| ارگ بم
سابقه تاريخي ارگ بم به موجب نوشته هاي تاريخي , از جمله حدودالعالم و تاريخ وزيري به دو هزار سال پيش مي رسد .شواهد زيادي از جمله وضعيت پلان مركـــزي وتعدادي خشت موجود در خانه حاكم و خانه رئيــس سرباز خانه ادعاي فوق را به اثبات مي رساند . در كل , از مجموع نوشته هاي دوران اسلامي و بررسي هاي مقدماتي معماري و باستان شناسي مي توان نتيجه گرفت كه ارگ قبل از حكومت ساساني و احتمالا" در دوره اشكاني ايجاد شده و چند حصار و دروازه در اطراف آن وجود داشته است احتمال مي رود ساكنين قلعه بم معاش خود را از راه كشاورزي و پارچه بافي مي گذرانيده اند پژوهش در امر نحوه زندگي و تاريخ ارگ احتياج به يك سري كاوشهاي منظم باستان شناسي دارد ولي آنچه مسلم است سابقه تاريخي ارگ به قبل از اسلام مي رسد و در طول تاريخ ارگ , بارها مورد يورش قرار گرفته و بازسازي شده است .ارگ بم بااين سابقه طولاني تاحدود 180 سال پيش از اين , محل سكونت عده اي از اهالي بم بوده و بعد از ترك و نقل مكان مردم , به دست فراموشي سپرده شده است . دراين مدت كه بيش از 150 سال به طول انجاميده خرابي هاي جبران ناپذيري توسط عوامل انساني و عوامل طبيعي بر پيكره ساختمانها وارد آمده است .مجموعه ارگ بم , شامل شهر قديم و قلعه , قريب به 20 هكتار (طول ضلع غربي ارگ 520 و عرض آن 430 متر مي باشد ) وسعت دارد و مسافت ارگ و قلعه , قريب 6 هكتار است .سه سمت قلعه را باغ و خانه هاي مسكوني و زمينهاي كشاورزي محصور نموده و ضلع شمالي در امتداد رودخانه پشت رود قرار گرفته است.
اين شهر قديمي از چهار قسمت تشكيل شده و به طـــور كلي شامل خندق گرداگرد حصـار , برجهاي ديده باني , مدخل قديمي , كوچه ها و خانه ها مي باشد. از سمت شمال شرقي يك حصار و از طرف جنوب چهارحصار قلعه را در بر مي گيرد . ( دورتادور قلعه خندقي ژرف وجود دارد كه آن را از يورشها مصون مي داشته است . )
در مجموع 38 برج ديده باني در فواصل معين روي باروها قرار گرفته و آخرين بارو را خندقي عميق از اطراف جدا مي نموده است بدون شك ايجاد قلعه ارگ بم بر بلنداي تپه اي سنگي بايد داراي موقعيت سوق الجيشي مهمي باشد .درميان اين شهر عمارت يا قلعه حاكم نشين برروي صخره اي طبيعي بنا شده است عمارت داراي پنج طبقه است كه از خشت خام ساخته شده است .
واحدهاي شناخته شده گوناگون اين بنا به ترتيب عبارتند از : ورودي و محله عام نشين , دروازه دوم و اصطبل , دوازه سوم , سربازخانه و تشكيلات مربوط به آن , ساختمان مركزي يا حاكم نشين .واحدهاي شناخته شده در عامه نشين عبارتند از : راهرو اصلي ( بازار ) , مسجد جامع , نمازخانه , حسينيه , كاروانسرا , آب انبار , ميدان مدرسه , سابات جهودها , حمام و زورخانه ( مقبره ؟) و تعدادي خانه هاي قديمي . در محله عام نشين , خانه هاي عمومي كنار كوه روي زمين مسطح بناگرديده و از نظر شهرسازي و تشكيلات زندگي شهري مجموعه كاملي است كه تاحدودي نيازهاي وابسته به اجتماع زنان خود را رفع مي نموده است .برخي از خانه هاي عام نشين از اهميت خاصي برخوردارند , زيرا اين خانه ها شامل بيروني و اندروني , بادگير , ايوان , اتاقهاي زمستاني و تابستاني و محلي جهت نگهداري اسب و احشام بوده و داخل حياط هر خانه چاه آبي در نظر گرفته شده است . تقريبا" بيشتر خانه هاي عمومي متصل به هم ساخته شده غالب آنها به يكديگر راه دارند در بعضي خانه ها حمام اختصاصي به چشم مي خورد و در كنار تعدادي از آنها اصطبل را جدا از محل زندگي ساخته اند .
