نايين منطقه‌اي كهن است كه قدمت آن به پيش از اسلام مي رسد. صنايع دستي شهرستان نايين؛ مانند تاريخ اين شهر از قدمت و شهرت زيادي برخوردار است. بافتن قالي و قاليچه و گليم در اين شهر رواج زيادي دارد. شهرستان نايين كارگاه هاي ماشيني ندارد و تنها كارهاي دستي مانند گليم و عبا بافي در خانه ها رواج دارد. در شهرستان نايين كارگاه هايي زيرزميني وجود دارند كه مختص گليم بافي و عبا بافي است. قدمت اين كارگاه ها به گفته بوميان محل به دوران قبل از اسلام مي رسد. اين كارگاه ها قبل از ورود اسلام متعلق به يهوديان بود كه پس از ورود اسلام به دست مسلمين افتاد و به كار خود ادامه داد. هنرهاي دستي اين شهرستان عبارت اند از: قالي بافي، ريسندگي و بافندگي، عبا بافي، گليم بافي، سفال پزي، آجرپزي، نمد مالي، كرباس بافي، و برك بافي. مرغوب ترين فرش استان اصفهان، فرش نايين است، كه گران بها بوده و سهم آن در اقتصاد فرش ايران قابل توجه است. زنبيل، كلاه حصيري، درپوش ظرف، نان دان و … نيز از ديگر صنايع دستي اين منطقه به شمار مي روند.
مكان هاي ديدني و تاريخي
مسجد ها از مهم ترين آثار ديدني و تاريخي شهرستان نايين هستند. مسجد جامع نايين، كه در زمان خلافت عمر، به سبك مسجدهاي عربي ساخته شده‌ و از كهن‌ ترين مسجدهاي ايران است به همراه مسجد قديمان كه از مسجدهاي مهم نايين محسوب مي شود و مشهور است كه اولين مسجد جامع نايين در قرون نخستين هجري بوده است، از جمله ديدني هاي مهم منطقه هستند. مهم ترين جاذبه طبيعي شهرستان نايين را سواحل زاينده رود تشكيل مي دهد.
صنايع و معادن
مهم ترين منبع معدني اين شهرستان كه مورد بهره برداري نيز قرار گرفته، معدن سرب نخلك، در 50 كيلومتري انارك است، كه در سال 1336 هـ . ش بهره برداري از آن آغاز شده است. معدن سرب نخلك از گونه كربنات سرب و داراي رگه هاي آهكي قابل ملاحظه اي است. صنايع دستي شهرستان نايين از اهميت بسيار زيادي برخوردار است. نايين در گذشته به بافتن عباهاي بسيار لطيف شهرت داشت اما پس از اين كه پوشاك مردم شهرها و روستاها تغيير كرد، بافندگان نايين، مانند شال بافان كرمان و مخمل و زري بافان كاشان، به فرش بافي روي آوردند. هنر فرش بافي نايين در آستانه جنگ جهاني دوم (1939-1943 م) آغاز شد. چون بافندگان ناييني با پشم نازك تر سر و كار داشتند به بافتن قاليچه هاي بسيار ريزباف، 60 چين در هر گره پرداختند، و از آن جا كه اندازه توليد كم و جنس بسيار خوب بود بازار خوبي براي كالاي خود يافتند، كه در زمان جنگ نيز بر رونق آن افزوده شد. بدين ترتيب فرش نايين كه شايد بهترين قالي امروز ايران باشد به وجود آمد.
فرش نايين از زمينه هاي نادر و مناسب كاربرد پشم هاي ظريف غيرايراني و نمادي از يك فرش خوب ايراني است. استفاده مناسب از طرح هاي سنتي همراه با رنگ آميزي خاص فرش هاي نايين، هويتي خاص و جهاني به اين فرش ها داده است. استفاده از نوع ظريفي از پشم كه درصد بالايي از آن به كرك اختصاص دارد، كيفيت خوبي به فرش هاي اين منطقه داده و باعث توجه بازارهاي جهاني به اين محصول خوش بافت و زيبا شده است. (كرك كلا از پشم نو و خالص و از نظر ظرافت از حد استاندارد پشم هاي ايراني بالاتر است).
