بيرجند و قهستان پيش از اسلام وجود داشته و بناي آن را به سام بن نريمان نسبت داده اند. اين شهرستان مهم‌ترين منطقه‌ي استان خراسان جنوبي است كه جمعيت آن در سرشماري عمومي نفوس و مسكن 1375؛ 276.813 نفر بوده‌ كه از اين شمار 142.134 نفر مرد و 134.679 نفر زن بوده اند. بيرجندي ها مردمي سخت كوش، مهمان نواز و وطن دوست بوده و به سرزمين خود علاقه‌مند هستند. مردم اين منطقه زودآشنا، شاد، زود‌رنج و در دوستي استوار و پا برجا هستند. مردم بيرجند از نژاد آريايي و ايراني هستند‌ كه از دوران باستان در اين سرزمين ساكن شده اند. شماري خانوار عرب نيز در بيرجند زندگي مي كنند. مردم بيرجند به زبان فارسي و لهجه‌ي بيرجندي سخن مي‌گويند. در گفتار آنان واژگان پارسي پيشين شنيده مي شود. زبان عربي به طور پراكنده در بين شماري از مردم ناحيه، به ويژه عرب‌ها رواج دارد. بيرجندي ها پيرو دين اسلام و مذهب شيعه جعفري هستند. پيروان اهل تسنن و شماري زرتشتي نيز در بيرجند به سر مي برند. با توجه به شواهد تاريخي‌كه در برخي نقاط پيرامون شهر بيرجند به دست آمده است، وجود زرتشتيان در بيرجند، پيشينه‌ي درازي دارد.
ويژگي موسيقي محلي بيرجند در حركات ريتميك و نمايشي است و چوب بازي يكي از هنرهاي وابسته به رقص است كه ويژگي خاص خود دارد. شهرستان بيرجند وقهستان داراي زيباترين و لطيف ترين ترانه ها، آوازها و حماسي ترين رقص ها و آهنگ هاي سازي و آوازي است كه در كم‌تر نقطه اي از خراسان نظيرش را مي توان ديد اين شهرستان به سبب وسعت زياد داراي رقص ها و موسيقي بسيار متفاوت و متنوع است. رقم هاي پنج ضربي و سه تايي متداول در اين منطقه ويژگي خودش را دارد كه در ديگر نقاط ايران مرسوم نيست قطعات موسيقي سازي ويژه رقص هاي محلي در اين منطقه عبارتند از: اصيل، ناره ناره، فورگي، چنشتي، راست، چغل، چپ، زانو، سر ضرب، بخواب، بلوچي، شيرجه، احوال، اصول، به خاك، چپ و راست.
علاوه بر رقص‌هاي فردي‌، دو نفره و دسته جمعي كه ذكر آن رفت، رقص هاي زيادي وجود دارد كه چون رقصندگان آن به چوب بازي نيز مي پردازند در اصطلاح محل در رديف چوب بازي ها به حساب مي آيند كه بسييار تخت وپيچيده است ونياز به مهارت، ممارست و تمرين، چابكي و انعطاف بدن دارد. آهنگ‌هاي قديمي بيرجند را عروس كشو و عروس كشان، محمل، روش و شبيه مارش است، نصروجو(مصروجان)، گوچه باغي ، بستره نمكي، غلام بخشي، پيش باز، لالايي، استقبال( خوش آمد گويي) تشكيل مي‌دهند.‌ فراقي نوعي دو بيتي خواني مرسوم به (فراقي ) نيز در منطقه رواج دارد كه روستاييان دايره وار دور هم مي نشينند و هر فرد با خواندن دو بيت از اشعار محلي به بيان هجران و فراق خود مي پردازند به شيوه خواندن يكسان وتكراري است هر فرد بيت آخري را به گونه اي فرد مي آيد كه نفر بعدي از لحن فرود مي فهمد كه نوبت اوست و بايستي فراقي را ادامه داد. بعضي از آهنگ‌هاي محلي بيرجندي كه در هر دوره اي مركب از بيست ضرب با موتيف هاي متناوباً سه تايي و دو تايي است.
گرچه امروزه غذاهاي امروزي در منطقه رايج شده ولي غذاهاي محلي كه ازمواد در دسترس وتوجه به شرايط آب و هوايي درست مي شوند هنوز جايگاه خاصي دارند. غذاهاي محلي بيرجند را اشكنه عدس،‌اشكنه آلو،‌‌اشكنه نخود،اشكنه آرد گندم،اشكنه گوجه فرنگي،كشك زرد و...،خورشت قوارمه گوشت داغ (قورمه)، خورشت سبزي ، كوكو كما، غروت (كشك ) بادنجان، كشك زرد، كشك سياه، قاتق ماش، آبگوشت، آش رشته، آش عدس، شله زرد، گندم شير، قاتق عدس، نان جوش ، كاچي ، بنه ، گاورسي ، سابري ، خرما برشته و... انواع شيريني هاي اين منطقه را نيز نان زنجبيلي، نان رووركرده، نان چرخي، كلمبه، كلوچه قندي، نان لوله اي، كله كنو (شاه دانه) ، نان نارگيلي، نان گردويي، نان برنجي تشكيل مي دهد. هم‌چنين انواع نان‌هاي محلي نان دو آتشه، نان نوجوش، تفتان، روغن جوش، كماچ ، جان جاني، زردي ، ترشي ، نان قلفي ، نان گاورس، نان جو، نان سمنو، نان شلغمي، نان كلمبه ، نان سر پيازي، نان كنجدي و نان سر قلفي يز تعدادي از نان هاي محلي اين منطقه هستند.
