد، روستايي سرسبز وجود دارد كه روي كوه «پهناميل» و «كوس» قرار دارد و به گوشه يا گوشه شهنشاه مشهور است. در اين روستا نقطه اي وجود دارد كه بنا به روايتي محل دفن شجاع الدين خورشيد از اتابكان لر كوچك است.‌در ميان مقبره، گوري قرار دارد كه روي ان صندوقي چوبي با كنده كاري فراوان گذاشته شده است. نقش هاي صندوق، كثيرالاضلاع به هم پيوسته است. ارتفاع گنبد 12 متر و داراي دو جداره آجري است ولي مصالح ديوارهاي ان از سنگ و گچ است. در كنار مقبره يك گورستان قديمي وجود دارد كه در آن سنگ قبرهاي متعدد به شكل هاي مختلف ديده ميشود. روي اين قبرها، آياتي از قران كريم و كلمات مقدس به طور برجسته و با خط خوش كوفي كنده كاري شده است.
مقبره جلاله خرم آباد
در شش كيلومتري جنوب باختري خرم آباد و بر دامنه سفيدكوه و بر تنگه باباعباس- به فاصله يك كيلومتر از معبد مهري- مقبره اي قرار دارد كه به محمد جلاله مشهور است. بناي اصلي آن چهارضلعي است و طول هر يك از اضلاع آن به 5/3 متر مي رسد. خانواده هاي موسوم به عباس كه مقيم شهر خرم آبادند، «محمد جلاله» را جد اعلاي خويش مي دانند. روي گور و در داخل مقبره سنگ نبشته اي وجود ندارد.
مقبره خضر خرم آباد
در ميان گورستان عمومي خرم آباد ه در جنوب شهر واقع شده مقبره اي وجود دارد كه به خضر مشهور است. قسمت بيروني ساختمان چندان قديمي به نظر نمي رسد ولي وضع داخل آن قدمت بيشتري را نشان مي دهند. بناي مقبره چهارگوش است كه بر روي پايه ها ابتدا طاقهاي زنجيري زده شده بعد بر روي پيوند طاقهاي زنجيري طاق اصلي زده شده ارتفاع گنبد بيش از هشت متر است. در باختر مقبره اطاقي مشهور به قلندرخانه وجود دارد. احتمالا اين مقبره متعلق به جمال الدين خضر از اتابكان لر كوچك ميباشد. كه در سال 693 هجري بوسيله عده اي لشكريان مغول همراه با عده اي از نزديكانش به قتل رسيده است.

تپه هاي باباخاني و تخته چراغ خرم آباد
در يك كيلومتري دهانه شمالي «سنگ موسي» در بخش چگني خرم آباد دو تپه به فاصله 200 متر از يك‌ديگر قرار دارند كه تپه خاوري را «بابا خاني» و تپه باختري را «تخته چراغ» مي گويند. روي هر دو تپه سفال هاي شكسته بسيار وجود دارد. آثار يك بناي آجري نيز روي تپه باباخاني مشهود است كه آجرهاي آن از لحاظ عرض، طول و ضخامت دو برابر آجرهاي معمولي هستند. احتمالا بايد طبقه اول تپه ها به دوره اسلامي و طبقات زيرين آن به دوره هاي پيش از اسلام مربوط باشند.
تپه خانجان خاني خرم آباد
در جنوب دهستان ده پير قرار گرفته و داراي آثار سفالي ساساني است. از قسمت هاي بريده آن كوزه هاي محتوي استخوان پيدا شده است. روي اين تپه، در ميان خانه هاي روستايي قبري قرار دارد كه مورد احترام است و به «سرمگو» مشهور است. پايه ستون هاي سنگي متعدد موجود اين محل علي الظاهر به دوره پارت ها مربوط است. از آثار دوره اسلامي نيز سنگ قبرهايي به خط كوفي يافت شده است.
تپه سراب «ناوه كش» خرم آباد
ناوه كش نام يكي از روستاهاي بخش چگني خرم آباد است. در مركز اين دهستان چشمه اي پرآب وجود دارد كه يك تپه بزرگ به طول تقريبي 150 و عرض 40 متر در شمال آن قرار دارد. در مقطع جنوبي اين تپه قسمتي از ديوار يك بنا كه شايد با روي قلعه اي باشد مشهود است. اين ديوار با سنگ هاي بزرگ و حجاري شده و سنگ قلوه ها ملاط سخت ساخته شده است. طول كنوني اين ديوار 5/13 متر و ارتفاع آن بيش از دو متر است. اين بنا، ممكن است قسمتي از يك قلعه بزرگ دوره ساساني باشد به ويژه اينكه بر سر راه باستاني باختر لرستان كه به شهر «شاپورخواست» مي رسيد واقع شده است. در فراز تپه انبوهي سفال شكسته وجود دارد.
