شهرستان سنندج؛ مهم‌ترين منطقه‌ي كردنشين ايران؛ وهم‌چنين‌مهم‌ترين شهرستان‌ استان كردستان به شمار مي‌آيد. كشاورزي ودام‌داري اصلي ترين شغل مردمان اين ناحيه را تشكيل مي‌دهد. در اين منطقه از كردستان به دليل گسترش روابط با ديگر شهرهاي هم جوار امروزه كم‌تر از لباس هاي محلي استفاده مي شود. در سنندج مردها از نيم تنه به نام «چوخه» و شلواري گشاد با دمپاي تنگ به نام «رانك» استفاده مي كنند ولي لباس زنان سنندجي بر خلاف لباس زنان در ساير مناطق كردستان فاقد شال است و شامل پيراهني بلند بدون پولك يا با پولك و قباي بلند و روسري است.
صنايع دستي شهرستان سنندج يكي‌از‌مهم‌ترين‌جاذبه‌هاي اين شهرستان‌ را تشكيل مي‌دهد. فرش‌هاي سنندج داراي زيبايي و استحكام خاصي هستند. فرش‌هاي عشاير كرد كه بيش‌تر به وسيله پشم‌هاي قهوه اي و بلوطي رنگ و گاهي با پشم شتر بافته مي‌شوند؛ نيز داراي اهميت زيادي هستند. سنندج مركز قالي‌بافي استان كردستان به شمار مي‌آيد و از قالي‌هاي قديمي اين شهرستان انواع بته جقه ها را مي توان نام برد مانند بته جقه چاركي، جقه دو گره اي، جقه توپي و نقش‌هاي ديگري بنام گل ميرزا علي، گل و بلبل و غيره. امروزه به علت نبودن رنگ‌هاي طبيعي بافت ان ها مشكل است نقشه هاي فعلي قالي بافي در سنندج سه ترنج، كلاه فرنگي و ماهي در هم را شامل مي شود. مسجد دار الاحسان ( مسجد جامع سنندج)،خانه سالار سنندجي( موزه سنندج)، عمارت خسروآباد،خانه‌آصف وزيري، پل قشلاق (سنندج)، عمارت مشير، ديوان، عمارت امجدالاشراف، بازار سنندج، آصف ،عمارت وكيل الملك، امام زاده پيرعمر، امام زاده عبدالله (طاق گوره)، امام زاده عبدالله (طاق گوره)، مسجد هاجره خاتون، امام زاده پيرمحمد، قلعه حسن آباد، قلعه پلنگان، پل شيخ (سنندج)، روستاي صلوات آباد، قران نگل، حمام خان ( پير ظهيري)، خانه پير مرادي و خانه معمار باشي جاذبه هاي تاريخي شهرستان سنندج را تشيل مي دهند.
صنايع و معادن
صنايع كارخانه‌اي نساجي، كفاشي، چرم سازي، توليد شير پاستوريزه، كاغذ سازي، توليدات شيميايي، توليدات برق و الكترونيك و فلزي، توليدات كاني غير فلزي، فرآورده هاي غذايي و داروسازي از جمله صنايع شهرستان سنندج هستند.در اين شهرستان معادن زيادي نيز وجود دارد كه به علت مرغوبيت جنبه صادرات دارند. معدن ‌مرمريت، معدن آهك كوه روشه، معدن سنگ لاشه آجگره و معدن تراورتن كوييك مهم ترين اين معادن است. هم چنين گليم و گليمچه، نازك كاري چوبي، عسل، محصولات دامي، گردو، بادام، زرد آلو، سيب، تره بار، كتيرا، گياهان دارويي، قند و كان هاي معدني صادرات اين منطقه را تشكيل مي دهند.
كشاورزي و دام داري
اساس اقتصاد شهرستان سنندج بر كشاورزي و باغ‌داري، دام داري و دام‌پروري و صنايع استوار شده است. كشاورزي و باغ‌داري به دليل وجود رودخانه هاي متعدد و باران كافي از رونق خاصي برخوردار بوده و محصولات عمده آن انواع تره بار، گندم، جو، ذرت، تخم آفتابگردان، سويا، توتون و تنباكو، چغندر قند، بنشن، نباتات علوفه اي، توت فرنگي، زردآلو، گردو، سيب، هلو، بادام، گيلاس، آلبالو، گلابي، آلو، به، هلو، شفتالو و انار مي باشند. كشاورزان علاوه بر كشاورزي به زنبورداري نيز اشتغال دارند. دام‌داري و دام پروري از فعاليت هاي اقتصادي اوليه و اصيل اين منطقه به شمار مي رود و بيش تر شامل پرورش گوسفند بوده و در ارتفاعات بالا بز نيز نگه‌داري مي شود.
مشخصات جغرافيايي
شهرستان سنندج يكي از شهرستان هاي استان كردستان و مركز اين استان است كه از نظر جغرافيايي در 47 درجه ي درازاي خاوري و 35 درجه و 19 دقيقه ي پهناي شمالي و ارتفاع 1500 متر از سطح دريا قرار دارد. شهرستان سنندج از شمال به شهرستان تكاب، از خاور به شهرستان هاي بيجار و قروه، از جنوب به شهرستان كامياران و از باختر به مريوان و سقز محدود مي باشد. شهر سنندج مركز شهرستان در فاصله 657 كيلومتري جنوب باختري تهران و در مسير راه هاي اصلي مياندوآب ـ كرمانشاه و زنجان ـ كرمانشاه قرار گرفته است. آب و هواي اين شهرستان نسبتا سرد و نيمه خشك است. بر اساس سرشماري سال 1375 جمعيت شهرستان سنندج 359990 نفر و جمعيت شهر سنندج 277808 نفر شامل 59357 خانوار بوده است. مردم اين شهرستان مسلمان سني و آريايي نژادند و به زبان فارسي با گويش كردي (اورامي و سوراني) صحبت مي كنند. مسيرهاي ارتباطي اين شهرستان به مناطق اطراف عبارتند از:
- راه اصلي به سوي شمال باختري تا شهر سقز به درازاي 193 كيلومتر، از 87 كيلومتري اين راه راهي اصلي به درازاي 44 كيلومتر به سوي شمال خاوري تا شهر بيجار و از آن جا تا شهر زنجان ادامه دارد.
- راه اصلي به سوي خاور تا شهر قروه به درازاي 87 كيلومتر، از همين راه، راهي به درازاي 165 كيلومتر سنندج را به مركز استان همدان متصل مي كند.
- راه اصلي به سوي جنوب تا شهر كرمانشاه به درازاي 130 كيلومتر
تمامي اين مسيرها از مقصد مركز استان مي باشند.
وجه تسميه و پيشينه تاريخي
در گذشته به جاي شهر سنندج فعلي شهري به نام ‹‹سير›› وجود داشت كه اين كلمه در فارسي به معناي ‹‹سي سر›› است. مجاور«سي سر»، محلي به نام «صد خانيه» (صد خانه) بوده كه احتمالا به مرور زمان به ‹‹سنه›› تغيير يافته است. سنندج مدت چهار قرن تحت حكومت حكام موروثي خاندان اردلان بود كه نسبت خود را به ساسانيان مي رسانيدند. كريم خان زند در سال 1146 هـ . ق سنندج را ويران كرد و پس از يك دوره هرج و مرج، خسرو خان اردلان در سنندج مستقر شد. آقا محمد خان قاجار به پاس خدمات وي سنقر را نيز ضميمه قلمرو حكومتي او كرد. از سال 1214 تا 1240 هـ . ق امان الله خان پسر خسرو خان در سنندج حكومت مي كرد كه در اين مدت اصلاحات زيادي براي آباداني و عمران شهر سنندج به عمل آمد. در حكومت رضا قلي خان اردلان بين اعضاي اين خاندان اختلافاتي به وجود آمد و پس از يك سلسله كشمكش ها، سرانجام امان الله خان برادر رضا قلي خان به حكومت رسيد و در حقيقت اين شخص آخرين والي موروثي سنندج بود كه از سال 1265 تا 1284 هـ . ق حكومت كرد. در سال 1284 هـ‌ . ق دولت مركزي، حاج ميرزا معتمدالدوله عموي ناصرالدين شاه را به حكومت كردستان منصوب كرد و حكومت وي تا سال 1291 هـ ‌. ق ادامه داشت. در حال حاضر سنندج مركز استان است و يكي از شهرهاي زيباي استان كردستان و باختر كشور محسوب مي شود.
مناطق ديدني سنندج
پارك‌ جنگلي‌ آبيدر
اين‌ پارك‌ در ضلع‌ غربي‌ شهر سنندج‌ در دامنه‌ كوه‌ آبيدر قرار دارد. آبيدر در فرهنگ‌ منطقه‌ جايگاه‌ خاصي‌ دارد و به‌ دليل‌ پرآب‌ بودن‌ چشمه‌سارها، قنات‌ها و وجود باغ‌هاي‌ متعدد مانند امانيه‌، اميريه‌ و... چنين‌ ناميده‌ مي‌شود. از زماني‌ كه‌ شهر سنندج‌ بنيان‌ نهاده‌ شد، آب‌ چشمه‌هاي‌ آبيدر به‌ وسيله‌ تنبوشه‌هاي‌ سفالي‌ به‌ شهر منتقل‌ شد. هنوز هم‌ قنات‌ عمارت‌ خسروآباد، آصف‌، وكيل‌، مشير و تعدادي‌ از بناها، به‌ نوعي‌ از اين‌ كوه‌ سرچشمه‌ مي‌گيرند. در سال‌هاي‌ اخير در اين‌ كوه‌ پاركي‌ احداث‌ و سكوبندي‌ و جاده‌سازي‌ در آن‌ انجام‌ شده‌ است‌. نقش‌ برجسته‌اي‌ هم‌ در آن‌ ساخته‌ شده‌ كه‌ بسيار قابل‌ درنگ‌ است‌. اين‌ منطقه‌ از مكان‌هاي‌ زيباي‌ شهر سنندج‌ است‌.

آب دره كوب كار، آب رقجو، آب سيروان، آب گلين، آب لاين، آساوله رود، چم آقا ويسي، چم امير آباد، چم بنا سوره، چم پل، چم دوويسه، چم زويار كرجو، چم شور، چم شينه، چم صوفيان، چم قالوازه، چم نران، چم هانه گلان، چم هشلي، خنجره، دره تنگه بر، ديله، شوراب، شهره زوره، صلوات آباد، قشلاق، گاو رود، گومرش، نهرديلا، وزمان، يول كشتي از جمله رودهاي مهم اين منطقه به شمار مي روند.
يول كشتي سنندج
اين رود دايمي است با طول 55 كيلومتر از تلاقي چم آقا ويسي با ريزابه اي كه از ارتفاعات شمالي دهستان اوباتو سرچشمه گرفته و روستاهاي مسير خود را سيراب مي كند در 27 كيلومتري شمال باختري ديوان دره پديد مي آيد و ضمن جريان يافتن به سوي جنوب خاوري و مخلوط شدن با ريزابه هاي بسيار روستاهاي مسير خود را سيراب مي كند در روستاي اخير انحراف بيشتري به سوي جنوب خاوري پيدا كرده و در سر راه روستاهاي تازه آباد و هي جي را سيراب مي كند. در روستاي گل تپه با رودخانه وزمان در هم مي آميزد و با كمي انحراف به سوي خاور متوجه مي گردد در اين مسير روستاهاي چندي را سيراب مي كند و در 2 كيلومتري جنوب خاوري روستاي گنبد به قزل اوزن مي ريزد. حوزه اين رود درياي مازندران است ارتفاع سرچشمه 1960 متر شيب متوسط 7/0 درصد مسير كلي جنوب خاوري است.
درياچه پشت سد قشلاق (سد وحدت) سنندج
سد مخزني قشلاق بر روي رودخانه قشلاق در ده كيلومتري شمال سنندج، روي كوه هاي منطقه «ساتله و تيرگرا» احداث شده است. درياچه پشت اين سد 11 كيلومتر درازا دارد و وسعتي معادل 934 هكتار را در بر مي گيرد و با توجه به سطح دريا و حجم آب، زمينه مناسبي براي انواع ورزش هاي آبي به وجود آورده است. اين درياچه هم چنين محل زيست ماهيان مختلف از خانواده كپور ماهيان است كه از آن جمله مي توان به ماهي عروس، شاه كولي، سياه ماهي، آلبورنوس كاپيتو، ماهي سياه و سس ماهي اشاره كرد. به همين دليل شرايط ماهي گيري تفريحي نيز فراهم شده است. درياچه پشت سد با فضاي سبز و جنگل كاري اطراف از ديدني هاي جالب توجه شهر محسوب مي شود. هم چنين امكانات تفريحي و اسكله قايق راني درياچه هر ساله تعداد زيادي علاقمندان به ورزش هاي آبي را به سوي اين مكان جذب مي كند.
كوه كوچسار سنندج
اين كوه با ارتفاع 2946 متر در 30 كيلومتري جنوب باختري سنندج در محدوده دهستان ژاو رود خاوري واقع شده است. روستاي زيباي شيان كه در بهار و تابستان چشم اندازهاي بديعي دارد، در خاور اين كوه قرار گرفته است. رودخانه هاي دوپردان و چم هشلي از همين كوه سرچشمه مي گيرند.
كوه شيخ معروف سنندج
اين كوه در 23 كيلومتري شمال باختري سنندج، شمال باختري روستاي ياينچوب واقع شده و 2895 متر ارتفاع دارد. كوه شيخ معروف از شمال خاور به كوه ملكه و از جنوب باختري به كوه توكلان متصل است و ادامه رشته كوه هاي زاگرس مي باشد.
كوه مسجد ميرزا سنندج
اين كوه از بلندترين كوه هاي شهرستان سنندج است و در 58 كيلومتري شمال باختري اين شهر و در شمال باختري روستاي دوزخ دره واقع شده و 3059 متر ارتفاع دارد. رودخانه هاي هنگ لانه، گول بيك، چم قتاوه و قزل اوزن از اين كوه سرچشمه مي گيرند. اين كوه نيز دنباله رشته كوه هاي زاگرس است و از جنوب باختري به كه سلطان اقزنو و از شمال خاوري به كوه كله درويش متصل مي شود.
كوه ملاكاوو سنندج
از كوه هاي كوهستان زاگرس است كه با 2820 متر ارتفاع در 37 كيلومتري شمال باختري سنندج و خاور روستاي علي آباد واقع شده است. كوه سنگ رخناوي در شمال اين كوه قرار دارد.
كوه هواربرزه سنندج
اين كوه در 37 كيلومتري جنوب باختري سنندج واقع شده و 2950 متر ارتفاع دارد. هواربرزه يكي از بلندترين كوه هاي شهرستان سنندج مي باشد.
كوه چرخ لان سنندج
اين كوه با ارتفاع 3330 متر از بلندترين كوه هاي شهرستان سنندج است كه در جنوب باختري اين شهر و شمال باختري روستاي گرنه واقع شده است و جزو كوهستان زاگرس محسوب مي شود.
كوه سراج الدين سنندج
اين كوه در 24 كيلومتري جنوب خاوري سنندج و جنوب خاوري روستاي نران واقع شده و 2836 متر ارتفاع دارد. اين كوه از جنوب به كوه هاي معارف و از شمال به كوه كاني شيخه متصل مي شود و جزو كوهستان زاگرس است. رودخانه هاي چم نران و چم امير آباد از اين كوه سرچشمه مي گيرند.

مسجد هاجره خاتون سنندج
هاجر خاتون خواهر امام رضا (ع) است كه در اين محل دفن شده است. در جنب مدفن او لله يعقوب مسجدي بنا نهاد كه به اسم مسجد هاجره خاتون شهرت يافت. مرحوم حاج شيخ شكرالله (پدر حاج شيخ عبدالله) تعمير كاملي از آن مسجد به عمل آورد و مرحوم حاج جلالي فرزند مرحوم محمد صادق، يك دانگ از مغازه هاي پاساژ شهبازي را وقف مسجد هاجره خاتون كرد.ساختمان اين زيارتگاه داراي دو صحن مناسب و يك حرم كوچك و مسجدي نسبتا بزرگ، موقوفات، هيات امنا، خادم و امام جماعت است و محل نذورات فراوان مردم و زيارتگاه خاص و عام است. حتي از شهرهاي ديگر و روستاهاي اطراف براي زيارت به اين محل مراجعه مي كنند.
مسجد آويهنگ
اين مسجد در مركز روستاي آويهنگ در دهستان ژاوه رود غربي از بخش كلاترزان شهرستان سنندج وا قع شده است . پلان مسجد آوريهنگ شبستاني است كه در دو طبقه شكل گرفته است و تنها از نظر تعداد ستون هاي چوبي با مسجد رشيد قلعه بيگي و ميرزا فرج الله تفاوت دارد . در هر دو شبستان در پشت بام قرار گرفته است .
مسجد داراي دو بخش است ؛ يك بخش قديمي و بخش ديگر الحاقي است . بخش قديمي يا همان طبقه نخست ،‌ شامل يك شبستان با پلان مستطيل شكل ،‌حوض خانه و يك اتاق وروردي است . بخش الحاقي در طبقه بالا، افزون بر يك شبستان مشابه طبقه همكف ، داراي غسالخانه و يك اتاق است . ويژگي بارز تزيينات بنا ، استفاده از قوس هاي نيم دايره متداول عصر قاجاريه است . سر ستون هاي چوبي با آيات قرآني ، تاريخ ساخت و نام خلفاي مذهب اهل تسنن زيينت يافته است
مسجد قرآن نگل سنندج
قرآن نفيس نگل بر جايگاه خاص معنوي در ميان مردم منطقه از ارزش هنري تاريخي ويژه اي برخوردار است و طبق روايات يكي از چهارقرآن به شمار مي رود كه در قرون اوليه اسلامي نوشته شده و به چهار اقليم جهان فرستاده شده است اين قرآن به خط كوفي و بر روي پوست نوشته شده و در مسجد روستاي نگل واقع در 65 كيلومتري جاده سنندج- مريوان نگه داري مي شود. معروفيت روستاي نگل به مناسبت وجود يك جلد قرآن به خط كوفي است كه در گاو صندوق مسجد روستا نگه داري مي شود. گفته مي شود قدمت كتابت اين قران به بيش از هزار سال مي رسد. صفحات قرآن 40 سانتي متر طول و 35 سانتي متر عرض دارد و در هر صفحه 14 ستون نوشته شده است. اين اثر مقدس و حيرت انگيز مذهبي- هنري روستا و مسجد آن را به يك موزه معروف تبديل كرده است.