اصلي ترين طرح هاي مورد استفاده در فرش نايين طرح هاي شناخته شده اي نظير شاه عباسي لچك ترنج با استفاده از تركيبات اسليمي، ختايي و به طور كلي نقوشي است كه با سنتي ترين طرح هاي ايراني هماهنگي دارد. از نقوش سنتي ديگري كه از آن ها استفاده هايي هنرمندانه در فرش نايين شده است مي توان به نقش گنبد (سقفي) حاج خانمي، درختي، قابي، محرابي، محرمات، افشن لچك ترنج و كتيبه اي و تاريخي اشاره كرد. فرش نايين را در نقاط مختلفي از ايران مي بافند و اين به دليل تسلط و تكنيك بالاي فرش بافي در ايران است كه فرش بافان قادر به بافت هر نوع فرش هستند. البته كيفيت توليد در نقاط مختلف با هم تفاوت دارد.
از لحاظ رنگرزي، فرش نايين از درخشان ترين مظاهر كاربرد رنگ هاي طبيعي و سنتي است و سهم بزرگي از شهرت خويش را مديون اين كيفيت است. رنگرزي در اين منطقه با رنگ هاي طبيعي و سنتي انجام مي گيرد كه داراي اختلاف اندكي با ساير مراكز قالي بافي كه رنگرزي هاي سنتي دارند، مي باشد و با وجود برخي رنگ هاي شيميايي كه به صورت كمكي مصرف مي شود هنوز رنگ هاي طبيعي در منطقه غالب است. تعداد رنگ هاي مورد مصرف در فرش 11 رنگ اصلي و 4 رنگ فرعي است. كرم يا نخودي، خاكي باز، خاكي سير، قهوه اي عنابي، نيلي (سرمه اي)، لاجوردي، آبي سير، آبي باز(آسماني)، لاكي، فيلي (موشي)، يشمي، ماشي، سبز، مسي (صورتي).
فرش نايين داراي گره فارسي و دو پود است. ساختار فرش متكي بر بافت و شرايط فني تا حد امكان دقيق است. نقايص بافت از جمله كجي، سره، نزدن پود، دو دست شدن، چند رنگي و غلط بافي در اين فرش بسيار كم و كيفيت توليد در حد بالاي استاندارد است. دارها عموما چوبي است و تلاش هايي براي تبديل آن ها به دارهاي فلزي صورت گرفته است. شهرستان نايين به آساني مي تواند مدعي توليد يكي از بهترين فرش هاي ايران به نام فرش نايين باشد.
فرش خور و بيابانك: فرش بافي در خور و پيرامون آن رواج زيادي دارد و مردان و زنان به بافتن فرش و قاليچه مي پردازند. نقشه فرش از نايين خريداري مي شود ولي در خور سه كارگاه تهيه نقشه فعاليت دارد و هنرمنداني در آن ها به تهيه و روگرفت (كپي) نقشه اشتغال دارند. بيش تر نقشه ها داراي طرح هاي لچك و ترنج با خط هاي اسليمي است. نقشه هايي نيز به گونه نقاشي مينياتور به نام ليلي و مجنون يا عكسي رواج دارد. برخي از نقشه ها داراي طرح درخت، پرندگان و جانوران است كه به نقشه هاي درختي شهرت دارد و در برخي از نقشه ها اصل تقارن رعايت نمي شود و زمينه فرش داراي نقش هاي گوناگوني است كه هر يك در قابي نقش گرفته است. فرش هاي اين ناحيه از لحاظ ظريف بودن بافت دو دسته اند: تونه (نه لا) كه هر تار تونه از به هم تابيدن 9 رشته نخ باريك به كلفتي نخ قرقره درست شده و بافنده هنگام بافت نخ رنگ را جفت جفت گره مي زند و تونه (شش لا) كه كلفتي تار تونه به اندازه سه رشته باريك از تونه نه لا كم تر است و ظرافت بيش تري دارد و لنگو ناميده مي شود. بهترين فرش هاي اين بخش، بافت جندق است و بهاي آن نسبت به فرش هاي همانند ديگر روستاها زيادتر است. مهم ترين رنگ هايي كه در بافت فرش هاي بخش خور و بيابانك به كار مي رود عبارت اند از: خاكي باز، خاكي سير، نخودي (كرمي)، عنابي، آبي سير، آبي باز، فيلي، لاجي، لاكي، قهوه اي، بيدمشكي، يشمي، سبز و سفيد از آبي باز و لاكي بيش تر در زمينه فرش استفاده مي شود و در كناره گل ها ابريشم سفيد به كار مي رود.
