موسسه تبيان - ايران شناسي
| تاريخ تبريز |
| خاورشناس فقيد ولاديمير مينورسكي مي نويسد: " سارگن دوم در سال 714 قبل از ميلاد به قصد تصرف ممالك اورارتو سفري به شمال غربي ايران كرد. از ناحيه سليمانيه كنوني (واقع در كردستان عراق) داخل كردستان مكري شد، از پارسوا parsua (پسه كنوني) و ساحل جنوبي درياچه اروميه گذشت، از سوي شرقي درياچه به راه خود ادامه داد و پس ازپشت سر گذاشتن "اوشكايا" (اسكوي كنوني) قلعه "تارومي" يا "تاروئي" و "ترماكيس" را گشود. بعيد نيست يكي از اين دو كلمه نام قديمي تبريز كنوني باشد." در اوايل ظهور اسلام و در حمله اعراب به آذربايجان نامي از تبريز ديده نمي‌شود، تنها اشاره مستند مربوط به زمان سلسله رواديان است كه در زمان خلافت متوكل عباسي، رواد ازدي و فرزندانش، تبريز رو به آبادي نهاد و دور شهر رابارو كشيدند. در قرن چهارم هجري ياقوت حموي تبريز را مشهورترين شهر آذربايجان مي خواند. ابو حوقل در367 و ابن مسكويه در 421 و ناصر خسرو در 438 تبريز را بزرگترين و آبادترين شهر آذربايجان مي خوانند. در سال 618 لشگر مغول به پشت دروازه‌هاي تبريز مي رسند، اما تدبير بزرگان شهر تبريز را از حمله مغولان مصون نگه مي دارد و مردم تبريز با بذل مال شهر را از كشتار و ويراني رها مي سازند. اين اتفاق سه بار تكرار مي‌شود ودر هر سه بار مردم متمول تبريز همان تدبير را به كار مي بندند تا اين كه د رسال 638 هجري قمري مغولها به سراسر آذربايجان مسلط مي‌شوندتا اين زمان مردم تبريز به زبان آذري سخن ميگفتند مغولها زبان تركي را به آذربايجان وارد كردند و تبريز را پايتخت خود قرار مي دهند كه در زمان غازان خان تبريز شكوه ويژه‌اي مي يابد. شنب غازان خان با ابهت تاريخي اش چشم‌ها را خيره مي سازد، خواجه رشيدالدين فضل‌الله وزير ايلخانيان ربع رشيدي را بنياد مي نهد كه در زمان خود عظيم ترين مركز علمي و فرهنگي به شمار مي‌رود و از آن همه مجد و عظمت اينك ويرانه‌هاي از برج‌هاي ربع رشيدي در ميان محله‌اي باقي مانده است. مبدا نهضت تنباكو تبريز بود و در پي آن ميرزاي شيرازي فتواي معروف خود را صادر كرد. تبريز در جنبش مشروطه نقشي مهم داشت و دليري و فداكاري كساني چون ستارخان سردار ملي، باقر خان سالار ملي، ثقه الاسلام، شيخ محمد خياباني، علي مسيو، حسين خان باغبان به پيروزي جنبش و گرفتن مشروطه منجر شد. در 1324 فرقه دموكرات آذربايجان سعي در برپائي حكومتي مستقل از دولت مركزي ايران كرد و تبريز در حكم پايتخت اين حكومت بود. تبريز در نهضت ملي نفت يكي از اركان حركت‌هاي آن زمان در سراسر كشور به شمار مي رفت. در نهضت 15 خرداد سال 1342 نيز بازاريان تبريز با بستن بازار و خطباي تبريز باايراد سخنراني‌هاي مهم و پخش شب نامه‌ها شركت داشتند. در 29 بهمن سال 56 مردم تبريز بر عليه رژيم شاهنشاهي قيام كردند. |
| بازار تبريز |