مكان هاي ديدني و تاريخي
مكان هاي ديدني و تاريخي اين شهرستان را بند عمر شاه‌بيرحند، بند دره بيرجند، آب انبار حاج ملك بيرجند، حمام چهار درخت بيرجند، امام زاده زيد بن موسي بيرجند، مسجدجامع بيرجند، سنگ نگاره و نقش كال جنگال بيرجند، سنگ نگاره لاخ مزار بيرجند، آرامگاه سلطان ابراهيم رضا بيرجند، ارگ حاجي آباد بيرجند، حسينيه بهرمان بيرجند، حسينيه حاجيه آمنه‌بيرجند، خانه پردلي بيرجند، مسجد جامع هندوان بيرجند، حسينيه آراسته بيرجند، حمام شوكتيه بيرجند، قلعه نهبندان بيرجند، باغ كوشك امير آبادبيرجند، يخچال شوكت آباد بيرجند، رباط آصف بيرجند، قلعه پايين شهر بيرجند، ارگ كلاه فرنگي بيرجند، خانه آراسته بيرجند، قلعه فورگ بيرجند، بافت تاريخي روستاي خوربيرجند، حسينيه و مدرسه نواب بيرجند، مسجد چهار درخت بيرجند، مجموعه باغ و عمارات اكبريه بيرجند، باغ و عمارت رحيم آباد بيرجند، ارگ بهارستان (قلعه خشتي) بيرجند، مصلاي بيرجند، مدرسه شوكتيه (حسينيه شوكتيه) بيرجند، آرامگاه ابن حسام خوسفي بيرجند، آرامگاه حسام الدوله بيرجند و خواجه خضر بيرجند تشكيل مي دهد.
مشخصات جغرافيايي
شهر بيرجند، مركز شهرستان بيرجند استان خراسان، به پهنه اي حدود 2 هزار هكتار در جنوب خراسان، در مسير راه بازرگاني مشهد – زاهدان – پاكستان، در 32 درجه و 53 دقيقه پهناي شمالي و 59 درجه و 13 دقيقه درازاي خاوري نسبت به نيمروز گرينويچ قرار دارد. بلندي شهر بيرجند از سطح دريا، 1480 متر و فاصله هوايي آن تا تهران، 791 كيلومتر است. اين شهرستان از شمال به شهرستان قاين، از خاور به افغانستان، از باختر به شهرستان هاي طبس و فردوس، و از جنوب به شهرستان نهبندان محدود است. آب و هواي اين شهرستان در نواحي جنوبي گرم و خشك و در ناحيه كوهستاني معتدل است. بيش ترين درجه حرارت در تابستان ها، 40 درجه سانتي گراد مي رسد. فصل سرما از آبان ماه آغاز مي شود و متوسط حرارت به 10-6 درجه سانتي گراد و حداقل مطلق به زير صفر مي رسد. راه هاي دسترسي به اين منطقه عبارت اند از:
راه آسفالته بيرجند – گناباد، به درازاي 214 كيلومتر.
راه آسفالته بيرجند- شوسف، به درازاي 165 كيلومتر.
راه شني بيرجند – اسد آباد، به درازاي 84 كيلومتر.
راه شني بيرجند – خوسف، به درازاي 42 كيلومتر.
وجه تسميه و پيشينه تاريخي
نام نخستين بيرجند «كهستان» يا كوهستان بوده، كه عربي آن «قهستان» است، يعني زميني كه در آن، كوه بسيار باشد. از آن جا كه اين ناحيه داراي جايگاه طبيعي و جغرافيايي ويژه‌اي بوده و كوه هاي زيادي دارد، به آن كهستان گفته اند و عرب ها آن را «قهستان» ناميده اند. در بر گزيدن نام بيرجند استدلال ها و دلايل متفاوتي ارايه مي‌شود. برخي بر اين باورند كه واژه بيرجند در اصل «برگند» يا «بركند» و يا به گونه عربي «برجند» بوده است. «بر» به معني نيم، نصف و «گند» به معني شهر است. بنابراين برگند يا برجند، به معني نصف شهر است، كه به دليل كوچكي شهر، آن را برگند گفته اند. اندك اندك برگند به بيرگند و بيرجند تبديل يافته است. عده اي ديگر نيز واژه بيرجند يا بيرگند را شامل دو پاره بير، به معني چاه (در عربي) و گند يا جند، به معني مكان، محل و شهر در فارسي مي دانند، بر اين اساس معني آن شهري است كه داراي چاه و آب باشد. اين ناحيه كه محدوده بزرگي از خوسف در باختر، تا طبس مسينا در خاور را شامل مي شود، در مسير راه هاي ارتباطي مهمي بوده، كه نواحي جنوبي كشور را به هرات، نيشابور و خراسان بزرگ پيوند مي داده است. به بيان ديگر ناحيه بيرجند در محل برخورد سه ناحيه مهم خراسان بزرگ‌ در شمال، نواحي دروني فلات و نواحي جنوبي ايران در باختر و جنوب باختري، و نواحي سند و سيستان در جنوب خاور بوده است. بيرجند و قهستان پيش از اسلام وجود داشته و بناي آن را به سام بن نريمان نسبت داده اند. برخي نيز آن را بخشي از قلمرو فريدون، پادشاه پيشدادي مي دانند. وجود روستاهايي در اين ناحيه چون سلم آباد، فريدون، گيو، و … مويد اين گفتار است. ناحيه بيرجند در 29 هـ . ق به دست مسلمانان افتاد و تا 259 هـ . ق، از سوي فرستاده گان خلفا اداره مي شد. در اين سال يعقوب ليث صفاري، به منظور سركوبي عبدالله بن محمد بن صالح سگزي، كه نزد محمد بن طاهر به نيشابور رفته بود، از راه قهستان و قاينات، رهسپار نيشابور شد. وي در سر راه خود، بيرجند و ديگر نقاط قهستان را گشود و حاكماني بر آن مناطق گمارد. قهستان تا سال 299 هـ . ق، در دست خاندان صفاري سيستان بود. از اواخر سده پنجم هـ . ق، حسن صباح براي برانگيختن مردم اين ناحيه، يك نفر داعي به نام حسين قايني را به آن جا فرستاد. دعوت وي كه خود از مردم قهستان بود، با پيروزي رو به رو شد، زيرا مردم بيرجند و پيرامون آن، از حكومت سلجوقيان به تنگ آمده بودند. كار اسماعيليان در قهستان بالا گرفت و در خاور قهستان موفق به ايجاد يك حكومت محلي شدند. در ميانه سده 7 هـ . ق، هلاكوخان مغول به دفع اسماعيليه برخاست و سپاهيان وي هفتاد قلعه يا دژ اسماعيليه را در ايالت قهستان گشودند. هر چند نام بيرجند از سده 7 هـ . ق مطرح شده، ولي تا دوران صفويه، يعني سده 10 و 11 هـ . ق، هم چنان قصبه اي بيش نبوده است. از اين زمان فصل نويني در تاريخ اين شهر گشوده شده است. در اواخر دوران صفوي، بيرجند حاكم نشين ولايت قاينات شده و فرمانروايان آن، در فتنه افغان و لشكركشي هاي نادر شاه افشار، اهميت ويژه اي به دست آوردند و مايه رونق و اعتبار شهر بيرجند گرديدند. از اين پس روز به روز بر پهنه و جمعيت آن افزوده شد و بدين ترتيب عوامل سياسي، مقدمات ايجاد شهري را در يك محيط جغرافيايي نامساعد فراهم كردند.