ريسندگي و بافندگي: در حال حاضر حدود 10 دستگاه بافندگي سنتي، در خور و بيابانك وجود دارد و بيش تر بافندگي توسط بانوان انجام مي شود. نخ عبا را ريسندگان جندقي تهيه مي كنند وعبابافان نايين مي بافند. در بافت پارچه هاي نخي، از دو گونه تار نخ ( نخ پنبه اي ساخت محل و نخ هندي كه فرآورده كارخانجات نخ تابي است) استفاده مي شود. از نخ محلي براي بافتن كرباس، چادرشب، حوله و لنگ كرباسي استفاده مي شود و از نخ هندي براي پارچه هاي نرم تر چون روانداز، پرده، شمد و حوله بهره مي برند. صنايع حصيري: در خور و بيابانك از برگ هاي نخل براي بافتن زنبيل، كلاه، درپوش، ظرف، نان دان و …استفاده مي كنند.
كشاورزي و دام داري
مهم ترين فرآورده هاي كشاورزي شهرستان نايين گندم، جو، پنبه، حبوبات، دانه هاي روغني و خرما و... است. هم چنين در باغ هاي نايين، پسته، سيب، توت، زردآلو و انار به دست مي آيد و سرشناس ترين فرآورده درختي آن خرما است. دام داري، به ويژه پرورش شتر در نايين رواج دارد. شتر در زندگي اجتماعي و اقتصادي مردم اين ديار نقش مهمي دارد. در گذشته مسافرت ها با شتر بوده و اكنون هم در برخي نواحي كويري براي حمل و نقل انسان و كالا از شتر استفاده مي شود. از پشم شتر، عبا و برك مي بافند، و از استخوان هاي آن روغن ويژه اي به دست مي آورند.
مشخصات جغرافيايي
شهر نايين، مركز شهرستان نايين، با پهنه اي حدود 20 كيلومتر مربع، در خاور استان اصفهان در مسير راه اصفهان – يزد، در 32 درجه و 52 دقيقه پهناي شمالي و 53 درجه و 5 دقيقه و 30 ثانيه درازاي خاوري نسبت به نيمروز گرينويچ، و بلندي 1 هزار و 545 متر از سطح دريا قرار دارد. اين شهرستان ازسوي شمال به استان سمنان، از خاور به استان خراسان، از جنوب به استان يزد و از باختر به شهرستان هاي اردستان و اصفهان محدود است. آب نايين از سفره آب هاي زيرزميني به گونه كاريز، چاه و چشمه تأمين مي شود. آب و هواي نايين در بخش خور و بيابانك و كنار كوير گرم و خشك، و در جنوب باختري معتدل كوهستاني است، كه تفاوت ميانگين دماي سردترين و گرم ترين ماه سال بين دو بخش آب وهوايي 3 درجه است. هم چنين فاصله هوايي نايين تا تهران 351 كيلومتر است.