| بازارتبريز يكي ازشاهكارهاي معماري ايراني است و طاقها وگنبدهاي مقرنس بلندي دارد كه اگر بي نظير نباشند دست كم، كم نظير و اعجاب آفرينند. سبك معماري، آرايش مغازه ها، كثرت تيمچه ها، انواع مشاغل و وجود بسياري مدرسه و مسجد كه در كنار سرايهاي بازرگاني قرار گرفته و غالبشان حيثيت تاريخي دارند آنرا نمونهء عالي يك محيط تجارت و زندگي اسلامي و شرقي به شمار مي آورد. تبريز به علت قرار گرفتن در سر راه شرق و غرب از بدو آبادي و آمدن به صورت يك شهر بزرگ، مركز مبادلهء كالاهاي بازرگاني كشورهاي اروپائي و آسيائي بوده و خود نيز بنا به مقتضيات جغرافيائي محصولات كشاورزي و صنعتي فراوان داشته كه به ا قصي نقاط دنياي آنروز صادر ميشده و اين معاملات ايجاب مي كرده كه بازارها و مراكزي براي مبادله و فروش كالاهاي گوناگون شرقي و غربي داشته باشد. بسياري از موٌرخان و جغرافي نويسان و جهانگردان در بارهء كالاها و وضع بازرگاني و بازارهاي تبريز نوشته اند. راسته‌هاي معروف بازار تبريز عبارتند از: بازارامير، بازاركفاشان، بازار حرمخانه، راسته بازار، يمني دوز بازار، بازار حلاجان، قيز بستي بازار، بازار سرا جان، راستهء كهنه يا قديم، بازار كلاهدوزان، دلاله زن بازار، بازار صادقيه، بازارمسگران، بازار حاج محمد حسين، بازارمشير، بازارچهء شتربان، بازار صفي، بازار مير ابوالحسن، بازار شيشه گر خانه، رنگلي بازارچه (بازارچهء رنگي)، بازارچهء خيابان و چند بازار داير و مرتب ديگر. بزرگترين گنبد بازار، گنبد تيمچهء مظفريه است. در همهء اين بازارها تيمچه‌ها و سرايها و چهارسوهايي هست كه حجرات و مغازه‌هاي آنها مركز عمده فروشي اجناس گوناگون داخلي و خارجي است. اغلب تيمچه‌ها و سرايها سه طبقه‌اند، طبقهء زيرين مخصوص نگهداري كالا يا به عبارت ديگر انبار مال التجاره است، طبقهء دوم تجارتخانه و محل كار و طبقهء سوم بيتوته و استراحت، اگر چه اكنون اكثر حجرات طبقهء سوم تيمچه‌ها و سرايها نيز مبدل به دفتر كار بازرگان شده است اما سابقاً كه وسائل نقليه بازرگانان اين گونه فراهم نبود، بازرگانان ناچار بودند هميشه نماينده‌اي براي خريد و فروش كالا در محل داشته باشند آن نماينده در اطاق فوقاني تجارتخانهء خود بيتوته مي كرد. يعني اين سرايها و تيمچه‌ها هم محل كار آنها بودند و هم محل اقامت و استراحتشان. |
| عمارت ائل گولي تبريز |
| شاه گلي (استخر شاه) سابق و ايل گلي (استخر مردم) فعلي از گردشگاه‌هاي زيبا و دلكش است كه در جنوب شرقي تبريز، بر دامنه تپه‌اي واقع شده است. مساحت استخر بزرگ ائل گلي 54675 متر مربع مي باشد. در جنوب آن تپه‌اي است كه آن را از بالا تا پايين همسطح استخر پله بندي كرده و نهر آبي از آن به طرف پايين روان است. از سمت جنوبي و از وسط استخر خياباني كشيده شده كه استخر را به صورت شبه جزيره‌اي درآورده است و در مركز استخر، عمارت باشكوه دو طبقه‌اي ساخته شده است. در پيرامون استخر از روزگاران قديم، درختان كهنسالي سر به هم آورده كه انعكاس عكس آنها در آب، به زيبايي آن محوطه مي افزايد. تمام تپه‌هاي جنوبي استخر به شكل بسيار زيبايي چمنكاري و گلكاري شده در روزهاي گرم تابستان استراحتگاه مردم تبريز و مسافران ساير شهرها مي باشد. نادر ميرزاي قاجار مي نويسد: «اين آبگير در اوايل حكومت قاجار ملك يك سلسله از سادات تبريز و انباشته از خاك و ريگ بود. قهرمان ميرزا پسر هشتم عباس ميرزا نايب السلطنه كه در آن هنگام حكمران آذربايجان بود، آن ملك را در مقابل سالي سي و پنج خروار غله بخريد. سپس در آبادي و عمران آن همت گماشت». و از اعتمادالسلطنه نقل است كه: «عمارت درياچه عبارت از كلاه فرنگي دو طبقه بسيار آبادي است و بزرگي اين درياچه به درجه‌اي است كه به قدر دو آسيا سنگ آب در آن وارد مي‌شود ولي مدت شش ماه از آب پر مي‌گردد.» در مورد تاريخ بناي اين عمارت اطلاعات مستندي در دست نيست. در بهار سال 1309، كه هنوز استخر و طبقهء پائين عمارت آن باقي بود از طرف شهرداري تبريز تعمير گرديد و از اواخر ارديبهشت ماه به صورت گردشگاه عمومي شهر در آمد. عمارت فوق در سال 1346 به علت كثرت رطوبت و فرسودگي تخريب شده و به جاي آن در سال 1349 بناي عمارت زيباي دو طبقه‌اي با همان طرح قبلي ساخته شد. در روزهاي پيروزي انقلاب اين بنا تعطيل شد ولي در سال‌هاي اخير مجدداً بازگشايي و مورد بهره برداري قرار گرفته است. |
| موزه مشروطيت تبريز |
| خانه كوزه كناني‌ها كه بعدها براي زنده نگهداري خاطرات نهفته درآن "خانه مشروطيت" ناميده شد.درسال 1247 شمسي توسط حاج مهدي كوزه كناني (ابوالمله) بنا نهاده شد. به سبب موقعيت ويژه اين خانه در جوار بازار قديمي تبريز و مركز بافت قديم شهر و شور و علاقه بانيان به نهضت مشروطه، اين خانه به محل تجمع دوستداران مشروطه تبديل گشته و تصميمات بسيار مهمي درآن اتخاذ شده است. غيراز بارعظيم تاريخي، خانه مشروطيت از ويژگي‌هاي معماري ايراني نيز بهره دارد و به همين لحاظ د رسال 1354 در فهرست آثار ملي به ثبت رسيده است. اين خانه در محله قديمي "راسته كوچه" تبريز واقع شده و اينك به عنوان موزه مشروطيت و مركز اداري ميراث فرهنگي استان از آن استفاده مي‌شود. |
| مسجدجامع تبريز |
| مسجد جامع تبريز از بناهاي تاريخي شهر تبريز است. اين مسجد كه در كتاب‌هاي تاريخي ازآن به عنوان "جامع كبير" نيز نام برده شده، هميشه مسجد جامع شهر تبريز بوده و بازار گرداگرد آن شكل گرفته است. قديمي ترين بخش آن شبستان وسيعي است از تاق وگنبدهايي كه بر فراز ستون‌هاي هشت گوش آجري كه زينت بخش آن گچبري‌هاي ظريف و هنرمندانه دوره رواديان (مقارن سلجوقيان) است بنا شده است. مسجدجامع در دوره ايلخانان مغول مورد توجه و تعمير بوده و بخش‌هائي به آن افزوده شده است. محراب رفيع گچبري باقيمانده فعلي يادگار آن دوره است. دردوره حكومت آق قويونلويان در آذربايجان گنبد ي رفيع مزين به انواع كاشيكاري‌هاي معرق به وسيله سلجوق شاه بيگم زن اوزون حسن در بخش شمالي آن احداث شده كه هنوز هم پايه‌ها و گوشه‌هايي از كاشيكارهاي آن باقيمانده است. در زلزله سال 1193 هجري قمري كه بسياري از بناهاي تبريز آسيب ديد، اين مسجد نيز از خرابي مصون نماند. مسجد فعلي با پايه‌هاي متين و پوشش طاق و چشمه بعد از زلزله در اوايل حكومت قاجار و توسط حسينقلي خان دنبلي حاكم وقت بنا شده است كه از آثار خوب قاجاري مي باشد |
| مسجدكبود تبريز |