مسجد خورشيد لقا خانم
اين مسجد كه در مجاور عمارت مشير ديوان سنندج قرار دارد ،‌به سبك مسجدهاي شبستاني منطقه كردستان است ؛ يعني داراي يك حياط با آب نما در ضلع جنوبي است كه ايوان ستون دار و شبستاني با چهار ستون چوبي در ضلع شمالي آن قرار دارد . بنا در يك طبقه ساخته شده و درطرفين شبستان اصلي ، راهرو با قوس هاي نيم دايره و راه پله مشاهده مي شود .
از ويژگي هاي بارز ساختمان ، وجود درهاي چوبي با كتيبه چوبي اسليمي در مدخل ورودي آن است . در ضلع جنوبي تعدادي حجره قرار دارد كه به سمت كوچه مشير باز مي شد و در گذشته به عنوان مغازه مورد استفاده بود . وجه تسميه اين مسجد به نام باني آن يعني خورشيد لقا خانم ،‌باز مي گردد . كه دستور ساخت آن راداد . از آنجا كه در گذشته خانم ها كمتر امكان مشرف شدن به مكه معظمه را داشتند ، هزنيه سفر خانه خدا را صرف ساختن مساجد مي كردند .
مسجد دارالاحسان (جامع )
‌اين مسجد در ضلع شمالي خيابان امام خميني سنندج قرار دارد . بر اساس كتيبه هاي موجود ،‌ بناي مسجد در سال 1227 ه. ق توسط امان الله خان اردلان والي كردستان ساخته شد . اين بنا شامل دو ايوان شرقي و جنوبي ، گل دسته هاي بالاي ايوان شرقي ، صحن مركزي ، 12 حجره در اطراف ، شبستان ستون دار با 24 ستون سنگي مارپيچ و ... است . اين مسجد را مي توان مسجد – مدرسه دانست ، زيرا بخشي از آ“ به حجره هاي طلاب علوم ديني اختصاص دارد و بخش جنوبي آن صحن اصلي مسجد است . اين بنا داراي تزيينات كاشي كاري هفت رنگ مينايي فوق العاده پركار . ظريف ، ازاره هاي مرمرين ، آجركاري لعاب دار و معقلي ، حوض سنگي و فواره هاي زيبا و همچنين ستونهايي با تزيينات طنابي است .
از عمده تزيينات بنا ، نگارش آيات قرآني در قسمت هاي گوناگون مسجد است ؛ چنان كه تو ثلث قرآن مجيد در اين بنا نگارش شده است . اين مسجد در گذشته يكي از مهم ترين دارالعلم هاي ديني بوده و بسياري از علما در اين دارالعلم به كسب علوم مختلف پرداخته اند . مسجد دارالاحسان ، يكي از ارزشمند ترين مساجد استان كردستان از نظر معماري و تزيينات معماري است.
مسجد دارالامان (مسجد والي )
مسجد دارالامان در خيابان فردوسي شهر سنندج قرار دارد . اين مسجد در دوران حكومت قاجار و توسط غلام شاه خان فرزند امان الله خان اردلان در ضلع شرقي قلعه حكومتي شهر ساخته شد . مسجد داراي صحني زيبا و ايوان بزرگي است كه در پشت آن شبستان وسيعي قرار دارد و از نظر معماري با مسجد دارالاحسان سنندج قابل مقايسه است . اين بنا هم ابتدا به صورت مسجد – مدرسه بود ، كه با حداث خيابان فردوسي بخش مدرسه آ“ از بين رفت مسجد دارالامان يك ايواني است و سبك معماري دوره قاجاريه درساخت آن كاملا رعايت شده است .
مسجد رشيد قلعه بيگي
اين مسجد كه درضلع جنوبي بازار سنندج قرار دارد در اوايل حكومت قاجار ساخته شده و از قديمي ترين مساجد استان كردستان است. پلان مسجد شبستاني دو طبقه با ستون هاي چوبي است . ورودي آن نيم هشتي با قوس هاي متداخل نيم دايره ( هلال ) ،‌خواجه نشين و سكوهاي اطراف و طاق نماهاي متعدد از نوع قوس كليل با بافت خفته – راسته آجري است . حياط ، چهارضلعي و داراي آب نما است . ورودي بنا پله دار است و از دو طرف صحن مسجد به ايوان و شبستان كه داراي ستون چوبي است ،‌ راه مي يابد . طاق نماهاي آجري بيروني و داخلي از ويژگي هاي تزيينات معماري اين مسجد محسوب مي شود . مسجد رشيد قلعه بيگي داراي اتاق هايي در طبقه اول و دوم است كه در اصطلاح محلي به آن ها اتاق فقيه (طلاب علوم ديني ) مي گويند . اين مسجد به سبك مسجد هاي منطقه كردستان ساخته شده و كليه ويژگي هاي اين مساجد يعني شبستان ستون دار چوبي (به ويژه چهارستون ) ،‌ايوان سمت حياط و ايوان ديگري رو به سمت جنوب را دارا است
مسجد و تكيه عبدالله بيگ
اين بنا در بافت قديمي شهر سنندج ،‌در محله سرتپوله و ضلع شرقي خيابان شهدا قرار دارد . مسجد عبدالل بيگ داراي دو بخش اصلي است :‌ حياط كه در ضلع جنوبي قرار گرفته و داراي يك آب نما است و بخش ديگر كه فضاي اصلي مسجد است و با طاق ، چشمه طاق و گنبد مسقف شده و داراي ايواني قوس دار رو به سمت جنوب و ياط است . اخيرا يك پنجره بزرگ فلزي دراين قسمت تعبيه شده است . نوع قوسهاي اين بنا يادآور معماري اصفهاني است و در تزيينات آن آجركاري خفته وراسته در نماسازي و گره چيني به كار رفته است . نرده هاي فلزي به سبك اوايل عصر پهلوي نيز در ساختمان مشهود است . در طرفين ايوان، حجره هايي دردو طبقه ايجاد شده كه محل آموزش طلاب علوم ديني است. اين مسجد را مي توان در زمره مساجد يك ايواني كردستان قلمداد نمود . تاريخ دقيق ساختم مسجد مشخص نيست و احتمالا به اوايل دوره قاجاريه تعلق دارد .
مسجد قوله
اين مسجد در محله قطار چيان سنندج ،‌ در ضلع جنوبي بلوار كردستان واقع است . بناي آن بر مبناي معماري بومي كردستان از ستون هاي چوبي قطور با پلان شبستاني تشكيل شده است . آب نماي گود ، سرداب و زيرزمين در اين مسجد به خوبي تركيب شده است . اين مسجد در محل گودي قرار دارد و از اين رو به مسجد قوله معروف دشه است . احتمالا قدمت آن مربوط به اوايل دوره زنديه است و در اوايل دوره پهلوي نيز تغييرات و مرمت هايي در آن صورت گرفته است . آب جاري مسجد از قنات هاي شهر تامين مي شود و اكنون نيز فعال است .
مسجد ملا احمد قيامتي
اين مسجد در ضلع غربي بازار سنندج ، كنار ورودي غربي بازار قرار گرفته است . بناي مسجد به سبك شبستاني و در يك طبقه ساخته شده و داراي ‌يك ايوان ستون دار و شبستان با چهار ستون چوبي است . مسجد در ضلع جنوبي داراي يك حياط با آب نما است كه از آب قنات بهره مي جويد . مصالح عمده به كار رفته در آن سنگ ، آجر ، خشت و چوب است و در طرفين ايوان و شبستان اصلي دو راهرو تعبيه شده است . يكي از ويژگي هاي مسجد ، وجود كتيبه هايي به خط ثلث از خطاطان مشهور به نام ملا حسن حزين كردستاني اين مسجد نيز به دورن قاجاريه تعلق دارد اين مسجد نيز به دوران قاجاريه تعلق دارد .
مسجد ميرزا فرج الله
اين مسجد در ضلع شمالي خيابان 17 شهريور ( سه راهي شيخان ) سنندج قرار دارد پلان بنا شامل شبستان ستون دار با چهار ستون چوبي است كه ايوان ستون دار چوبي در مقابل آن قرار دارد . در اطراف ايوان راهروهايي در دو طبقه ساخته شده است .