وجه تسميه و پيشينه تاريخي
نايين منطقه اي است كهن كه پيشينه تاريخي آن به پيش از اسلام مي رسد. استخري و ابن حوقل از اين منطقه به نام « مايين » ياد كرده اند. ياقوت حموي نايين را به گونه « نائن » نوشته آن را تابع استان اصفهان دانسته است. عبدالرحمان سيوطي، نايين را به گونه « ناينج » و « نائن » نگاشته است. سيد عبدالحجت بلاغي، نويسنده تاريخ نايين مي گويد: « به عقيده اين جانب اصل اين كلمه « نوآيين » بوده و به هر حال ساختمان نارنج قلعه گويا در اصل نازك و يا نوآئين قلعه بوده و اسامي قنوات و برخي از محلات و قبوري كه به صورت دخمه در آن جا يافت مي گردد، حكايت از آن دارد كه پيش از اسلام بنا شده اند. »
مي گويند واژه نايين در عبري به معني جمال است و بر سرازيري كوه دوخي و در جنوب خاوري شهر ناصره، در فلسطين اشغالي، شهري بدين نام بوده و در انجيل لوقا، باب 7، شماره 11، ‌نوشته شده است كه امروز رونق روزگاران گذشته را از دست داده و آن را « نين » مي گويند. گروهي از ساكنان اين شهر در پيش از اسلام به ايران كوچ كرده هسته مركزي شهر نايين را پديد آورده اند. در آن زمان نايين تابع فارس و از بلوك استخر بوده و در اقليم سوم قرار داشته است. بلاغي بر اين باور است كه شهر نايين از بناهاي يهودياني است كه كوروش هخامنشي آن ها را از بابل نجات داد و جمعي از آنان را به حدود اصفهان كوچانيد، و اين شهر را به يادگار نايين فلسطين ساخته اند. شهر نايين در پيش از اسلام وجود داشته و از جايگاه استراتژيك و ارتباطي ويژه اي برخوردار بوده است. از آثاري كه ديرينه گي نايين را به دوران پيش از اسلام و ساسانيان مي رساند، نارنج قلعه آن است.
با برآمدن اسلام و گشوده شدن منطقه اصفهان، از جمله شهر نايين به دست مسلمانان، در كنار نارنج قلعه، مسجدي ساخته شد و كوي پيرامون مسجد را « باب المسجد » خواندند. در سده 5 هـ . ق ناصر خسرو به اين ناحيه سفر كرده و از آن ياد كرده است. در دوره مغول، نايين تابع يزد بود و حاكم آن اتابك يوسف شاه بود، كه با روي كار آمدن غازان خان، ايلخان مغول، بركنار شد و نايين بر قلمرو ايلخانان افزوده گشت و در زمينه هاي اجتماعي، فرهنگي، عمران و آبادي رو به پيشرفت نهاد.
در آغاز سده 10 هـ . ق ايران از جمله نايين به زير فرمان شاه اسماعيل صفوي در آمد و شاه عباس بزرگ در حدود سال 1000 هـ . ق، ‌پايتخت را از قزوين به اصفهان منتقل كرد. از اين رو به شهر اصفهان و شهرهاي پيرامون آن، از جمله نايين توجه زيادي شد و نايين در دوره صفوي در امنيت و آرامش به سر برد و رو به پيشرفت نهاد.
در دوران افشاريان و زنديان، نايين اهميت و اعتبار گذشته خود را از دست داد و با روي كار آمدن قاجاريان، ‌نايين كه در درونگاه كوير قرار داشت، دچار ناامني شد و گه گاه مورد تعرض عشاير، از جمله بختياري ها قرار مي گرفت. شهر نايين به سبب شرايط اقليمي و كويري ناحيه، سيمايي خشتي گلي به شيوه گنبدي را داراست. بخش پيشين شهر كه علاوه بر آن، زير تأثير شبكه توزيع آب محل به وجود آمده، به دور آب انبارهاي بزرگ ايجاد شده و مسجد ها و راسته بازار به دروازه هاي شهر مربوط مي شوند، اما امروزه با توجه به لوله كشي آب و به كار بردن مصالحي مانند آهن، آجر و سيمان، ‌تابع اصول جديد شهرسازي شده است.

مهم ترين رودهاي اين شهرستان عبارت اند از: زاينده رود، آب جانو، نه آب، آخرين، پاي چقات، تيگو، ريزاب، ميشوري، شورابه، شورخور، عروسان، فراخ، كبودان، كويرچه كافر كوهر.