سنگ نبشته هاي دوره صفويه خرم آباد
در مسجد جامع خرم آباد سه سنگ نبشته از دوره صفويه مربوط به تاريخ 1064 ه. ق وجود دارد. متن يكي از اين سنگ نبشته ها، يك آگهي بسيار جالب توجه در زمينه آزادي انسان ها در 17 سطر است.اندازه اين كتيبه، 48×80 سانتي متر و ضخامت آن 15 سانتي متر است.
سنگ نبشته سراب چنگايي خرم آباد
سراب چنگايي خرم آباد چشمه اي بزرگ و پرآب است. در خاور اين چشمه روي صخره اي بزرگ تاريخ كشت گل هاي نيلوفري را كه بر سطح آب چشمه مي رويند؛ نوشته اند. طبق اين سند در سال 1131 هجري قمري، به فرمان يكي از واليان لرستان به نام علي مردان خان پسر حسين خان، كه هنگام بازگشت از سفر عتبات از سراب نيلوفر كرمانشاه ديدن كرده بود مقداري گل نيلوفر در اين چشمه كاشته شده است. كتيبه داراي دو لوحه هم‌جوار است كه در سمت راست آن نوشته‌هايي در چهار سطر و در سمت چپ ان دو سطر نقر شده و اندازه كل ان 85×102 سانتي متر است.
سنگ نبشته قرن ششم خرم آباد
در جنوب خاوري راه خرم آباد به خوزستان در شمال خرابه هاي «شاپورخواست» سنگ نوشته اي به شكل مكعب مستطيل منسوب به قرن ششم هجري قمري پابرجاست. گوشه هاي اين سنگ با جهات فرعي منطبق است و نوشته روي آن از پهنه جنوب خاور شروع ميشود و به پهنه شمال خاوري پايان مي يابد. روي سطح جنوب خاوري پنج سطر، بر سطح جنوب باختري شش سطر، بر سطح شمال باختري چهار سطر و بر آخرين سطح نيز چهار سطر با خط نيم كوفي و نسخ، به طور برجسته حجاري شده است. اين سنگ نوشته مربوط به يكي از امراي سلطان محمود بن محمد بن ملكشاه سلجوقي به نام ابوسعيد برسق كبير است كه در سال 513 هجري قمري نقر شده است. موضوع آن دو فرمان «منع مردم از پوشيدن لباس ابريشمي» و «اجازه علف چراني به دام‌داران» است.
نقاشي هاي غار دوشه خرم آباد
بر بالاي كوه دوشه بر ديوارهاي غار دوشه نقاشي هايي به چشم مي خورد كه بيان‌گر بخش ديگري‌ازتاريخ سكونت بشر در اين خطه از سرزمين ايران است. نقاشي‌هاي غاردوشه از تجسمي كامل تر برخوردار است و رزم انسان ها به صورت گروهي تن به تن و سواره و پياده قدرت تخيل هنرمندان اين دوره را مشخص مي سازد.
نقوش دره ميرملاس و هميان خرم آباد
نقوش پناه‌گاه‌هاي دو دره ميرملاس و هميان از جمله اين نشانه هاي باستاني است. نقوش دره ميرملاس با نقشي به شكل لنگر كشتي آغاز مي‌شود. سپس نقش هايي از ميادين شكار گوزن به صورت هاي فردي و جمعي است تعداد آن‌ها در دره ميرملاس 18 و در هميان 10 نقش است كه بيش‌تر به رنگ سياه، اخرايي و زرد طراحي و اجرا شده اند. در هميار شمالي نقشي از گوزن و شكارچي اسب سوار با تير و كمان به صورت زيبا و كاملي وجود داشت كه گذشت زمان قسمتي از سوار و كله اسب شكارچي را خراب كرده است.مجموعه اين نقوش نشان مي‌دهد كه اين پناه‌گاه ها كه در طول هزاران سال مورد استفاده بشر قرار داشته احتمالا نيايشگاهي براي كساني بوده است كه به شكار مي رفته‌اند.