تعدادي از خانه هاي ارگ بدون در نظر گرفتن مقاومت و باربري ستونها دو طبقه ساخته شده اند كه اين امر نشانگر روند ازدياد جمعيت در يكي از دوره هاي گذشته است در ميان خانه هاي عمومي تضادهايي از نظر وسعت حجم واستقامت مشاهده مي شود .بعد از ورودي يك راه اصلي تا دروازه دوم كشيده شده , قسمتي از اين شاهراه بازار شهر است كه متاسفانه سققهاي بازار منهدم شده و درحال حاضر ستونها و قوسها باقي مانده است آثار مغازه هاي نانوايي , روغنگيري و قفسه هاي خشتي در بازار نشاني از رونق گذشته آن مي باشد به موازات شاهراه , دو راه ديگر به دروازه دوم مي رسد. در دوره اسلامي , درارگ دو مسجد با نامهاي مسجد جامع و مسجد حضرت محمد و حسينيه شامل يك صحن , يك ايوان دو طبقه قرينه هم و چند اتاق ساخته شده است . سه منبر خشتي در حسينيه وجود دارد .زورخانه ارگ به شيوه ساير ورزشگاههاي سنتي از چهار ايوان , يك گنبد و گود تشكيل شده است . در ارگ يك كوچه سرپوشيده وجود دارد كه به سابات جهودها شهرت دارد .در محله عامه يك حمام عمومي بوده كه براثر بي خبري مردم به منظور استفاده از آجرهاي حمام آن را به كلي منهدم كرده اند . دومين واحد ارگ بعد از دروازه دوم , اصطبل و يك حصار و اطاقهايي براي نگهبانان است . از دروازه دوم تشكيلات مربوط به حاكم نشين واقع شده كه اين قسمت از ارگ در شيب و بالاي كوه قرار گرفته است كه اصطبل , اولين واحد اين بخش است و در محوطه آن آب انبار و در گوشه جنوب شرقي چاه آب تعبيه شده است .باتوجه به نوشته ها و كتب تاريخي زمان قاجاريه از جمله تاريخ وزيري , دستگيري لطفعلي خان زند و محاربه او با سربازان محمدعلي خان زابلي حاكم قلعه , در اصطبل اتفاق افتاده است . پس از اصطبل دروازه سوم , سرباز خانه و خانه رئيس قشون مستقر در ارگ مي باشد . در برج جنوب غربي سنگ آسيا بادي ديده مي شود. آسياي ارگ تنها آسيابادي است كه در منطقه بم ديده مي شود . اين آسيا در دوره قاجاريه ساخته شده است. چاهي عميق در سربازخانه ديده مي شود كه اكنون فاقد آب است . از سربازخانه يك راه به طرف منطقه مركزي قلعه كشيده شده است. اين راه به حياط حاكم نشين مي پيوندد. هسته مركزي يا حاكم نشين ارگ از دو ساختمان به نام چهار فصل و خانه حاكم تشكيل شده است. برج ديده باني مركزي, حمام , حوض و چاه آب دراين قسمت وجود دارد .