معماري اين مسجد با اصول و شيوه هاي معماري ايران و متاثر از بناي مسجد دارالاحسان اجرا شده است و تمامي مصالح به كار رفته در آن محلي است . از عمده تزئينات مسجد مي توان به پنجره هاي مشبك با گره چيني و دو ايوان ستون دار در اضلاع شرقي و جنوبي اشاره نمود . اين مسجد به دوران قاجاريه تعلق دارد و باني آن ، ميرزا فرج الله وزير از افراد صاحب منصب اين عصر در كردستان به شمار مي رفت
مسجد وزير
اين مسجد در خيابان شهدا در ضلع غربي پارك شهدا قرار دارد . پلان مسجد شبستاني و قابل مقايسه با مساجدي چون ميزرا فرج الله و رشيد قلعه بيگي است . شبستان اصلي مسجد داراي چهارستون چوبي با تزئينات و سرستون چوبي و نيز قف مسجد چوبي است . در ضلع غربي مسجد محوطه اي قرار دارد كه به روش طاق و تويزه مسقف شده و محل دفن خانواده هاي مشير وزيري و معتمد هاشمي است . روي سنگ هاي قبر نام صاحبان قبر و نيز اشعاري به نخط نستعليق بسيار زيبا و همچنين نقوش گل و گياه حجاري شده است . حياط مسجد در ضلع جنوبي قرار دارد و داراي آب نمايي است كه آب قنات در آن جاري است . اين مسجد كه به دوران قاجاريه تعلق دارد از بناهاي زيباي شهر سنندج است
مسجد وكيل
يكي از مساجد قديمي شهر سنندج مسجد وكيل است كه در محله قطارچيان و مجاور عمارت وكيل الملك ، قرار دارد . اين مسجد توسط خانواده وكيل ساخته شده و داراي يك شبستان ستون دار و همچنين حياط و اتاق هايي براي دفن اجساد اين خانواده است . اين مسجد در اواخر دوره قاجار،‌ در سال 1328 ه.ق ساخته و سبك معماري مساجد كردستان در آن رعايت شده است . تزيينات معماري آن شامل آجركاري خفته و راسته در نماي ساختمان است

امام زاده پيرعمر سنندج
حضرت امام زاده عمربن الحسين (ع) در خيابان امام خميني شهر سنندج مدفون است و گنبد و بارگاهي دارد و به امام زاده پير معروف است. محمد ابراهيم خان نظام الدوله در تاريخ 1306 هجري وسط گنبد اين امام زاده را آينه كاري كرد. در جوار اين گنبد و بارگاه مدرسه كوچكي در گذشته بنا كرده بودند كه شش حجره و حياط كوچكي داشت. در تاريخ 1297 هجري ميرزا صادق خان (مستوفي باشي كردستان پسر ميرزا محمدرضاي وزير) تعمير كاملي از اين مدرسه به عمل آورد و محوطه آن را بزرگ كرد و ده حجره عالي در آن بنا نهاد.
امام زاده عبدالله (طاق گوره) سنندج
طبق شجره نامه موجود، امام زاده عبدالله، از نوادگان حضرت امام هادي (ع) هستند و از فرزندانشان نيز در روستاهاي اطراف شهرستان سنندج مدفونند. ساختمان اين بقعه قديمي است و در خيابان صلاح الدين ايوبي شهر سنندج در كوچه طاق گوره واقع شده است.
امام زاده پيرمحمد سنندج
اين محل كه محل دفن حضرت امام زاده محمدبن عمر يحيي مشهور به پيرمحمد- فرزند پيرعمر- است در ميدان نبوت شهر سنندج در بالاي تپه و گورستان پيرمحمد واقع شده است. شخص مدفون از اولين ساداتي هستند كه در اين منطقه سكونت اختيار كرده اند. ساختمان جديد اين بارگاه و گنبد مخروطي شكل آن از تمام نقاط شهر ديده ميشود.
بقعه پير خضر
در روستاي پير خضر در دو كيلومتري بيجار بقعه اي به همين نام وجود دارد . اين بنا داراي پلان چهار ضلعي با گنبدي شلجمي است كه باسنگ لاشه و آجر خشت و سنگ هاي حجاري شده بنا شده و مدفن يكي از عرفا و سادات منطقه ، معروف به پير خضر است . تاريخ سنگ نبشته قديمي روي مزار مشخص نيست ، اما نوع خط ،‌ قدمت ساختمان را به دوره صفوي مي رساند . اين بقعه در سال 1378 به و سيله ميراث فرهنگي كردستان به طور كامل مرمت شد .
مقبره شرف الملك
اين بنا در انتهاي خيابان كشاورز سنندج واقع است . روي تپه شرف الملك كه گورستان است ،‌ دو ساختمان قديمي جدا از هم قرار دارد كه يكي از آن ها به علي اكبر خان شرف الملك پسر مرحوم محمد صادق خان پسر امان الله خان بزرگ ، از واليان كردستان تعلق دارد . بنا به صورت مكعب ساده با گنبدي بر فراز آن است . در اين مقبره كه به مقبره شيخ محمود نودشه اي نيز معروف است ، برخي از اعضاي خانواده اردلان نيز دفن شده اند . اين مقبره فقط روزهاي جمعه براي ذكر دعا و قرائت قرآن باز است .
مقبره شيخ محمد باقر غياثي
اين مقبره كه حدود 50 سال پيش روي تپه شرف الملك سنندج ساخته شد . به يكي از عرفاي اواخر عصر قاجار، شيخ محمد باقر غياثي تعلق دارد . بنا داراي پلان مربع شكل با سقف گنبدي است كه از داخل به روش بسيار زيبايي آينه كاري شده است . در اين مكان روزهاي پنج شنبه و جمعه دعاخواني و قرائت قرآن برگزار مي شود .
بقعه شيخ نجم الدين
بقعه ( شيخ نجم الدين نقشبندي ) در روستاي ( امروله ) از شهرستان سنندج ، به يكي از مشايخ طريقت نقشبندي تعلق دارد . اين بنا داراي يك فضاي مربع با ايوان ستون دار چوبي است كه با سنگ و آجر ساخته شده و از دوره قاجار به جاي مانده است .

كليساي سنندج
اين بنا در ضلع غربي خيابان نمكي و در محله قديمي ( آقا زمان )‌كه محله اي مسيحي نشين است قرار دارد . اواخر صفويه در زمان حكومت شاه عباس دوم هنگامي كه ارامنه توسط دولت عثماني به ايران تبعيد شدند ، گروهي از آنها در شهر سنندج ساكن و احتمالا در همان زمان به ساخت كليسا اقدام نمودند .شيوه ساخت و نوع معماري كليساي سنندج تحت تاثير معماري سبك اصفهاني است و تلفيقي از نماسازي سبك بومي مانند طاق نما و ستون هاي آجري در آن به كار رفته كه به فرم مشعل در بخش فوقاني به صورت سه تركي آجركاري شده است . خطوط عمودي در نماي بيروني ساختمان تاكيد بر ارتفاع كليساست .
در گل دسته ناقوس كليسا كاشي هاي معقلي و گره چيني قابل ملاحظه است . حجاري سنگ هاي سردر ورودي كه داراي نقش گل لوتوس و ترنج است ،‌ كار استادان سنندجي است . اين كليسا داراي قناتي فعال است و آب نماي زيبايي نيز در داخل حياط آن در ضلع جنوبي ديده مي شود .

خانه سالار سنندجي (موزه سنندج)
اين موزه يكي از بناهاي مهم و از جاذبه هاي توريستي محسوب مي شود. شيوه و سبك معماري و ساخت اين عمارت نشان از معماري عصر قاجاريه دارد كه شامل حياط بناي اصلي و زيرزمين است كه به شكل حوض خانه ساخته شده و داراي سقف گنبدي شكل با تزيينات و آينه كاري بسيار زيبايي است جالب ترين قسمت موزه ارسي بزرگ تالار است كه 11 متر عرض و 6 متر ارتفاع دارد و هفت لنگه دارد و شاهكار صنعت نجاري محسوب ميشود.
عمارت خسروآبادسنندج
اين عمارت مجموعه بزرگي است كه در گذشته محل سكونت اعيان و حكام كردستان بوده و هم اكنون مسكوني است. اين مجموعه به شكل بيروني و اندروني است كه كتيبه اي دارد كه اسم فتحعلي شاه قاجار و والي كردستان امان الله خان و تاريخ 1223 ه. ق بر روي آن حك شده است.
خانه آصف وزيري سنندج
يكي از عمارات زيباي سنندج است كه در مركز شهر واقع شده است. داراي سبك معماري زيبا و منحصر به فردي است كه در گچ بري ها، ارسي هاي قديمي، سنگ هاي تراشيده، آجرهاي تراش و طاق هايي هلالي و جناقي نهايت مهارت به كار برده شده به خصوص در قسمت تالار و ارسي كه در نوع خود بسيار هنرمندانه و زيبا ساخته شده است.
خانه پير مرادي سنندج
خانه پير مرادي در محله قديمي چهار باغ سنندج ضلع شمال خاوري بازار سرپوشيده واقع است. اين بنا از آثار دوره قاجاريه است و با مساحت 450 متر مربع داراي حياط چهارگوش با بناهاي دو اشكوب و يك اشكوب، راهرو، اطاق هاي تو در تو و لنگه چوبي و نماي جنوبي – خاوري است. نماسازي آجري، طاق و قوس نيم دايره، ستون نما با شعله و مشعل نما، گچ بري برجسته از مهم ترين ويژگي هاي اين بنا است.
خانه معمار باشي سنندج
خانه معمار باشي در ضلع جنوبي خيابان شهداي سنندج واقع شده است. بناي اين خانه متعلق به اواخر قاجاريه و اوايل دوران پهلوي است. اين بناي تاريخي از 3 طبقه با نقوش و تذهيب هاي زيبا كه خاص دوران پهلوي است تشگيل شده و توسط شخصي به نام معمار كه خود در ساختن ساختمان هاي قديمي نقش داشته ساخته شده است و سكونت گاه وي و خانواده اش بوده است
عمارت مشير ديوان سنندج
عمارت مشير در خيابان شهداي سنندج واقع شده و از بناهاي مشهور دوره قاجاري است كه توسط ميرزا يوسف مشير ديوان مشاور و جانشين حاكم منطقه ساخته شده است.اين بنا كه سالياني چند محل استانداري كردستان بود، هفت حياط و هفت آب نما دارد و شامل بخش هاي خصوصي،عمومي، تشريفاتي، خدماتي و بهداشتي است در بخش اصلي ساختمان، ايوان ستون دار، تالار، حياط و آب نما قرار گرفته و درب و پنجره هاي آن از تلفيق گرده چيني چوب و شيشه رنگي اتاق ها را زينت داده است.