كتيبه اي به خط عبري خرم آباد
در خاور شهر كهنه خرم آباد محله اي است كه تا سال‌ها پيش كليميان در آن‌جا سكونت داشتند و اكنون در اين محله قديمي كتيبه اي قديمي وجود دارد. بر ديوار جنوبي آن سنگ نوشته اي سياه رنگ به طول 34 و عرض 22 سانتي‌متر شامل دوازده سطر به خط عبري باقي مانده است.
كتيبه‌ي دره حوض موسي خرم آباد
در نزديكي هاي خاور شهر خرم آباد، دره اي بن بست گونه وجود دارد كه به «حوض موسي» معروف است. اين نام از حوض و سنگ نوشته‌اي به همين نام گرفته شده است. روي سطح صخره اي دره حوضي كنده شده است كه در زمستان پرآب مي‌شود. در قسمت شمالي آن به فاصله سه متر كتيبه اي ديگر كنده شده كه طول و عرض آن 32×42 سانتي متر و نوشته هاي آن در پنج سطر است و اين كتيبه به عهد سلطنت ناصرالدين شاه قاجار مربوط است. اين محل در گذشته يكي از گردشگاه‌هاي مردم خرم آباد بود. در جنوب اين دره، گورستان «جي» يا «كليميان» خرم آباد واقع شده است.

بازار ميرزا سيدرضا خرم آباد
بازار سرپوشيده يا كاروان سراي ميرزا سيدرضا در سال 1301 هجري قمري به همت ميرزا سيدرضا كه زاده نقوش بود در خرم آباد ساخته شد. ميرزا سيدرضا ابتدا مستوفي حكومت بود و سپس به مقام نايب الحكومتي رسيد. اين بازار كه سال ها مركز داد و ستد و فعاليت هاي اقتصادي شهرهاي اطراف خرم آباد نيز بود دو راسته دارد: راسته خاوري شامل 24 دهنه دكان و راسته شمالي شامل 16 دهنه دكان و محوطه و صحن بارانداز با 24 دهنه دكان است. اين بازار هم اينك مركز خريد و فروش طلا در شهر خرم آباد ميباشد.

پل خرم آباد خرم آباد
بر روي رودخانه اي كه از ميان شهر خرم آباد مي گذرد پلي از دوره صفويه به يادگار مانده كه هنوز هم مورد استفاده است.اين پل در گذشته داراي 20 چشمه بود كه به جز موج شكن ها و پايه ها، بقيه آن با آجر و ملاط ساخته شده است. ارتفاع پل 18 متر است.اين پل سنگ نبشته‌اي به طول دو متر دارد و در عرض و حواشي آن نام برخي از سوره هاي قرآن در دو سطر حك شده است.
پل خرم آبادي خرم آباد
«پل خرم آبادي» دومين پل بزرگ اين شهر است كه ساختمان آن به هزينه شخصي شادروان حاج علي اصغر ناصري خرم آبادي از معاريف شهر در سال 1333 شمسي آغاز شده و پس از دو سال و نيم پايان يافت. اين پل امروزه نيز مورد استفاده قرار مي گيرد.
پل شاپوري خرم آباد
در دو كيلومتري جنوب باختري شهر خرم آباد و در باختر شهر قديمي «شاپور خواست» يكي از شاهكاري هاي معماري دوره ساساني باقي مانده است. اين پل بيست و هشت تاق در جهت خاوري- باختري داشت كه امروزه تنها شش تاق آن باقي مانده است. پايه ها و موج شكن بقيه تاق ها هنوز پابرجا هستند. سطح هر پايه 66 متر (6×11) و فاصله بين دو پايه 6/7 متر و ارتفاع كنوني آن 16 مر است. سنگ هايي به ابعاد 60×60×58 سانتي متر در پايه ها به كار رفته اند. تاق ها نيز با سنگ هاي حجاري شده ساخته شده اند. مصالح تمام بنا از سنگ و ملاط است و ملاط آن تركيبي است كه اكنون نيز جدا كردن آن از سنگ ها به سختي امكان پذير است.
پل رودخانه كشكان رود خرم آباد
اين پل بين خرم آباد و انديمشك و بر روي رودخانه كشكان رود قرار دارد و قسمتي از آن خراب شده است بر طبق كتيبه آن كه به خط كوفي است ساختمان آن در سال 399 به اتمام رسيده است. اين پل داراي 13 دهانه بوده است. ارتفاع آن درحدود 20 متر است سنگ هاي پايه آن بسيار بزرگ و تراشيده مي باشد. بناي اصلي اين پل را عده اي به دوره ساسانيان منسوب مي دارند كتيبه اي به طول و عرض يك متر و ضخامت 75 سانتي‌متر بر روي پل نصب بوده است.