مسجد چهار درخت بيرجند
مسجد جامع چهار درخت، از مكان‌هاي مذهبي مهم و مورد توچه مردم بيرجند است و در سده 6 هـ.ق. بنا شده است. مسجد چهار درخت در محل ميدان چهار درخت (قديمي ترين ميدان بيرجند) و در مجاورت مسجد عاشورا قرار دارد. اين مسجد داراي دو درب ورودي است كه يك درب از محل ميدان به صحن مسجد راه دارد و ورودي دوم كه در ضلع جنوب مسجد قرار گرفته مستقيما به شبستان ستون‌دار منتهي مي شود. ورودي اول داراي تزيينات آجركاري بوده و ساخت آن مربوط به اواخر دوره قاجار يا اوايل دوره پهلوي است ولي ورودي دوم كه مستقيما به شبستان مي رسد داراي طاق جناغي و تزيينات رسمي بندي است و به زمان ساخت خود مسجد بر مي‌شود. ساخت اين بنا مربوط به دوره صفويه است. شماره ثبت تاريخي اين مسجد 2404 است.
مسجد جامع هندوان بيرجند
بناي مسجد جامع هندوان در روستاي هندوان – حدود هفتاد كيلومتري شرق بيرجند واقع است و به نظر مي رسد كه اصل آن در دوره تيموري ساخته شده و در دوره هاي بعد الحاقاتي بدان اضافه شده باشد. نقشه مسجد داراي سه فضاي گنبد دار، شبستان و ايوان است. مسجد رو به سمت شمال، سه گنبد خانه و در جلوي آن شبستان طاق‌دار هشت دهانه اي دارد. ساختمان بنا از آجر – در دو اندازه – ساخته شده و خطوط نامنظم بنا و تنوع ضخامت ديوارها دلالت بر دوره هاي مختلف ساختماني دارد كه جدا كردن آن‌ها از همديگر به جهت فقدان كتيبه و مدارك تاريخي مرمت كلي كه به تازگي انجام گرفته و شباهت سبك معماري دشوار است قديمي ترين قسمت مسجد گنبد خانه جنوب باختري است. اين گنبد خانه در پايه مربع شكل است و در هر طرف آن قوس هاي سه تكه اي قرار دارد كه به صورت اسپرهاي مستطيل ترتيب يافته است. در ديوار جنوبي محراب طاق‌نما مانندي است. اختلاف سطح گنبد خانه ها شبستان و ايوان ورودي از خارج باعث عدم تناسب آن ها شده است. در گوشه شمال خاوري پلكاني جهت دسترسي به پشت بام تعبيه شده است. تاريخ اين بنا با توجه به فيلپوش ها و كاربندي زير گنبد مربوط به دوره تيموري – قرن نهم ه.ق است.
مصلاي بيرجند
مصلاي‌بيرجند‌در محل سه راهي اسدي فعلي بيرجند و در كنار كاروان‌سراي قديمي مستوفي قرار دارد. ساخت اين بنا را به فرشيد خان از رجال عصر قاجار و معماري آن را به استاد فرج نسبت مي دهند. بنا شامل ايواني بلند است كه به صورت طاق كليل آذري اجرا شده است. در سمت شمال ايوان شبستان بنا قرار دارد. شبستان داراي چهار ستون چهار ضلعي و پوشش گنبدي است. مصلي بيرجند با شماره 1879 به ثبت تاريخي رسيده است.
حسينيه و مدرسه نواب بيرجند
اين حسينيه در زمان شاه عباس صفوي به فرمان امير زاده خاتون ملقب به نواب يا بيبي نواب ساخته شده است. تاريخ 1001 ه.ق موجود در كتيبه سردر ورودي سال ساخت آن را نشان مي دهد اين بنا به صورت دو ايواني ساخته شده است. سردر ورودي، هشتي، صحن، دو ايوان و اتاق ها و پنجره هاي متعدد از ويژگي هاي اين بنا است. مهم‌ترين ويژگي هاي اين بنا تزيينات زيباي گچ‌بري آن است كه در جاي جاي آن ديده مي شود. اين تزيينات شامل مقرنس، رسمي بندي، كتيبه هاي گچي و گچ‌بري هاي اسليمي و گل و گياه است. اين بنا با شماره 1884 به ثبت تاريخي رسيده است.