عمارت امجدالاشراف سنندج
اين عمارت از بناهاي معروف دوره قاجار است كه توسط ميرابوطالب تاجر اصفهاني در دوره امان الله خان والي بزرگ ساخته شده است و در خيابان صلاح الدين ايوبي شهر سنندج بنا به دعوت امان الله خان از اصفهان به كردستان آمده است. اين بنا داراي حياط سنگ فرش شده حوض، حمانم، تالار و حسينيه است. حسينيه كه از جالب ترين قسمت هاي بنا است، كاشي كاري هاي بي نظير و ظريف، نقاشي ها و گچ بري هاي زيبايي بر روي ديوارها دارد. تمام تزيينات بنا به دست استادكاران اصفهاني طراحي و اجرا شده اند. مصالح به كار رفته در بنا شامل گچ، آجر و آهك و ملات ساروج و كاه گل است كه قسمتي از گچ و آهك مصرفي را از اصفهان آورده اند. سيستم آب رساني عمارت از طريق قنات و تنبوشه هاي سفالي است.
عمارت وكيل الملك سنندج
حمله بناهاي ديدني و قديمي شهر سنندج عمارتي معروف به عمارت وكيل است كه در خيابان كشاورز قرار گرفته است. اين عمارت موروثي و شخصي خانواده وكيل است كه در تاريخ حكومت كردستان از صاحب منصبان حكومتي بوده اند. بنا يك روايت تاريخي، اصل بناي اين عمارت به دوره زنديه مربوط است كه توسط محمد رشيد بيگ وكيل- از امراي مفرخان زند- احداث شده و در دوره هاي بعدي به تدريج تكميل شده است. اولين تعمير كلي در سال 1310 ه ق و توسط امان الله خان وكيل الملك صورت گرفته و عمارت را به وضع فعلي كه مجموعه اي از چندين بنا،حياط و باغ است، درآورده است. اين عمارت با گذشت سال ها، هنوز هم در نهايت پايداري و استحكام پابرجاست و از آثار جالب توجه و ديدني شهر سنندج محسوب مي شود.
عمارت و باغ آيت الله مردوخ
روستاي «نوره » در 18 كيلومتري جنوب غربي شهر سنندج واقع شده و بيش از سه هزار نفر جمعيت دارد . « نوره » روستايي با معماري بومي منطقه كردستان است كه در معماري آن از مصالح محلي ، به ويژه سنگ هاي منطقه استفاده شده است . بناي آيت الله مردوخ در دامنه يكي ازتپه هاي غرب كوه «آبيدر » و به فاصله 700 متري روستاي نوره قرار دارد . اين اثر قابل توجه ، در جنوب روستا واقع و از موقعيت خاصي برخوردار است . نوع معماري آن قلعه اي و داراي چشم اندازي زيباست و اشراف كامل به محيط پيرامون و روستا دارد . اين بنا در زميني به مساحت 600 متر مربع (اعيان 500 متر مربع و عرضه 550 مترمربع )‌از مصالح محلي و در دو طبقه ساخته شده و در طرفين گوشه هاي شمالي و جنوبي داراي برج ديده باني است . حياط آن در ضلع غربي قرار دارد . طراحي و اجراي اين بنا و باغ به وسيله « آيت الله مردوخ » انجام شده و توسط استادكاران بومي به ويژه استاد « عنايت الله » واستاد « علي محمد بنا » در سال 1322 شمسي ساخته شده است .
خانه آيت الله شيخ محمد مردوخ كردستاني
بناي آيت الله مردوخ در محله قطارچيان و ضلع شرقي خيابان مردوخ شهر سنندج واقع شده و اكنون در تملك خانواده ديگري است . اين ساختمان در دو طبقه و زيرزمين ، به شيوه معماري اصفهاني در دوره قاجاريه ساخته شده است . اين منزل داراي دالان ورودي طولاني ، اتاق سرايدار ، حياط چهارگوش و راه پله ورودي از دو سمت تالار شاه نشين بود . در ساختمان از آب جاري و روش دفع سنتي فاضلاب استفاده مي شد . در حياط آن كه داراي آب نما و فضاي سبز است ، حريم خصوصي و عمومي كاملا رعايت شده است . بر اثر كم توجهي مالكين فعلي در ساختمان تغييراتي حاصل شده است .
عمارت احمد زاده
اين عمارت در ضلع شمالي بلوار نمكي شهر سنندج واقع شده و زمان ساخت آن به دوران حكومت پهلوي اول بر مي گردد . بنا داري يك حياط چهارگوش كوچك است و ساختمان آن در چهار طبقه با نماي جنوبي و تزيينات آجر تراش بسيار زيبا و پركار در قسمت نماي اصلي ، ساخته شده است. عمارت احمد زاده نسبت به ساير بناهاي مسكوني استان ، از شيوه اجرايي و تزيينات منحصر به فرد برخوردار و نوع معماري آن برون گرا است . از اين رو با وجود يك حياط در ضلع جنوبي ، مي توان گفت سبك معماري كردستاني كه ويژگي بارز آن ايوان هاي ستون دار است ، در اين عمارت به بهترين وجهي رعايت شده است .
عمارت سرهنگ آزموده اردلان
اين عمارت در بافت قديمي محله قطار چيان سنندج ، در كوچه خسروي نزديك عمارت وكيل الملك واقع است. اين بناي قديمي كه مالك اوليه آن فردي از خانواده «اردلان» بود ، اكنون در تملك ميراث فرهنگي كردستان قرار دارد . اينعمارت داراي بخش هاي مختلفي است؛ سردر ورودي به قرم نيم هشتي و سكوهاي قرينه سنگي با قوس هاي متداخل نيم دايره آجري و گره چيني است . حياط چهار ضلعي مركزي ساختمان با آب نما و باغچه ، يادآور معماري درون گراي ايراني است.
فضاهاي ديگر شامل سه دري ها ، دودري و پنج دري ، تالار ،‌غلام گردش بسيار زيبا با ستون هاي چوبي و اروسي زيبا و بديع در هر يك از مدخل هاي ورودي فضاها . بسيار حساب شده و زيبا است . تمام فضا در پيرامون حياط مركزي و در دو طبقه ساخته شده است . تزيينات آن تركيبي از اروسي ، گچ بري رنگي ، حجاري روي سنگ ، آجركاري به صورت خفته و راسته واستفاده ازنرده هاي فلزي است . تاريخ ساخت دقيق منزل مشخص نيست ، اما با توجه به نوع و ويژگي معماري بنا ،‌ به نظر مي رسد كه در دوره قاجار ساخته شده باشد .
مجموعه عمارت شيخ محمد باقر غياثي
اين ساختمان كنار عمارت وكيل الملك ، در ضلع شمالي خيابان كشاورز ودر محله قطارچيان سنندنج واقع است . اين منزل كه از خانه هاي بزرگ شهر سنندج محسوب مي شود، داراي بخش هاي مختلف است كه طي چند دوره ساخته شده است .
سردر ورودي ، مهم ترين بخش ساختمان ، از نظر نوع معماري داراي ويژگي هاي منحصر به فرد است . بخش ديگر كه ساختماني سه طبقه است ،‌كه در اوايل دوره پهلوي ، در داخل حياط اصلي و در كنار قنات ساخته شده است . براي رسيدن به داخل ساختمان بايد سلسله مراتب خاصي را طي كرد ؛ ابتدا بايد از سردر ، هشتي ، حياط بيروني و سپس از حياط اصلي و محلي كه شيخ در آن ساكن بود ،‌عبور كرد. فضاهاي مختلف اين مجموعه شامل پنج دري ها، سه دري ها ، انبار ، زيرزمين ، هشتي ،‌تراس ، راهروها، هفت دري و مسجد است كه زماني محل بست بود . تزيينات معماري اين ساختمان شامل اروسي سازي كه در نوع خود داراي طرح هاي اسليمي قابل توجهي است ، قاب بندي ، گچ بري ،‌حجاري روي سنگ و همچنين تزيينات آجركاري است . امروزه بخش هايي از ساختمان تخريب شدهولي قنات آن به خوبي باقي مانده است . اين بنا متعلق به « شيخ محمد باقر غياثي » از عارفان برجسته سنندج بود و هنز وراث آن مرحوم در آن زندگي مي كنند . معمار بنا استاد « ابراهيم مختار پوريان » بود .
خانه گله داري
اين بنا در محله قطار جيان ، مجاور عمارت وكيل و منزل سرهنگ آزموده اردلان واقع شده است . ساختمان در دو طبقه با كاربري مسكوني ساخته شده و داراي دو بخش است . نوع معماري اين بنا به معماري ديگر بناهاي قديمي مسكوني متفاوت است و در آن حياط در مقابل ساختمان ساخته شده است . در طبقه همكف ، يك اتاق سه دري بزرگ كه در طرفين آن دو راهرو با پله تعبيه شده ، وجود دارد و در طبقه بالا ، دو اتاق گوشوار ، يك سالن بزرگ با اروسي زيبا ،‌گچ بري ها و قاب بندي هاي زيبا ساخته شده است . تزيينات عمده اين ساختمان شامل حجاري ، درها ،‌ اروسي ها و آجر خفته و راسته و به ويژه اروسي سازي آن است كه از ويژگي هاي بارز بنا محسوب مي شود .