آثار مسير آبي از طرف غرب به سمت شمال و شرق و داخل حصار جنوبي وجود دارد كه احتمالا" بخشي از قنات نهرشهر به طور مداوم از ارگ مي گذشته است .عمارت چهارفصل سه طبقه و قصر حكومت بوده و كليه اوامر و احكام مربوط به شهر و توابع آن دراين محل از طرف حاكم صادر مي شده است . در كنار عمارت چهارفصل يك حمام اختصاصي و يك چاه آب ديده مي شود . آب آشاميدني ساكنان ارگ از چاههايي در حياط خانه ها تامين مي شده است .مصالح عمده بناهاي ارگ , خشت خام , ملات , گل رس و كاه و گاه به ندرت در بناي آن سنگ لاشه , آجر و تنه درخت خرما به كار رفته است .ارگ بم تنها يك ورودي داردكه طاق ورودي آن قابل مقايسه با قوسهاي دوره ساساني است و دو برج طرفين و هشتي احتمالا" در دوره صفويه به ورودي الحاق شده است. آثار دروازه ديگري در ضلع شمالي ارگ در محلي موسوم به " كت كدم " به چشم مي خورد كه به ظاهر استفاده چنداني از آن نشده و ياكمي بعد از ايجاد حصار مسدود شده است. ارگ بم داراي يك راه اصلي از جنوب به طرف حاكم نشين و دو گذر به موازات آن و چند راسته شرقي و غربي است 60 متر از راه اصلي بازار سرپوشيده بوده و آثار سنگفرش در قسمتهايي از راسته ها به چشم مي خورد. از ويژگيهاي ارگ بم چهار حصاري است كه از سمت جنوب , حاكم نشين را برمي گيرد و اولين حصار مطمئن ترين نقطه اتكايي است كه مردم را از هجوم مصون مي داشته است , زيرا ارتفاع حصار تا 18 متر مي رسد و در فاصله 30 تا 40 متر برجهايي در نظر گرفته شده و پهناي حصار در مردگرد متجاوز از 6 متر است , برجهاي ديده باني درحصار علاوه بر تقويت و استحكام حصار و تسهيل امر ديده باني , محل استــراحت مامورين و نگهبانان بوده و كنگره ها و تركشها و برجها در ديده باني و حراست قلعه نقش ارزنده اي داشته اند .حصار بروني ارگ را خندقي احاطه كرده است .ارگ بم به واسطه اينكه در مسير جاده شرق به غرب قرار گرفته هميشه در طول تاريخ مورد توجه بوده و ازاهميت خاصي برخوردار است .
آخرين حادثه تاريخي كه در اذهان مردم از ارگ به يادگار مانده است دستگيري لطفعليخان زند بوسيله محمدلي خان زابلي حاكم قلعه بم است ارگ بم تا سال 1254 هـجري قمري و غائله آقاخان محلاتي مسكوني بوده و تا هشتادسال قبل , از حاكم نشين به عنوان ژندارمري و مركز قشون نظامي استفاده شده است و به عبارتي زندگي در ارگ از تاريخ ايجاد قلعه تا اواسط دوره قاجار به طور مدوام جريان داشته است. مرمت ارگ بم بيشتر جنبه حفاظتي و نگهداري دارد وسعي برآن است تافرم و شكل و نماي مجموعه هاي ارگ همچنان حفظ و تغييرات كلي در آنها به وجود نيايد , تنها چنداثر مهم به عنوان نمونه سازي مانند مسجد , مجموعه ميرزانعيم , خانه مشهور به خانه احمدي يا زابلي و خانه حاكم و چنداثر ديگر تعمير و احياشده اند .حاكم نشين قلعه درحدود سالهاي 1337 هجري شمسي به بعد توسط اداره باستان شناسي و آموزش و پرورش بم تعمير گرديده است تعميرات اساسي ارگ از سال 1352 هجري شمسي شروع شد و هر سال به طور متوسط شش ماه در ارگ كار شده است .تعميرات انجام شده عبارتست از تعمير و مرمت باروها , مشخص كردن آبروها , زيربندي و مرمت بخشي از ستونها , اندود پشت بام , اصطبل , سربازخانه , خانه حاكم و غيره . |