حسينيه بهرمان بيرجند
بناي حسينيه بهرمان به‌وسيله شخصي به نام بهرمان كه نام حسينيه نيز از وي است در دوره قاجاريه احداث شده است. و به‌طوري كه مي گويند يكي از حسينيه هاي معروف بيرجند همين مكان بوده كه مورد احترام خاص و عام قرار داشته و در آن مراسم روضه خواني و مرثيه خواني و مواردي مشابه اجرا مي شده و كساني كه نذر و نياز داشته اند به اين حسينيه اهدا مي كردند. ورودي طراحي شده براي اين حسينيه يك‌سردر ورودي است كه در حال حاضر درب قديمي آن نيز كه داراي كولون و كوبه است. سقف اين سردر به صورت كليلي آذري دو گلويي ساخته شده است كه اطراف آن به وسيله نقوش آجري زيگزاگ و مضاعف تزيين شده است.بعد از درگاه هشتي قرار دارد كه كف آن نيم متر يا بيش تر پايين تر از كف معبر عمومي است. هشتي اين حسينيه تشكيل شده از پنج طاق نماي سكودار كه در اطراف اضلاع ساخته شده و بر فراز اين مكان سقف گنبدي زيبايي قرار گرفته است كه اين گنبد به وسيله رسمي بندي از مركز به اطراف آذين بندي شده است. سقف طاق نماهاي سكودار نيز به صورت قوس سه بخشي تند طراحي شده در گوشه اي از هشتي رشته پلكاني تعبيه شده كه فضاي ارتباطي به پشت بام حسينيه است. از هشتي فقط يك راه ارتباطي به صحن وجود دارد كه آن هم از طريق اتصال به يك دالان پيچدار صورت مي گيرد كه سقف اين دالان بصورت هلالي است. صحن حسينيه كه فضايي محدود و كوچك ساخته شده عبارت است از چند طاق‌نماي سكودار كه سقف آن ها به صورا كليل آذري دو گلويي ساخته كار شده و طاق نماهايي كه به صورت كشيده و كم عرض با سقفي به صورت قوس شاخ بزي تزيين شده است كه بخش فوقاني طاق‌نماهاي مذكور به وسيله مقرنس كاري آذين شده است.طاق‌نماهاي سكودار نيز به صورت قرينه در مجاورت هم قرار گرفته‌اند. هم‌چنين حسينيه داراي اطاق هاي متعددي است كه هر كدام ويپگي هاي خاص خود را به جهت استفاده اي كه از آن مي شده دارند. اطاقي كه در صحن باختري صحن قرار گرفته بسيار ساده با چند طاقچه و مساحت كم با سقف لوله اي يك گلويي ساخته شده است. آشپزخانه حسينيه نيز در كنج غذبي آن قرار دارد كه اجاق و سكوهاي مختلفي در آن تعبيه شده است. به لحاظ اين‌كه از اين مكان ها در ايام سوگواري خصوصا محرم براي نراسم تعزيه خواني پرده خواني و سينه زني استفاده مي شد قسمتي از فرهنگ سرزمين ما را در خود نهفته دارد كه بايد اين موارد بررسي شود و چنانچه در تواريخ آمده است در ايام سوگواري سالار شهيدان امام حسين (ع) اين اماكن را سياهپوش كرده و آن را با طوق و نخل و علامت و كتل آذين مي كردند اگر چه شيوه به كار رفته در معماري اين حسينيه تلفيق هنر معماري بيگانه و اسلامي است ولي از عناصر معماري در آن استفاده شده به عنوان نمونه پيش ايوان و ستون هاي حمال و باربري آن از بخش هايي است كه معماري بيگانه به اين سرزمين وارد نموده است.

باغ كوشك امير آبادبيرجند
زمان احداث بنا به درستي مشخص نبوده و اطلاعات باقي‌مانده راجع به اين بنا از نظر تاريخچه محدود است ولي احداث بنا به اوايل دوره قاجاريه برمي‌گردد كه مربوط به خاندان شيبايي به نام معصوم خان بوده است و صرفا به عنوان سكونت گاه ايت ضخص و خانواده او استفاده مي شده كه شخص مزبور يكي از فئودال هاي منطقه محسوب مي شده است.
مشخصات بنا و باغ و كوشك امير آباد كه هم به صورت سكونت‌گاه و هم جهت گردش‌گاه مورد استفاده ساكنين قرار مي گرفته به طور كلي در دو بخش بيروني و اندروني احداث شده است. فضاي ورودي به باغ دربي عريض صورت مي گيرد كه اين درب يك محوطه وسيع كه احتمالا محل درشكه ها شايد به عنوان محل انتظار جهت اطاقك هايي نيز اطراف آن به وجود آمده است كه محل اقامت نگهبانان و خدمه باغ بوده است كه علاوه بر آن اطاقي نيز در اين قسمت به مطبخ بيروني اختصاص داده شده است.طبقه اول بنا علاوه بر پيش ايوان داراي اتاق شاه نشين است كه فضاي‌داخلي آن با توجه به معماري به كار رفته در آن خيلي متنوع نبود و تزيينات خاصي نيز در آن ايجاد نشده است و منحصرا داراي طاقچه هاي ساده است كه دو ورودي به طور قرينه در دو طرف آن به وجود آمده است. به طور كلي بخش اندروني با توجه به فضاي خاص آن محل سكونت مشخصي براي افراد خانواده حاكم بوده است و اما بخش بيروني كه‌از ديگر قسمت هاي باغ‌سازي ايراني است در اين باغ در جبهه شمالي اندروني قرار گرفته است و اين بخش به‌وسيله باغچه‌اي وسيع با درختان ميوه از انواع مختلف از قسمت اندروني با عمق نسبتا كمي جدا شده است. به عبارت ديگر اندروني باغ يك متر بالاتر از بيروني واقع شده است. فضاهايي كه در بناهاي بخش بيروني ايجاد شده يك رشته بناي طولي است كه داراي قسمت هاي مختلفي است كه از آن جمله مي توان به دالان‌هاي ارتباطي به اطاق هاي متعدد،اطاق هاي منفرد با معماري و ويژگي خاص انباري، مطبخ و غيره اشاره نمود.
اين طور به نظر مي رسد كه محوطه بيروني و فضاهاي احداث شده در آن كاربرد مختلف و متفاوتي به لحاظ وضعيت ساكنان داشته است. به طوري كه اين قسمت صرفا جهت پذيرايي از مهمانان و ملاقات كنندگان با حاكم مورد استفاده قرار مي گرفته است. بيروني اين باغ محوطه كاملا وسيعي را به خود اختصاص داده است كه در اطراف آن درختاني تزييني درختان ميوه و جوي هاي كوچك و بزرگ به وجود آمده است. كه اين درختان خيابان هاي كم عرض را براي بيروني شكل داده است از جمله درختان ميوه اي كه در اين محوطه غرس شده است مي توان به سيب، زرد آلو، انار، و پسته اشاره كرد و درختان تزييني آن شامل كاج، سرو، صنوبر و چنار است. باغ مزبور و درختان داخل آن به وسيله يك رشته قنات كه از طرف اندروني به طرف بيروني هدايت مي شود آبياري مي گردند. در حال حاضر اين باغ و محوطه آن به چند خانواره بيرجندي از طرف اوقاف به اجاره واگذار شده‌است كه از بناهاي ايجاد شده در داخل آن به عنوان سكونت استفاده مي شود و محوطه آن كه به صورت باغ است جهت كشاورزي و باغباني واگذار شده است. اين باغ نيز به دليل فضا سازي در دو قسمت به عنوان اندروني و بيروني ويژگي هاي بارزي را به دليل موقعيت خود دارا است.