خانه مجتهدي
ساختمان مجتهدي كه امروزه در ضلع شرقي بلوار جديدالاحداث كردستان قرار دارد ،‌ قبلا در كنار رودخانه ودر بافت قديمي قطار چيان از خيابان هاي اصلي شهر سنندج ، واقع بود . اين بنا يك حياط مركزي در ضلع شمالي دارد و بخش هاي اعياني آن دو طبقه است كه بر روي سكويي بلند و مرتفع و مشرف به بلوار ايجاد شده است. سكوي آن با مصالح بومي و از سنگ هاي لاشه اي ساخته شده است. ساختمان داراي يك سالن اصلي با اروسي بسيار زيبا است و در طرفين آن اتاق هايي در دو طبقه تعبيه شده است .
اين بنا از نظر پلان و نما شباهت بسيار به موزه سنندج دارد و معماري آن بي تاثير ازمعماري موزه نيست . در دو طرف تالار اصلي ، اتاق ها و راه پله هايي به صورت قرينه ساخته شده كه يكي از آن ها براي عبور زنان و ديگري براي مردان بود . در اين بناي ارزشمند ، علاوه بر اروسي بزرگ نماي اصلي و داخلي حياط ، اروسي هاي ديگري نيز در ضلع غربي سالن وجود دارد كه از آثار با ارزش چوبي دوره قاجار محسوب مي شود . روي ازاره سنگي داخل ساختمان نيز نقش هايي حجاري شده است . تاريخ دقيق ساخت اين بنا مشخص نيست ، اما احتمال دارد كه در دوره قاجار ساخته شده باشد .
عمارت ملا لطف الله شيخ الاسلام
اين بنا حدود 150 سال پيش مقارن سلطنت ناصر الدين شاه قاجار ، توسط يكي از علماي اهل سنت به نام «ملا لطف الله شيخ الاسلام » قاضي القضات منطقه كردستان ،‌در سه بخش ساخته شد . اكنون از اين عمارت ، تالار تشريفات ،‌زير زمين يا حوضخانه و فضاهاي جنبي آن و بخش اندروني باقي مانده است .
بخش اندروني شامل ساختمان شمالي دو طبقه و ساختمان غربي با دو فضاي وسيع شرقي – غربي و سردرها است . از ويژگي هاي عمده اين بخش ،‌وجود اتاق پنج دري با گچ بري ، آينه كاري و نقاشي هاي ديواري زيباست كه به عنوان اتاق شان نشين اندروني معروف بود . بخش اندروني بعدها به تملك خانواده «حبيبي » در آمد و اكنون به عنوان ساختمان اداري ميراث فرهنگي استان مورد استفاده است . اروسي هفت لنگه زيبا و تزيينات گچ بري و آينه كاري در اتاق دو دري كه به نارنجستان نيز معروف بود از عمده ويژگي هاي شاخص بخش بيروني بناست . اين بنا بعدها به تملك «عبدالحميد خان سنندجي » (سالار سعيد ) در آمد و اكنون موزه سنندج است .
عمارت ملك التجار
عمارت «ملك التجار » در خيابان امام خميني شهر سنندج قرار دارد . اين بناي ارزشمند در دوران قاجاريه ، نزديك مركز دارالحكومه كردستان ساخته شد . عمارت داراي حياط مركزي است . در ضلع شمالي حياط وسيع ، بناي ايواني با شكوه با ستون هاي آجري قرار دارد كه در دو طرف آن ،‌ فضاهاي مختلف در دو طبقه ساخته شده است . در حد فاصل فضاهاي سه دري و پنج دري ، راهروهايي وجود دارد كه آن ها را از ساير بخش ها متمايز مي سازد .
به طور كلي ، اين عمارت داراي تزيينات ويژه اي است كه در نوع خود شايان توجه است ؛ به عنوان نمونه ، در تزيين سنگ هاي به كار رفته در ازاره بنا ، از طرح هاي ترنج و نقوش حيواني استفاده شده است . عظمت معماري ايراني در اين بنا ، با ايجاد يك ايوان ستون دار كه رو به جنوب و حياط دارد ، به خوبي قابل مشاهده است . اين ستون ها داراي روكش آجري زيبايي هستند كه در نوع خود حايز اهميت است .
منزل خورشيد لقا خانم
اين بنامربوط به دوره قاجاريه مي باشد پلان بنا مستطيل شكل ودردو طبقه مي باشد وساخت وساز درسه طرف وجود دارد سازه آن آجري پوشش آن چوبي مي باشد اروسي آن داراي 7 لنگه درمي باشد(درحال حاضر درها ازبين رفته است) وجزو اروسي هاي بزرگ سنندج محسوب مي شود .سبك معماري آن الهام گرفته ازمعماري قسمت مركزي ايران است ورود به بنا فقط ازطريق عمارت مشيرديوان ميسر بوده ودرب جدا گانه كه به داخل كوچه باز شده وجود نداشته است بنا داراي شاه نشين وايوان وچهار اتاق ديگر دراطراف اين دو قسمت ومطبخ واصطبل ودواتاق خصوصي در اضلاع شرقي وغربي مي باشد .درطبقه همكف درطبقه اول نيز همان قسمتهاي شاه نشين وايوان وچهار اتاق وجود دارند . مطبخ واصطبل در ضلع شرقي بنا قرارداشته اند كه درحال حاضر اثري ار انها موجود نمي باشد.بنا درهنگام ساخت استفاده مسكوني داشته ودرزمان ناصرالدين شاه قاجار حالت مسكوني اداري راداشته ومتعلق به دختر مشير وزير يعني خورشيدلقا خانم بوده ، بعد ها با جدا شدن خانواده ها ومسدود شدن راه ورودي ازمشير اين منزل ازمجموعه مشير جدا شده است وورودي جداگانه درآن ايجادشده است .
منزل اميرآصفي
اين بنا مربوط به دوره پهلوي اول مي باشد باعناصرمعماري دوره پهلوي دوره دوم واول شامل ايوان تالار اتاقها زيرزمين توسط استادكاران بومي ازحيث سازه با مصالح بوم آورد ورون غربي – جنوبي ساخته شده وهمچنين ازتزئينات مانند سقف كاذب وقاب بندي چوبي توسط استادكاران ونجارهمداني اجرا گرديد . درسال 1314 قسمتي ازاين بنا دچار حريق شد وخسارتي رابه بارآورد واينك ازمجموعه عمارت آصف تحت مرمت ابنيه است . بناداراي عناصر تزئيني وابسته به معماري شامل گچبري ازنوع گل وبوته- قاب بندي ونماآجري شامل گره چيني جزمي وهرزه ملات توسط استادكاران سنندجي واجراي سقف چوبي كاراستادكاران همداني ودرب پنجره اروسي كارهنرمندان سنندجي مي باشد

باغ امانيه
از ديگر باغ هاي دامنه آبيدر ، باغ « امانيه » است كه به وسيله « امان الله خان اردلان » ايجاد شد . هر چند شكل و فرم اين باغ ها با تغييرات فراوان مواجه بوده ،‌اما هنوز به نام هاي قديمي شناخته مي شوند .
چهار باغ خسرو آباد
يكي از چهار باغ هاي معروف منطقه غرب كشور كه شايد بتوان آن را پس از چهار باغ اصفهان قرار داد ،‌ چهارباغ خسرو آباد سنندج است كه احتمالا در زمان كريم خان زند و خسروخان اول اردلان ايجاد شده بود . اين چهار باغ در مقابل عمارت باشكوه خسروآباد ، در حد فاصل خيابان هاي كشاورز و بلوار شبلي و خيابان اردلان واقع بود . اين باغ كه دقيقا به وسيله چهار خيابان به چهار قسمت تقسيم شده بود ، تا حدود سال 1345 نيز موجود بود ، اما شهر سازي جديد موجب شد تا به جاي آن خانه هايي كه اكنون پيرامون عمارت اين وجود دارند ، احداث شوند . جز درختان پيرامون عمارت و جوي آب مركزي ، ديگر عناصر چهارباغ از بين رفته و بسياري از درختان و حوضچه ها نابود شده اند . توضيح مفصل در مورد اين چهار باغ در كتب تحفه ناصري ، حديقه ناصري و تاريخ مستوره آمده است .از ديگر چهار باغ هاي قديمي بايد از چهار باغ گروس در جنوب بيجار نام برد كه اعتماد السلطنه در « مرآت البلدان » توصيف جامعي از آن ارايه و احداث آن را به سال 1104 ه.ق نسبت داده است . چهارباغ سنندج نيز از چهار باغ هاي نابودشده است به نظر مي ردس كه محله قديمي چهار باغ سنندج ، در قديم جايگاه اين چهار باغ بود . در تاريخ اردلان به اين چهار باغ اشاره شده است .