قلعه فلك الافلاك خرم آباد
بر فراز يك تپه بزرگ سنگي در ميان شهر خرم آباد، قلعه معروف و تاريخي «فلك الافلاك» قرار دارد. از زير تپه اي كه قلعه روي آن ساخته شده يك چشمه بزرگ و پرآب جاري است. پايه هاي قلعه روي تيغه هاي سنگي استوار شده است. تاريخ بنا و نام سازنده اصلي ان مشخص نيست، ولي در گذشته به نام قلعه «شاپور خواست» مشهور بوده است. بيش تر تاريخ نگاران اسلامي نيز اين قلعه را به همين نام در آثار خود آورده اند. از اوايل قرن هشتم، پس از بناي شهر جديد خرم‌ آباد، قلعه نيز به اين نام خوانده شده است. نام «فلك الافلاك» از زمان قاجاريه بر اين قلعه گذاشته شد و با گذشت زمان تغييراتي در وضع ظاهري آن ايجاد شد ولي اصالت بنا و ساختمان تاق و برج هاي آن هم چنان دور از دگرگوني باقي مانده‌اند. قلعه داراي هشت برج است. محيط كلي ان 60/228 متر و ارتفاع بلندترين ديوار ان تا سطح تپه 5/22 متر ميباشد. در گذشته، تمام قلعه يك صحن داشت اما در دوره هاي بعد با ساختن چند اتاق درب وسط قلعه آن را به دو قسمت تقسيم كردند. درب ورودي قلعه در شمال آن 10/2 متر پهنا و 3 متر بلندي دارد. اين در به يك راهرو سرپوشيده منتهي مي‌شود كه در داخل آن در سمت باختري دو اتاق و در سمت خاوري آن يك اتاق وجود دارد. اين راهرو با شيب كم، پس از يك پيچ، به سمت خاور با اولين صحن مرتبط مي‌شود.
قلعه منگره خرم آباد
اين قلعه يكي از دژهاي مهم و تاريخي خرم آباد است كه روي قله اي به نام «دز» در باختر روستاي گرداب ساخته شده و به نيمه دوم قرن پنجم مربوط است. مساحت قلعه نزديك به 2000 متر مربع و سطح اختصاصي ان شامل 12 اتاق است كه طول و عرض هر يك از آن‌ها 50/4×50/5 متر است. در ضلع خاوري، چهار مخزن براي ذخيره آب كنده شده كه ديوار آن‌ها را با ملاط سنگ ساخته اند و روي ان را با نوعي ساروج پوشانده اند. اين قلعه تا سال 795 هجري قمري، يعني تا هنگام حمله امير تيمور به لرستان، اهميت نظامي خود را حفظ كرده بود. اكنون از قلعه منگره تنها ديوار تاق هاي فرو ريخته آن به جاي مانده است.
قلعه سرقلا خرم آباد
روي تپه‌اي در دهكده «اميرسيف» خرم آباد، آثار قلعه‌اي قديمي باقي مانده كه طول و عرض باروي آن 60×200 متر و پهناي ديوار ان سه متر است. ديوار باختري، مشرف به دره اي با عمقي بيش از 20 متر است كه رودخانه «گرداب» از ميان آن مي گذرد. ديوار شمالي و خاوري نيز بيش از 10 متر از سطح زمين ارتفاع دارند. قلعه چهاربرج داشته كه تنها قسمت جنوب باختري آن برجاي مانده است.
قلعه ركي خرم آباد
اين قلعه در خاور دهستان «تشكن» از توابع بخش دوره چگني خرم آباد بر بالاي قله اي به نام «ركي» در ارتفاع 1000 متري كوه «برآفتاب» قرار گرفته است. سطح قلعه با تخته سنگ هاي بزرگ فرش شده است و نشان مي دهد كه در داخل قلعه روزگاري قصري وجود داشته است. ديوارهاي اين دژ خشتي است، ولي ستون هاي آن سنگي است. اين دژ بر تمام جلگه تشكن تسلط دارد و راه هاي دو سوي كوه و دره هاي شمالي آن را زير نظر مي گيرد.