مجموعه باغ و عمارات اكبريه بيرجند
اين مجموعه شامل‌باغ،‌‌عمارت،‌سردرب‌ورودي، اصطبل، حمام، خم‌خانه، بخش اداري، تالار تشريفات، استخر و غيره است و در انتهاي خيابان معلم قرار گرفته است. به طور كلي اين مجموعه از شرق به غرب ساخته شده است.
قديمي ترين بخش كه در شرق مجموعه قرار گرفته است بناي شوكت الملك است كه در زمان شوكت الملك در دو طبقه ساخته شده است. اين قسمت اكنون به كتاب‌خانه معاونت معرفي و آموزش ميراث فرهنگي بيرجند اختصاص داده شده است. بخش مركزي كه از لحاظ معماري جالب ترين بخش مجموعه است در دو طبقه ساخته شده است‌كه اكنون به عنوان موزه باستان شناسي و مردم شناسي استفاده مي شود. اين بخش داراي ميان‌خانه تالار آيينه، ايوان ستون‌دار و اطاق هاي متعدد است اين قسمت از لحاظ تزيينات نيز جذاب‌ترين بخش است به طوري كه داراي تزيينات مقرنس، گچ بري، و آيينه‌كاري در داخل و آجركاري نماي خارجي بنا است. آخرين بخش كه به عنوان بخش اداري ساخته شده است در غرب مجموعه قرار دارد و شامل يك راهرو طويل با اتاق هايي در دو طرف است. اين بنا با شماره 2326 به ثبت تاريخي رسيده است.
باغ و عمارت رحيم آباد بيرجند
باغ و عمارت رحيم آباد دارالحكومه اسماعيل خان شوكت الملك‌ در حدود سال 1315 ه.ق بوده است. مجموعه رحيم آباد داراي باغ، اصطبل، انبار، بناي ورودي، استخر و عمارت اصلي است و در انهاي خيابان مدرس در شهر بيرجند قرار گرفته است. ويژگي مهم اين بنا تزيينات زيباي آن است كه شامل آيينه‌كاري‌ها و گچ‌بري‌هاي بسيار زيبايي با نقش حيوانات، گل و گياه و نقوش اسليمي است. اين بنا با شماره 2707 به ثبت تاريخي رسيده است.
خانه پردلي بيرجند
خانه پردلي به عنوان يكي از منازل زيبا و قديمي بيرجند يادگاري است از معماري دوران قاجاريه كه فضاي كالبدي و ساختار آن مشخص كننده نوعي فرهنگ معماري بيگاني است و عنصري از معماري كه در آن به كار رفته يعني پيش ايوان سرتاسري و ستون هاي روي آن برگرفته از معماري آذري است كه مبدا آن كشور روسيه بوده است و اصول معماري به‌كار رفته در اين بنا نشانگر تلفيق معماري ايراني و معماري بيگانه است. منازب قديمي با مشخصات منزل پردلي بيانگر آداب و رسوم اجتماعي افراد و نشانگر ذوق و سليقه معماران قاجاريه است‌كه با استفاده از معماري اسلامي ساختار جديدي را به وجود آورده اند كه بارزترين نمونه آن پيش ايوان و ستون ها باربر است كه فقط جنبه زيبايي داشته و علاوه بر اين عنصر معماري به كار رفته در بنا و تزيينات آن نيز قابل وصف است چرا كه نمونه آن در شهرستان بيرجند كم‌تر ديده شده است.
موزه مردم شناسي بيرجند
اين موزه كه در طبقه همكف باغ اكبريه در ارديبهشت ماه 1377 ميكوشد تا مشاغل و حرف منطقه جنوب خراسان را به نمايش بگذاردو گوياي شيوه معيشت و مشاغل مردم اين منطقه باشد، شيوه هايي كه در گذشته نه چندان دور پا بر جا بوده اند اما اكنون بسياري از آنها از بين رفته و برخي ديگر در حال نابودي است. از قسمت هاي اصلي اين موزه مي توان به مراسم عروسي ، كشاورزي ، سفالگري، عطاري، كفاشي، حكيم باشي، قالي بافي، نخ ريسي ، پارچه بافي و آهنگري اشاره كرد كه با استفاده از پيكره هاي ساخته شده به نمايش درآمده اند
موزه باستانشناسي بيرجند
موزه باستانشناسي بيرجند در طبقه فوقاني ساختمان مركزي باغ اكبريه در سال 1371 افتتاح شده است. ساختمان اكبريه بنايي است كه در دوره قاجاريه و در زمان حكمراني ((شوكت الملك)) در دو طبقه احداث شده است وبا توجه به تزيينات به كار رفته در ان شامل تالار آيينه ، گنبد كلاه فرنگي و ديگر تزيينات از قبيل مقرنس لانه زنبوري و رسمي بندي صرفاً براي پذيرايي از نمايندگان داخلي و خارجي مورد استفاده قرار مي گرفت. اين موزه با توجه به غناي فرهنگي منطقه و جذب گردشگران ، احداث شده است. اين موزه در سال 1375 با زير بنايي به وسعت 600 متر به سازي و غني تر شده است. بخش هاي سفال ، فلز ، روشنايي، قرآن و كتاب ، سكه و اشياي متعلق به((اميراسدالله علم)) تشكيل دهنده اين موزه هستند. سير تاريخي موزه باستان شناسي يك دوره تاريخي از هزاره سوم قبل از ميلاد تا دوره قاجاريه را در بر مي گيرد.