موزه سنندج
موزه‌ سنندج‌ در قسمت‌ بيروني‌ يكي‌ از بناهاي‌ دوره‌ قاجاريه‌ داير شده‌ است‌. اين‌ بنا به‌ منزل‌ «سالار سعيد» معروف‌ است‌ و مقارن‌ با سلطنت‌ ناصرالدين‌شاه‌ قاجار در حدود 150 سال‌ پيش‌ توسط‌ يكي‌ از علماي‌ بنام‌ اهل‌ سنت‌ «ملا لطف‌الله‌ شيخ‌الاسلام‌» قاضي‌ القضاة‌ منطقه‌ كردستان‌، در دو قسمت‌ حياط‌ و ساختمان‌ بيروني‌ و حياط‌ و ساختمان‌ اندروني‌ بنا شد. عمارت‌ بيروني‌ شامل‌ يك‌ حياط‌ بزرگ‌ و ساختمان‌ دو طبقه‌ با تالار تشريفات‌ مزين‌ و همچنين‌ زيرزمين‌ و حوض‌ خانه‌ زيبا و انبار است‌ كه‌ قبلاً در تملك‌ «عبدالمجيد خان‌ سنندجي‌» (سالار سعيد) بود. اين‌ بنا در سال‌ 1354 شمسي‌ به‌ موزه‌ تبديل‌ شد موزه‌ سنندج‌ از دو بخش‌ مجزا تشكيل‌ شده‌ است‌:
بخش‌ تاريخ‌ و باستان‌شناسي‌
اين‌ بخش‌ در طبقات‌ اول‌ و دوم‌ قرار دارد؛ طبقه‌ اول‌ كه‌ شامل‌ تالار شاه‌نشين‌ با گچ‌بري‌هاي‌ زيبا و اروسي‌ هفت‌ لنگه‌ و آيينه‌كاري‌ هنرمندانه‌ و با شكوه‌ است و اتاق‌هاي‌ كنار آن‌، به‌ نمايش‌ آثار تاريخي‌ ايران‌ از پيش‌ از تاريخ‌ تا اواخر دوره‌ ساساني‌ اختصاص‌ دارد. اين‌ آثار شامل‌ آثار 3000 سال‌ پيش‌، دوره‌ ماد و ماننايي‌ و دوران‌ تاريخي‌ قبل‌ از اسلام‌ است‌.
شاخص‌ترين‌ آثار اين‌ بخش‌، اشياي‌ مربوط‌ به‌ نقاط‌ مختلف‌ استان‌ و به‌ ويژه‌ آثار سفالي‌، مفرغي‌، عاج‌ و استخوان‌هاي‌ يافته‌ شده‌ از «تپه‌ زيويه‌» و «غار كرفتو» است‌ كه‌ در سال‌هاي‌ اخير در حفاري‌هاي‌ علمي‌ به‌ دست‌ آمده‌ است‌. ساير آثاري‌ كه‌ در اين‌ بخش‌ به‌ نمايش‌ درآمده‌ است‌، دربرگيرندة‌ آثاري‌ از دوره‌هاي‌ اشكاني‌ و ساساني‌ و هزاره‌ اول‌ قبل‌ از ميلاد است‌. اين‌ اشيا از سفالينه‌ و آبگينه‌ و همچنين‌ سكه‌هاي‌ مختلف‌ دوران‌ تاريخي‌ تشكيل‌ شده‌ است‌. طبقه‌ دوم‌ كه‌ شامل‌ اتاق‌هاي‌ بزرگ‌ و ايوان‌ مزين‌ عمارت‌ است‌، به‌ آثار دوره‌هاي‌ مختلف‌ اسلامي‌ از اوايل‌ اسلام‌ تا دوره‌ قاجاريه‌ اختصاص‌ يافته‌ است‌. زيباترين‌ آثار اين‌ بخش‌ سفالينه‌هاي‌ مختلف‌ از قرون‌ 6 و 7 اسلامي‌ است‌ كه‌ از نقاط‌ مختلف‌ ايران‌ مثل‌ كردستان‌، ري‌ و نيشابور و...كشف‌ شده‌اند. در اين‌ بخش‌ علاوه‌ بر سفالينه‌ها، آثار ديگري‌ مانند اشياي‌ مفرغي‌، مس‌ و نقره‌ و همچنين‌ سكه‌ها و مهره‌هاي‌ دوره‌ اسلامي‌ در معرض‌ ديد قرار دارد
بخش‌ مردم‌شناسي‌
اين‌ قسمت‌ از موزه‌ در زيرزمين‌ و حوض‌خانه‌ زيباي‌ بنا داير است‌. اين‌ بخش‌ از نظر معماري‌ بسيار زيباست‌ و داراي‌ سقف‌ گنبدي‌ و گچ‌بري‌ و آيينه‌كاري‌ درخشاني‌ است‌.در بخش‌ مردم‌شناسي‌ كليه‌ اشيا، ابزار و وسايلي‌ كه‌ از ديرباز مورد استفاده‌ مردم‌ منطقه‌ بوده‌، به‌ نمايش‌ درآمده‌ و از اين‌ طريق‌ مي‌توان‌ با بسياري‌ از اشيا و با زندگي‌ فرهنگي‌ مردم‌ مواجه‌ شد
موزه تاريخ طبيعي
اين موزه در خيابان فلسطين سنندج واقع شده و وابسته به سازمان آموزش و پرورش استان كردستان است .موزه در برگيرنده پيكره جانوران گوناگون منطقه كردستان است كه به صورت علمي تاكسيدرمي شده و در ويترين هاي مخصوص به نمايش در آمده اند.

پل قشلاق سنندج
اين پل در منتهي اليه خاوري شهرستان سنندج و بر روي رودخانه قشلاق ساخته شده و ظاهرا از آثار دوره صفويه يا زنديه است كه در دوره هاي بعد به ويژه در دوره قاجاريه تعمير و بازسازي شده است. براساس روايت هاي غيرمستند، اين پل به سفارش شاه صفي و توسط سليمان خان اردلان، سال 1046 ه. ق در مسير سنندج به همدان ساخته شده است. اين تاريخ با انتخاب محل كنوني سنندج به عنوان مركز ولايت كردستان مقارن است تا قبل از آن قلعه حسن آباد در 5 كيلومتري جنوب سنندج چنين نقشي را داشته است. پل به خط مستقيم ساخته شده و داراي حدود 78 متر درازا، 3 متر پهنا و شش دهانه است. از نظر استحكام و توجه به عناصر مختلف تشكيل دهنده آن پل قشلاق از نمونه هاي خوب پل سازي دوره صفوي است. 6 دهانه پل با طاق هاي جناغي پوشش يافته اند.
عرض دهانه ها از خاور به باختر افزايش مي يابد و از 20/2 متر به 20/4 متر مي رسد. ارتفاع پل در بالاترين نقطه آن، از كف رودخانه به حدود 6/4 متر مي رسد. هم چنين ارتفاع تيزه طاق از كف رودخانه از 5/1 متر تا 5/2 متر متغير است. در دو سوي معبر روي پل، دو جان پناه به ارتفاع نيم متر كار شده است. پايه هاي پل از دو جانب به صورت آب بر و مثلثي، شكل داده شده اند و بر روي انها آبگذرهاي كوچك تري به ارتفاع 20/1 و عرض 8/0 متر تعبيه شده است. كف پل سنگ فرش شده است. پايه هاي سنگي پل از كف سنگ فرش 1 متر ارتفاع دارد. ساختمان اصلي پل با آجر اجرا شده است.
پل شيخ سنندج
پل شيخ از بناهاي منسوب به دوران زنديه است كه توسط خسروخان اول، در حدد 235 سال قبل ساخته شده است. به روايتي ديگر، پل شيخ قبل از اين تاريخ وجود داشته و توسط نامبرده بازسازي شده است. اين پل در حدود 5 كيلومتري شمال سنندج و در مسير ارتباطي سنندج به طرف بيجار و زنجان، بر روي رودخانه قشلاق ساخته شده است. پل شيخ داراي 55 متر طول و 20/5 متر عرض است و بيش ترين ارتفاع آن از كف رودخانه 8 متر است. عرض دهانه هاي اين پل از 40/2 متر تا 50/7 متر متغير است. پل داراي 5 دهانه است كه بر روي 4 پايه چهارمتري قرار دارد. سطح پل داراي شيب ملايمي به طرف شمال است و امروزه با يك جاده خاكي كه از آن مي گذرد، رابطه روستاهاي اطراف را با سنندج برقرار مي سازد.

حمام خان (پير ظهيري) سنندج
اين بنا در ضلع شمالي بازار سرپوشيده سنندج واقع شده و براساس كتيبه تاريخي آن در سال 1220 ه.ق به دستور امان الله خان اردلان، حاكم وقت سنندج، ساخته شده و در سال 1296 ه. ق توسط امين التجار مرمت و بازسازي شده است.بناي حمام مشتمل بر سردر ورودي، سربينه، گرم خانه و خزينه با تزيينات آهك بري، كاشي كاري و سنگ فرش مرمرين است. اين بنا به شماره 2603 به ثبت تاريخي رسيده است.