قلعه بهرام خرم آباد
در جنوب روستاي «جلگه خلج» خرم آباد تنگه اي است كه رود «كشگان» و جاده سراسري از كنار آن مي گذرند. در قسمت خاوري دره، بين دو تيغه كوه از دامنه تا بالا، آثار دژ و حصاري قديمي ديده مي‌شود. دهانه دره با ديواري از سنگ و ملاط محصور شده و فقط يك در داشته است. ساختمان دژ به طور پراكنده و در سطح دره يا نزديك به ديواره كوه و بالاي بعضي از تيغه هاي آن شكل گرفته است. بالاي دره نيز، چند ديوار ديده مي‌شود. ديوار حصار دو متر پهنا دارد كه با سنگ و گچ ساخته شده است. اين قلعه به نام «بهرام» مشهور است و موقعيت استثنايي دارد و از جهات مختلف بر گذرگاه و تمامي تنگه كشگان تسلط كامل دارد. اين قلعه را مي توان در شمار قلعه‌هاي مهم دوران باستاني ايران به شمار آورد كه از ارزش هاي جهانگردي قابل توجهي برخوردار است.
قلعه شهنشاه (گوشه) خرم آباد
در روستاي گوشه خرم آباد و در كنار گنبد شهنشاه، قلعه اي قديمي وجود دارد كه از سنگ و گچ ساخته شده است. صحن اين قلعه 12×25 متر است و پانزده رواق و اتاق نشيمن دارد. هر اتاق را ديواري به دو قسمت تقسيم مي كند كه براي نگاه‌داري چارپايان و استراحت كاروانيان ساخته شده است.بلندي ديوار قلعه پنج متر است. در گوشه جنوب باختري، پله هايي سنگي براي دسترسي به پشت بام ساخته شده است. اين قلعه كه بر سر راه خرم آباد به خوزستان بنا شده، اولين منزل به سوي دزفول و آخرين منزل به جانب خرم آباد بوده است.
قلعه قلاجق خرم آباد
اين قلعه بر بالاي يكي از قله هاي «سياه كمر» در جنوب خاوري خرم آباد از سنگ و گچ ساخته شده و ممكن است از آثار پيش از اسلام باشد. ديوارهاي اين قلعه ويران شده است. اتاق هاي ان به هم پيوسته و مرتبط بوده اند. اندازه هر اتاق 20/3×20/4 متر است. در اطراف و داخل قلعه، سفال هايي شبيه سفال هاي دوران پارتي نيز وجود دارد. اين قلعه ممكن است در دوره هاي اسلامي هم مورد استفاده قرار گرفته باشد.
قلعه چشمك خرم آباد
در «پشت تنگ» خرم آباد و بر دامنه كوه «شخسك» در مياه دره، قلعه‌اي وجود دارد كه طول و عرض باروي آن 44×48 متر و از لحاظ استحكام و طرز ساخت جالب توجه است. در ورودي قلعه به سوي جنوب باز مي‌شود. بعد از اين در، بايد از دري ديگر گذشت تا وارد صحن قلعه شد. طول راهرو از در اول تا صحن، 17 متر و عرض ان 5/2 متر است. در دوسوي اين راهرو، دو حياط مشابه با چهار اتاق و دو اصطبل ساخته شده است كه از هر نظر شبيه به هم‌ديگرند.اين دومين منزل از خرم آباد به سوي دزفول است و تا قلعه شهنشاه، پنج فرسنگ راه دارد.قلعه با سنگ و آجر و گچ بنا شده و ناودان هاي آن از سنگ است. با روي كنگره دار قلعه به اطراف مشرف است و مورد استفاده اهالي بومي روستا نيز قرار گرفته است.
قلعه رزه خرم آباد
قلعه رزه از جمله قلعه هاي تاريخي استان لرستان است كه منزلگاه كاروانيان جاده خرم‌ آباد به دزفول بوده است و اكنو نيز جاده سراسري خوزستان از كنار آن مي گذرد. بناي قلعه روي تپه اي سنگي نهاده شده است. سراسر ديوار جنوبي آن بر دره اي مشرف است كه عمق تقريبي ان 15 متر و بلندي ديوار آن در بعضي قسمت ها، هشت متر است. براي ورود و خروج از قلعه، تنها يك در وجود داشته است. قلعه داراي 13 اتاق بزرگ و چند اتاق كوچك است كه در جهات مختلف ساخته شده اند.نماي كلي ديوارها و اتاق هاي قلعه نشان مي دهد كه در تركيب معماري ان تغييراتي داده شده است. اين قلعه، به هنگام تصرف لرستان به دست قواي دولتي رضاشاه، اهميت نظامي فراوان داشته و يكي از قرارگاه هاي مهم جلوگيري از شورش، ياغي گري و غارت به شمار مي رفته است. قلعه با گچ و سنگ قلوه ساخته شده است. در شمال اين قلعه يك بناي دو طبقه كوچك تر نيز وجود دارد كه به حسينيه يا قلعه حسيني مشهور است.