خانه آراسته بيرجند
اين بناي زيبا در داخل بافت تاريخي بيرجند و در محور فرهنگي چهاردرخت قرار دارد. اين خانه تمامي ويژگي هاي خانه هاي سنتي را از لحاظ هماهنگي و همگوني با اوضاع جغرافيايي اقليمي اجتماعي اقتصادي و اعتقادي ساكنان خود دارد. دارا بودن عناصري مانند سردر ورودي، هشتي، دالان يا دهليز، حياط مركزي، ايوان، اطاق هاي متعدد در چهار طرف، پوشش هاي گنبدي، ديوارهاي قطور و استفاده از خشت و گل در ساخت بنا از جمله اين ويژگي ها است. اين خانه متعلق به آقاي فرهنگ بوده و زمان ساخت آن به دوره قاجار بر مي گردد و با شماره1891 به ثبت تاريخي رسيده است.
رباط آصف بيرجند
اين بنا توسط آصف الدوله كه در سال 1251 ه.ق والي خراسان بوده است بنيان گذارده شده است. اين رباط با پلان چهار ضلعي ساخته شده و داراي حياط مركزي وسيعي است كه در اطراف آن حجره ها و فضاهاي ديگر بنا شده است. اين بنا جزو بناهاي دو ايواني محسوب مي شود. حياط مركزي رباط ياد آور اتراق كاروان هاي مختلف در اين قسمت است. اين بخش بسيار ساده و عاري از هر گونه عنصر معماري است. اصطبل سر پوشيده اين بنا در قسمتي دور از اتاق هاي استراحت مسافرين احداث شده است و فضاي داخلي آن تقريبا دو يا سه برابر فضاي داخلي اتاق ها است. در ضمن بناي رباط آصف جزو خانه هاي رباط بياباني درشت محسوب مي شود.
ارگ حاجي آباد بيرجند
ساختمان‌هاي ارگ‌حاجي‌آباد به‌وسيله امير شوكت‌الدوله علم بنا شده است و به علت اين‌كه حاكم مزبور دو همسرداشته است يكي از همسران وي كه اصليت آن هريوندي بوده است در اين ارگ اقامت مي گزيند و همين زن مادر اسدالله اعلم مي شود. قناتي نيز به نام حاجي آباد در كنار ارگ احداث مي شود و بعد از آن دهي نيز به نام حاجي آباد زيربجد به وسيله خدمه و افراد روستايي ايجاد مي شود.
به طوري كه گفته اند شوكت الملك ماهي دو بار به اين ارگ مي آمده است و بعد از فوت شوكت الملك اين ارگ به دخترش كه زن خزيمه علم بوده به ارث مي رسد. مطلعين مي گويند ساختمان ارگ در طبقه اول تماما با پارچه هاي رنگين پوشيده بود. هم‌چنين استخر آبي كه روبه‌روي ارگ است در مقابل درب ارگ قرار داشته و ساختمان ارگ نيز در زمان خود محل حكم‌راني فرمان‌رواي قهستان يعني شوكت الملك علم بوده است محوطه ديوار ارك داراي 4 برج بوده است كه جهت نگهباني از آن استفااده مي شده است. هم‌چنين اين ارگ داراي 4 باغ بوده كه به نام هاي باغ بزرگ – باغ نهالي – باغ زيرين و باغ طاقي خوانده مي شدند و محوطه ارگ را در ميان گرفته بودند. به تدريج به علت اين‌كه قنات شوكت آباد قنات حاجي آباد را خشك كرد باغ هاي اين محل رو به نابودي و تخريب گذارد و محل روستا خالي از سكنه شد.
تاريخ بنا نيز به اواسط دوره قاجاري9 مي رسد كه مشخصات بنا ارگ حتجي آباد از 2 بناي مستقل تشكيل شده به عنوان اقامتگاه تابستاني از آن استفاده مي شده است. ساختمان جلويي كه از بناي ديگر بزرگ‌تر است و فرم آن از بخش به وجود آمده طبقه هم‌كف و طبقه اول بنا مشتمل بر چند دالان سرسرا و اتاق هاي تشريفاتي يا 2پذيرايي و اتاق هاي نشيمن است. به طور كلي اتاق ها شامل چند طاقچه به صورت قرينه و غير متقارن مي باشند. و تزيينات اين طبقه فقط در دو اتاق تشريفقاتي به صورت زيبايي ديده مي شود كه تزيينات آن شامل مقرنس و گچبري هاي حاشيه فوقاني ديوار اتاق هاي مذكور مي باشد. تمامي طاق هاي موجود در اين طبقه بصورت كشيده و با قوس نيم دايره بوجود آمده است. نحوه قرار گيري اتاق هاي كوچگ و اتاق هاي بزرگ در طبقه اول بصورت قرينه است به‌طوري كه اتاق نشيمن جبهه شمالي بنا در مجاورت جبهه جنوبي ساخته شده و به همين ترتيب... ضمنا ورودي طبقه اول از طريق يك دالان صورت مي گيرد لازم به ذكر است كه دالان هاي عنصر دسترسي فضاها نسبت به يكديگر است سقف اين طبقه بصورت ضربي و با طاق خنچه پوش تحت پوشش داده شده است بدنه بنا تخريب شده و از بين رفته .است. راه پله از كناره خاوري بنا بوده كه در حال حاضر فقط آوار آن باقيست بخش همكف بنا مشتمل بر دالان هاي ورودي است كه مشتمل بر دالان هاي ورودي است مه ارتباط دهنده فضاهاي داخلي بخش همكف بنا نمي باشند همچنين اين بخش داراي شومينه هاي بسيار ساده اس در بدنه ديوار است. اين طبقه فاقد تزيينات است. اتاق ها نيز به شكل تو در تو با فرم چهار گوش كه طاقچه هايي متعددي در آن تعبيه شده كه سقف طاقچه ها نيم دايره است طاق‌نماها نيز دارا ي فرم طاقچه ها مي باشند بدنه خارجي بخش هم كف با استفاده از طاق‌نماها متعدد با قوس تيز شكل جالب توجهي به بنا داده است.