| مسجد كبود (به تركي: گوي مچيد)، يا مسجد جهانشاه، از بناهاي تاريخي زيباي تبريز است. اين مسجد بنا به كتيبه سردر آن در سال 870 هجري قمري و در زمان سلطان جهانشاه مقتدرترين حكمران سلسله قره‌قويونلو كه خود زيبا پسند و شاعر بوده و "حقيقي" تخلص مي‌كرده، بنا شده است. تنوع و ظرافت كاشيكاري و انواع خطوط به كار رفته در آن و همچنين زيبايي و هماهنگي رنگ‌ها سبب شده است كه به "فيروزه اسلام" شهرت يابد. كتيبه‌هاي سردر مسجد به خط نعمت‌الله البواب خوشنويس مشهور سده نهم است و سركاري و نظارت بر ساخت آن با عزالدين بن ملك قاپوچي بوده است. زلزله سال 1193 هجري قمري آسيب فراوان به مسجد زد و گنبدهاي آن فرو ريخت. با اين‌كه امروز از اين مجموعه زيبا جز سردري شكسته و چند پايه باقي نمانده است ولي بايد گفت "...كه با شكستگي ارزد به صد هزار درست". تعميرات و دوباره‌سازي مسجد به منظور حفاظت و بازسازي بخش‌هاي باقيمانده شامل طاقها و پايه‌ها از سال 1318 آغاز شده است و هنوز ادامه دارد |
| مقبراه الشعرا تبريز |
| يكي از جذاب‌ترين و مهم‌ترين اماكن شهر تبريز مقبرةالشعرا در محله‌ي سرخاب است كه محل دفن ده‌ها تن از عرفا، دانشمندان و اديبان نام‌آور اين مرز و بوم است. معروفترين آرميدگان مقبرةالشعرا به شرح زير مي باشند اسدي طوسي، قطران تبريزي، مجيرالدين بيلقاني، خاقاني شيرواني، ظهيرالدين فارابي، شاپور نيشاپوري، شمس الدين سجاسي، ذولفقار شرواني، همام تبريزي، ماني شيرازي، شكيبي تبريزي. از واپسين مشاهيري كه در اين مقبره دفن شدند، ثقةالاسلام شهيد از شهداي والا مقام صدر مشروطيت و محمد حسين شهريار شاعر نامدار معاصر ايران است |
| برج خلعت پوشان تبريز |
| در ده كيلومتري شرق تبريز در روستاي كرگج از دهستان باسْمَنج برج آجري بلندي وجود دارد كه به برج خلعت پوشان معروف شده است. اين ساختمان از آثار دوران صفوي مي باشد و در دوره قاجار نيز در اين بنا خلعت اعطائي پادشاهان ايران بر دوش فرمانداران و خدمتگزاران محل انداخته مي شد. اين برج داراي شانزده پهلو و سه طبقه است. طبقه سوم برج فاقد سقف بوده و بالاي ديوار آن كنگره دندانه‌اي ساخته شده است كه در آيينهاي ويژه از آنها استفاده ميشده است. سر جان مالكُلم در كتاب خود بنام تاريخ ايران مينويسد: «چون وضع حكومت چيره بر ايران چنان است كه ميبايست در هر امري ملاحظه شئونات سلطنت بشود بسياري از آيينها در ايران از اين سبب رواج يافته است. هر چيز كه نام پادشاهي بر آنست يا از آن شاه است بايد با احترام و آزرم با آن عمل نمايند و به گونه ويژه‌اي اداي لوازم آداب كنند، براي نمونه اگر خلعتي از سوي پادشاه به حكام بلد يا كسي ديگر حتي شاهزادگان خانواده پادشاهي فرستاده شود بايد به مسافت چند ميل به پيشواز آن رفته با سپاسگذاري بسيار خلعت را بپوشد آن گونه كه هر استان حاكم نشيني جاي ويژه‌اي در بيرون شهر دارد كه آن را خلعت پوشان گويند. خلعت پوشان معمولاً چهار ميل از شهر بيرون است.» كرگج نام روستايي است از دهستان باسْمَنج تبريز واقع در استان آذربايجان شرقي ايران. در اين روستا كه در ده كيلومتري شرق تبريز قرار دارد برجي تاريخي از آجر وجود دارد كه به برج خلعت پوشان معروف است. |