قلعه نصير خرم آباد
اين قلعه روي تپه اي قرار دارد كه از باختر به كوه «مين او» و از خاور به كوه «كوچيل» محدود شده است. اندازه حصار قلعه 30×30 متر است و چهار برج دارد كه هر يك از آنها 15 متر ارتفاع دارند و بلندي ديوار قلعه 10 متر و پهناي آن 5/1 متر است. برج هاي قلعه دو طبقه اند كه در اطراف طبقه بالاي هر برج، محلي براي ديده باني يا تيراندازي ساخته شده است. اين قلعه فقط يك در بزرگ دارد. آب آن از چاهي كه درون قلعه كنده شده، تهيه مي‌شده است. ساختمان قلعه از سنگ و گچ است.
دژ گريت خرم آباد
در جنوب باختري دهستان گريت از توابع بخش پاپ خرم آباد، كوهي به نام «سرتنگ» وجود دارد. روي اين كوه، آثار بناي دژي برجا مانده كه امروزه به «سرتنگ قلا» معروف است سطح اين دژ 160×300 متري را بارويي محصور كرده است. ارتفاع قلعه از بالا تا پايين نزديك به 25 متر است اما موقعيت طبيعي دژ بسيار جالب است به طوري كه ديوارهاي آن در سه طرف خاور و جنوب و شمال بر تيغه كوه بنا نهاده شده است. در طرف خاور اين آثار بقاياي برج هايي كه با سنگ و ملاط ساخته شده باقي مانده است. در داخل قلعه، ديوار چند اتاق نيز وجود دارد.
اين دژ بر تمام منطقه گريت و نيز بر راه ها و چشم اندازهاي شمالي و خاوري آن تسلط دارد.آب اين دژ با لوله هاي سفالي از «سراب الي» تامين مي شده است. در شمال باختري دژ آثار ديوار آجري شهر و بر دامنه آن گورستاني بزرگ و قديمي پيداست. احتمالا گريت پيش از اسلام نيز شهري با رونق بوده است كه در دوره اسلامي به ويژه در زمان حكومت اتابكان لر كوچك، به اوج ترقي رسيده و گسترش يافته و سپس در انتهاي همان دوره اهميت خود را از دست داده است.
قلعه زاخه يا زاغه خرم آباد
در دو كيلومتري خاور تپه باستاني و روستاي چغابل خرم آباد، آثاري از يك دژ كه از سنگ ساخته شده باقي مانده است. بيش تر تاق هاي آن از زير خاك سر برآورده اند. بيش تر بخش هاي اين دژ هنوز در زير خاك پنهان است و به شكل تپه خودنمايي مي كند. دهانه برخي از تاق ها به پنج متر مي رسد و چند اتاقي كه از خاك بيرون آمده اند به هم مربوط و متصل هستند. در بعضي از اتاق ها به سوي شمال و برخي ديگر به جانب جنوب باز مي‌شوند.به احتمال زياد، بنايي كه در جنوب خاوري آن واقع شده يك آتشكده قديمي بوده است. بيش تر سنگ هاي به كار رفته در اين بنا، يا حجاري شده اند و يا قلوه‌اي هستند. كيفيت ساخت و ظاهر بنا نيز به آثار دوران ساساني شباهت زيادي دارد. مرمت و بازسازي اين قلعه آن را به يك اثر جالب توجه تاريخي تبديل خواهد كرد.
منار خرم آباد
در كنار آثار شهر قديمي شاپور خواست مناره اي آجري و استوانه اي شكل بر جاي مانده است كه به قرن پنجم هجري تعلق دارد و ممكن است براي هدايت كاروانياني كه از باختر و راه هاي ديگر به شاپور خواست مي آمده اند، مورد استفاده قرار مي گرفته است . اين مناره كه امروزه به مناره خرم آباد نيز معروف است در جنوب خاوري خرم آباد قرار دارد و پيرامون آن به پارك شهر تبديل شده است.