ورودي دالان همكف به‌طور قرينه در دو طرف بصورت طاقدار با قوس خنچه پوش يك گلويي تزيين شده است سقف بخش همكف در بهضي مناطق گنبدي و در مواردي نيز به صوزت خنچه پوش است. بخش همكف بنا احتمالا محل اقامت نگهبانان بنا ارگ و خدمه آن بوده است كه جهت استراحت به اين بنا مي آمدند بناي دوم كه در فاصله 30 متري در جبهه شكال باختري بناي ارگ واقع است مخصوص اقامت اصطبل بانان و نگهداري چهارپايان بوده است. بخش همكف بناي دوم مشتمل بر چند اتاق است كه با استقاده از راهرو و دالان به تمامي قسمت هاي اين بخش رفت و آمد مي كردند. طبقه اول شامل چند اتاق است كه در آن هيچ تزييني به چشم نمي خورد. از طريق يك پلكان از جبهه شمالي بنا از پايين به طبقه اول فضاي ارتباطي چه امروزه از سقف طبقه اول چيزي باقي نمانده است ولي شواهد مشخص كننده پوشش تخت در اين طبقه مي باشد .
مصالح به كار رفته در اين دو بنا خشت خام، آجر، گچ و كاه گل و چوب مي باشد. كه خشت خام روي تير چوبي و پروازها حالت سقف به بنا داده است. نوع بهره برداري خصوصيات بارز بنا ار اين بنا بدليل تخريب فضاهاي اصلي استفاده اي نمي شود و اگر قسمتهاي مخروبه آن مرمت شود مي توان از اطراف بنا جهت يك مكان تفريحي استفاده كردو حتي از خود بنا نيز مي توان به به عنوان چايخانه سنتي و يا يك مكان فرهنگي استقاده كرد.
عوامل تزيين شده و نوع آن ها 1. تزيينات گچبري بدنه فوقاني ديوار در اطاق هاي شمالي جنوبي طبقه اول ارگ 2. نوع طاق ها كه با قوس هاي خنچه پوش تخت آذين شده است. 3. نوع طاقچه ها با سقف نيم دايره 4. چشمه طاق هاي طبقه اول ارگ كه در تمام جاهاي بنا به چشم مي خورد. طاق‌نماهاي متعدد بنا كه با قوس تيز ساخته شده است توضيح ضروري و اختصاصي بنا ياد آور اين نكته ضروري است كه اين ارگ باعث آباداني اطراف آن نيز شده است. به طوري كه بعد از حفر يك قنات و تامين آب منقه روستايي به نام حاجي آباد در كنار آن احداث شد و اكثر اهالي آن نيز به خدمت ارگ درآمدند مي توان گفت بناي ارگ به لحاظ مسطح بودن سقف بام با استفاده از نيرهاي چوبي كنار هم هيچ شباهتي به معماري منطقه گرم و خشك نداشته و همان مساله در مورد ارگ هاي حكومتي مطرح مي شود كه حاكمان سعي داشتند كه ارگ و ساختمان حكومتي آن‌ها مشابعتي با منازل عام نداشته باشد.
بخاطر همين امر است كه ما در اين بنا سقف گنبدي و شاخص هاي معماري كويري را مشاهده نمي كنيم. و به همين علت اين ارگ را مي توان ساختمان مهم در كنارديگر بناهاي حكومتي دانست اگر چه داراي ارزش هاي معماري فراواني است ولي نسبت به ارگ هاي موجود ديگر در شهرستان بيرجند داراي ارزشمندي كم‌تري است.
سنگ نگاره و نقش كال جنگال بيرجند
مجموعه نگاره‌هاي كال‌جنگال در طول دوره‌اي به همين نام و در فاصله حدود 35 كيلومتري جنوب باختر بيرجند در رشته كوه باقران پراكنده اند. اين نگاره ها شامل تصاوير و كتيبه هاي مربوط به دوره اشكاني است. تصوير اول شامل تصوير جنگ يك مرد پارتي با يك شير است كه كمي كوچك‌تر از اندازه طبيعي ترسيم شده است. در بالاي اين تصوير كتيبه اي پهلوي در دو سطر ديده مي شود كه تصوير دوم تصوير سر يك مرد پارتي به حالت نيم رخ است. در زير اين تصوير نيز كتيبه اي پهلوي در يك سطر نگاشته شده است. مهم‌ترين بخش كتيبه ها شامل هفت سطر كتيبه پهلوي است كه بر روي دو تخته سنگ كه در كنار هم قرار دارند نگاشته شده اند. متاسفانه به دليل پوسته شدن لايه سنگ اين كتيبه ها به شدت در معرض تخريب قرار دارند. تنها نوشته‌اي كه در نقش مرد و شير ‌سالم مانده؛ چنين است: بري ارتخشتر نخوري خشترب (يعني: پورا در شير نخور شهربان) اين نوشته از دوران ساسانيان بوده و اهميت بسياري دارد. اين كتيبه به شماره 2532 به ثبت تاريخي رسيده است.