حمام حسن آباد
در داخل شهر حسن آباد ياسوكند ، حمامي قديمي وجود دارد كه از لحاظ معماري حايز اهميت است . اين حمام داراي ورودي ،‌ هشتي ، حمام گرم و سرد ،‌تون ، خزينه ، اتاق تقسيم آب و ... است . تمام فضاها با روش طاق و تويزه و كاربندي و گنبد با سنگ لاشه اي مسقف شده كه از ويژگي بارز بنا است . در اين بنا ازملات آبي به خوبي استفاده شده است و نشان مي دهد با وجود اين كه معمار حمام محلي بود ،‌از اصول معماري و طرح ها و عناصر مكمل آن آگاهي كامل داشت . اين حمام احتمالا در دوره زنديه ساخته شده است
حمام شيشه
حمام شيشه در ضلع شمالي بلوار كردستان و مجاور پل و مسجد (ملاويسي ) قرار دارد و از بناهاي عمومي و قديمي شهر سنندج به شمار مي رود . اين حمام داراي فضاهاي ورودي ، هشتي ، سربينه و حمام گرم با ستون هاي سنگي است . سكوها ، آب نماي گرم و سرد ،‌ خزينه و خلوتي بنا داراي خصوصيات ويژه اي است . در حمام زنانه در كوچه مجاور حمام قرار دارد . از در و پنجره ها و شيشه هاي رنگي ، كه وجه تسميه حمام به آن باز مي گردد ، آثار زيادي باقي نمانده است . از ديگر ويژگي هاي اين بنا ، تزيينات آهك بري است كه شامل نقش هاي مختلف گياهي و حيواني است . به احتمال قريب به يقين اين حمام در دوره قاجار بنا شده است . حمام شيشه تا چند سال پيش مورد استفاده بود .
حمام صلاحي
در ضلع شرقي خيابان فردوسي و مجاور بازار قديمي سنندج ، در زير مغازه هاي پيرامون ، حمامي قرار دارد كه به گرمابه ممتاز (صلاحي ) مشهور است . اين حمام در سطح پايين تري از حمام هاي قديمي شهر سنندج قرار دارد . اين امر احتمالا براي بهره گيري بهتر از قنات هاي قديمي شهر بوده است . حمام داراي بخش هاي مختلف شامل سردر ورودي ،‌هشتي ، حمام سرد خلوتي ،‌گرم خانه ، خزينه و ... است . ويژگي انحصاري بنا ، قرار گيري در سطح پايين و نوع قوس هاي معماري و نيز چهار فضاي گنبد دار است كه هر يك عملكرد خاصي داشته اند . به نظر مي رسد هم زمان با ساخت بازار و قلعه سنندج ،‌اين حمام ايجاد شده باشد . مجاورت حمام با بازار و كار هم زمان با آن مؤيد اين مدعا است .
حمام عبدالخالق
اين حمام در ضلع شرقي راسته بازار سنندج قرار دارد . تاريخ ساخت آن دقيقا مشخص نيست و احتمالا به دوره قاجاريه تعلق دارد . حمام داراي فضاهاي مختلفي است كه در بيشتر حمام هاي استان نيز ديده مي شود . آب لازم براي اين حمام از آب جاري قنات هاي شهر تامين مي شود . ارتفاع سقف اين حمام نسبتا بلند است و ستون هاي چهارگوش سنگي ، آب نما، حجره ها، رخت كن ،‌ گرم خانه ،‌ خلوتي ها ،‌ سرويس و خزينه آن تابع اسلوب حمام سازي ايراني در دوره صفوي است . تزيينات معماري اين بنا مشخص نيست ، زيرا سطح ديوار آن با سيمان و كاشي جديد اندود شده است ، ولي گفته مي شود اين حمام داراي تزيينات آهك بري كه در شهر سنندج بسيار رواج داشت ، بود . اين بنا با حمام (وكيل الملك )‌ در شهر سنندج قابل مقايسه است و اكنون در تملك ميراث فرهنگي استان كردستان قرار دارد .
حمام عمارت آصف
در داخل مجموعه عمارت (آصف وزيري ) حمام كوچكي وجود دارد كه يكي از زيبا ترين حمام هاي غرب كشور است . اين بنا به سبك معماري اصفهاني و مانند ساير حمام هاي استان اما در مقياس كوچك تر ساخته شده و داراي ورودي ،‌محل انتظار ، حمام سرد ، رخت كن ، ميان در ،‌ حمام گرم ، خزينه خلوتي ، تون ، سرويس بهداشتي و فضاي اضافي براي منبع آب است . اين بنا داراي شش ستون سنگي با تزيينات طنابي است و از تزيينات آهك بري پركار ،‌كاشي هاي خشتي آبي رنگ ، حجاري روي سرستون ها و ستون هاي سنگي برخوردار است . تزيينات طنابي ستون ها و سرستون هاي اين حمام ، از ويژگي منحصر به فرد آن است . اين حمام فقط مورد استفاده اختصاصي خانواده آصف بود .
حمام عمارت ملالطف الله شيخ الاسلام
در مجموعه عمارت (ملا لطف الله شيخ الاسلام سنندجي ) كه هم اكنون اداره كل ميراث فرهنگي استان كردستان از آن بهره مي گيرد ، حمامي قديمي وجود دارد كه در بخش اندروني و در ضلع غربي طبقه زيرزمين عمارت قرار گرفته است . اين حمام داراي تزيينات آهك بري و كاشي كاري يك رنگ است و طرح هاي هندسي – اسليمي و حيواني از مهم ترين نقوش آن به شمار مي آيد . اين حمام داراي ورودي ، حمام سرد ،‌ حمام گرم ، تون ، خزينه و خلوتي است و در كف سازي آن از سنگ مرمر استفاده شده است . اين بنا هم زمان با كل مجموعه عمارت در دوره قاجار ساخته شده .
حمام عمارت وكيل
در مجموعه عمارت «وكيل الملك » و متصل به پارك سپيدار ،‌ حمامي قديمي قرار دارد كه احتمالا فقط مورد استفاده افراد خانواده وكيل بود . اين حمام داراي فضاهايي است كه درتمام حمام هاي منطقه ديده مي شود به نظر مي رسد اين حمام هم زمان با احداث مجموعه عمارت وكيل كه به دوره زنديه باز مي گردد، ساخته شده باشد . استفاده از آهك بري در سطح وسيع بر ديوارها و در فضاهاي گرم و سرد حمام به چشم مي خورد و نقش هاي به كار رفته براي تزيين حمام شامل اشكال هندسي ، گياهي و حيواني است كه از نقش طاووس بيشتر استفاده شده است .

قلعه حسن آباد سنندج
اين قلعه در 5 كيلومتري سنندج واقع شده و يك مقر حكومتي بوده است. قلعه حسن آباد مقر حكومت اردلان، در دوره صفويه توسط «هه لوخان» حاكم مقتدر كرد ساخته شده است. در حال حاضر ويرانه هاي اين قلعه مشهود است.
قلعه پلنگان سنندج
اين قلعه در دهستان «ژاورود» شهرستان سنندج قرار دارد و در اواخر قرن ششم هجري به وسيله حكام اردلان به منظور مركز حكومت ساخته شده است.آثار يك لنگه دروازه قلعه كه از تخته سنگ بزرگ ساخته شده هنوز هم باقي مانده است.
قلعه سنندج (دژ سنه )
يكي از قلعه هاي قديمي كردستان قلعه سنندج بود . هنگمي كه «سليمان خان اردلان » ار طرف «شاه صفي » به عنوان والي كردستان منسوب شد ، مركز ايالت كردستان را از حسن آباد به سنندج انتقال داد و قلعه اي ساخت كه به دژ «سنه » معروف شد . اين قلعه بعدها با گسترش شهر در داخل محله اي قرار گرفت كه به محله «ميان قلعه » معروف بود . «سنه دژ» بالاي تپه اي در كمال استحكام بنا شد و در برخي كتب توصيف جالبي از فضاها و تزيينات معماري آن آمده است . از جمله : برگرد محله ميان قلعه كه دارالحكومه و سراي خسرو خان و امان اله خان بود ،‌ ديواري كشيده اند مشتمل بر چهار دروازه ... اول دروازه «قلعه چوالان » كه رو به مغرب دارد . دوم دروازه «تپوله » ،‌ سوم دروازه «عبدالعظيم » كه روي آن به سمت قبله است . چهارم ، دروازه «بازار» كه رو به مشرق است . به اين ترتيب ، مشخص مي شود كه قلعه سنندج هسته مركزي يا ارك حكومتي (كهنه دژ ) بود اين قلعه تا سال 1851 ميلادي كه روس ها براي اولين بار از شهر سنندج نقشه برداري كردند ،‌نيز به حيات خود ادامه مي داد . امروزه اما جز نام قلعه اثري از آن باقي نمانده است .

بازار سنندج و آصف
در شهرستان سنندج دو بازار معروف به بازار سنندج و آصف وجود دارد كه به سبك معماري دوره صفويه ساخته شده است و از بناهاي باارزش و ديدني اين شهرستان محسوب مي شوند. بازار سنندج در ضلع شمالي خيابان انقلاب شهر سنندج، واقع شده و بناي اوليه آن از ساخته هاي دوره صفويه است كه در دوره هاي بعد تغييرات و تعميراتي در ان صورت گرفته است. بازار سنندج به شماره 1775 به ثبت تاريخي رسيده است.
بازار سرتپوله سنندج
يكي از بازارهاي شهر سنندج به نام بازار (سرتپوله ) در محله اي به همين نام واقع است . اين بازار از خيابان شهدا آغاز و به ابتداي بازار مستطيل شكل قديمي متصل مي شود . بازار سرتپوله در مسير راه قديمي مريوان و سقز به كردستان عراق كه هنوز بقاياي آن موجود است ،‌ شكل گرفته و در گذشته در مسير راه كاروان رو براي رسيدن به بازار اصلي سنندج قرار داشت . گذر اصلي بازار فاقد سقف و داراي حجره ها و مغازه هايي از حرفه هاي مختلف است . اگر چه امروزه اين بازار از رونق گذشته برخوردار نيست ،‌ ولي همچنان به حيات خود ادامه مي دهد .