سنگ نگاره لاخ مزار بيرجند
سنگ‌نگاره لاخ‌مزار بيرجند در جنوب خاوري شهر بيرجند در كنار آبادي كوچ قرار دارد. بررسي‌ها نشان داده‌كه از دوران پيش از تاريخ تاكنون رهگذراني كه از دره كوچ و از كنار سنگ گذشته و مسير خراسان به كرمان را طي كرده‌اند؛ يادگارهايي بر سنگ نگاشته‌اند كه بيانگر انديشه و باورهاي‌شان بوده و به شمار مي‌رود. نبشته‌ها؛ شامل خط‌هاي تصويري، پهلوي اشكاني، پهلوي ساساني، فارسي و عربي هستند. علامت‌ها ، نشانه‌ها و سمبل‌هايي از مظاهر طبيعت را شامل مي‌شود
ارگ كلاه فرنگي بيرجند
ارگ كلاه‌فرنگي در حاشيه خيابان شهيدمطهري واقع شده و اكنون ساختمان بخشداري مركزي بيرجند است. اين بنا كه در شش طبقه و به سبك زيگورات ساخته شده است از بناهاي شاخص بيرجند است. از شش طبقه بنا تنها دو طبقه آن داراي كاربري است و بقيه طبقات تنها به منظور فرم بخشي ساخته شده اند. در مركز بنا حوض خانه با ويژگي هاي معماري جالب توجهي وجود دارد. ورودي اصلي بنا در ضلع جنوبي آن قرار دارد كه قبل از آن پيش طاقي ساخته شده كه از آجر واقع شده است. فضاي حوض خانه از لحاظ تزيينات مهم‌ترين بخش بنا است. تزيينات انبوه مقرنس از جمله اين تزيينات است كه در سقف ديده مي شود. اين بنا محل حكمراني حسام الدوله بوده است وزمان ساخت آن‌ به دوره زنديه بر مي گردد
ارگ بهارستان (قلعه خشتي) بيرجند
ارگ بهارستان مجموعه بناهايي است‌كه‌ در‌كوچه‌كوشه اي بيرجند واقع است. مهم‌ترين بخش بنا كوشك آن است كه در سه طبقه و به صورت هشت ضلعي ساخته شده است. نماي خارجي اين بخش داراي تزيينات آجركاري با زره هاي هندسي شبيه بناهاي دوره زنديه شيراز است. بخش دوم قلعه دفاعي بنا است كه داراي يك برج و حصار است اين بخش كه از خشت و گل ساخته شده است آسيب هاي زيادي بر اثر عوامل جوي بر آن وارد شده است. سومين بخش حياط اندروني و اطاق هاي دور تا دور آن است پس از تاسيس مدرسه شوكتيه كه مخصوص پسران بوده است اين بخش از ارگ به مدرسه دختران اختصاص مي يابد و نام مدرسه نسوان را به خود مي گيرد. زمان ساخت مجموعه مربوط به دوره زنديه است.
يخچال شوكت آباد بيرجند
ساخت اين بنا به اواسط دوره قاجاريه بر مي گردد و در معماري آن از سه قسمت استفاده شده است. 1- ديوار يخچال 2- حوض يا استخر 3- محفظه يخدان.
ديوار يخدان از روي هم گذاشتن چينه هاي گل كه در داخل آن شن ريزه جهت استحكام به كار رفته ساخته شده است. اين ديوار طول زيادي نداشته است. حوض يا استخر كه محل يخ بستن آب بوده عمقي حدود يك متر داشته است كه با آجرهاي مخصوص و ساروج ساخته شده است و حتا كف آن نيز توسط آهك و ساروج ساخته شده و نفوذ پذيري خود را از دست داده است. استخر داراي پلان مربعي است. محفظه يخدان: از چند قسمت تشكيل يافته است و داراي فرم مدور است. 1- مخزن 2- ورودي 3- ديواره 4-گنبد ديواره. محفظه يخبندان از مصالحي چون خشت و گچ ساخته شده است و تقريبا سالم مانده است.

آب انبار حاج ملك بيرجند
اين بنا در خيابان مطهري و كوچه آيتي بيرجند واقع شده و از آثار اواسط دوره قاجاريه به شمار مي‌آيد. آب انبار حاج ملك داراي راه پله‌اي با 84 پله و محدوده وسيعي با دو مخزن بزرگ ذخيره آب است.
حمام چهار درخت بيرجند
اين بنا در بافت قديمي محله چهار سوي بيرجند واقع شده و از آثار دوره قاجاريه به شمار مي‌آيد. بناي حمام پايين‌تر از سطح معبر قرار گرفته و مشتمل بر رخت كن، گرمخانه، خزينه‌هاي آب سرد و گرم، تون و فضاهاي مربوط ديگر است. اين حمام ، امروزه متروك شده و تنها از فضاي رخت كن آن براي ورزش باستاني استفاده مي‌شود.
اين بنا در بافت قديمي محله چهار سوي بيرجند واقع شده و از آثار دوره قاجاريه به شمار مي‌آيد. بناي حمام پايين‌تر از سطح معبر قرار گرفته و مشتمل بر رخت كن، گرمخانه، خزينه‌هاي آب سرد و گرم، تون و فضاهاي مربوط ديگر است. اين حمام ، امروزه متروك شده و تنها از فضاي رخت كن آن براي ورزش
حمام شوكتيه بيرجند
از لحاظ تاريخي حمام شوكتيه به حمام قلعه مشهور بوده است و وجه تسميه آن نيز به دليل واقع بودن اين حمام در داخل حصار قلعه (محل) امارت امير سليمان خان حاكم وقت بيرجند بوده است كه حمام مزبور مورد استفاده خانواده امير قرار مي گرفته و در يك روز مختص خدمه و نگهبانان قلعه بوده است و در هفته يك روز درب قلعه جهت استفاده عموم باز مي شد. حمام شوكتيه اولين حمامي بود كه به روش جديد و با استفاده از لوله كشي مورد استفاده قرار مي گرفت. در جلوي حمام محوطه اي نيز به نام درشكه خانه وجود داشت كه بزرگان و خانواده امير از آن براي استحمام وارد حمام مي شدند. تاريخ ساخت اين حمام 1326 ه. ق است. عوامل متعددي در شكل گيري فضاها و بخش هاي حمام نقش اساسي داشته اند كه مهم‌ترين آن ها را مي توان تنظيم دما رطوبت و مسير دسترسي دانست.
فضاي اصلي حمام شوكتيه از چند قسمت مجزا تشكيل شده است كه عبارتند از: 1- بينه 2- ميان در 3- سرويس بهداشتي 4- گرمخانه حمام ها از جمله بناهايي بوده اند كه در طراحي آن ها سعي شده است كه از سطح معبر پايين تر ساخته شوند. حمام شوكتيه به تبعيت از اين امر در پايين از سطح معبر عمومي واقع شده كه بعد از ورود بايد از چند پله به پايين رفت و بعد از گردش مختصر چند پله ديگر در آن وجود دارد كه شخص را به سر بينه مي رساند و علت آن هم تنظيم رطوبت و گرماي بينه بوده است و بدين ترتيب قرار گيري فضاي ورودي از نظم خاصي برخوردار بوده است.