زاينده رود (اصفهان، چهارمحال و بختياري
زاينده رود يكي از زيباترين و بااهميت ترين رودهاي ايران است. اين رودخانه كه از جبهه شمال خاوري زرد كوه بختياري سرچشمه مي گيرد، از باختر به خاور تا باتلاق گاوخوني جريان دارد. اين رود كه از چشمه هاي جانان واقع در زردكوه بختياري (كوهرنگ) در 95 كيلومتري شمال باختري شهركرد در استان چهارمحال و بختياري، شروع شده است، ضمن جريان يافتن به جانب خاور و دريافت شعباتي از قبيل رود خرسنك، قمشه رود، تيران رود، زرين رود، رود كرمان و همچنين آبياري كردن شهرها و آبادي هاي مسير خود وارد اصفهان مي شود و شهرستان هاي شهركرد، زرين شهر، اصفهان و نايين در استان هاي چهارمحال و بختياري و اصفهان را آبياري مي كند. اين رودخانه از سمت باختر به سمت جنوب خاوري كليه نواحي مركزي اصفهان را آبياري كرده و از جنوب نايين از آبادي هاي قورتان و ورزنه گذشته و سرانجام پس از طي 300 كيلومتر از سرچشمه به مرداب گاوخوني كه در قسمت خاوري دهستان جرقويه عليا قرار گرفته است، مي ريزد.
طول اين رودخانه با پيچ و خم هايش از 360 تا 420 كيلومتر ذكرشده كه اين فاصله به خط مستقيم حدود 270 كيلومتر است. پهناي رودخانه زاينده رود در ابتدا حدود 10 تا 20 متر است، اما هر چه به طرف شهر اصفهان و جلگه هاي مسطح پيشروي مي كند، پهناي آن افزايش مي يابد. به طوري كه در شمال فلاورجان، در محل روستاي موسيان، عرض آن به حدود 800 متر مي رسد. پهناي بستر رودخانه در شهر اصفهان نيز متفاوت است و بين 300 - 100 متر تغيير مي كند. زاينده رود از چشمه ها و رودخانه هاي متعددي تشكيل شده و از تنگ گزي در دهستان شوراب سرچشمه مي گيرد. مجموع اين آب ها در تنگ گزي، زاينده رود را تشكيل مي دهند. شعبه مهم ديگر با الحاق آب كوهرنگ توسط تونل هاي كوهرنگ به ابتداي زاينده رود اضافه مي شود كه آب آن را به ميزان قابل توجهي افزايش مي دهد. پس از تنگ گزي و قبل از رسيدن به درياچه سد زاينده رود، آب سه شعبه قابل توجه ديگر، يعني كاگونك، خير سانك و پلاسكان يا اسكندري نيز به زاينده رود افزوده مي شوند، اما بعد از درياچه، شعبه دايمي قابل توجهي به آن نمي پيوندد.
از ابتدا تا انتهاي زاينده رود، به ويژه در ناحيه اصفهان، بيشه زارهايي وجود دارند كه در زيبايي، طراوت، لطافت آب و هوا و جذابيت چشم اندازهاي عمومي رودخانه بسيار موثر بوده و در مطلوبيت فضاي حواشي رودخانه نقش قابل توجهي دارند. به علت اين كه سرچشمه زاينده رود نزديك سرچشمه رود كارون است (با حدود سه كيلومتر فاصله) و از طرف ديگر در سال هاي خشكسالي آب زاينده رود به كليه اراضي تحت كشت نمي رسد، در سال هاي 1330 تا 1332 هجري شمسي در داخل كوهرنگ تونلي به همين نام حفر شد كه 2823 متر طول دارد و از طريق آن مقداري از آب سرچشمه كارون به زاينده رود برگردانده مي شود. سرچشمه زاينده رود در دامنه شمال خاوري زردكوه و در جنوب روستاي ديمه - كه در فاصله 11 كيلومتري تونل كوهرنگ قرار دارد - واقع شده و در فاصله يك كيلومتري، به موازات آب كوهرنگ جريان مي يابد. قبل از اتصال به كوهرنگ با شاخه ديگري به نام آب خور به در محل قلعه سبزي اتصال مي يابد كه اين مساله باعث افزايش آب آن مي شود. تونل كوهرنگ در جنوب چلگرد حفر شده است و قسمتي از آب كوهرنگ را پس از اتصال به شاخه ميان رودان به رود ديمه وصل مي كند. در نزديكي روستاي آب هره طهماسبي، يك شاخه نيز از جنوب وارد زاينده رود مي شود كه به نام رودخانه نعل اشكنان معروف است. به اين ترتيب 5 شاخه مزبور كه همگي از شمال خاوري زردكوه سرچشمه مي گيرند، پس از اتصال، شاخه پر آب رودخانه زاينده رود را تشكيل مي دهند.
بخشي از مسير زاينده رود كه در استان چهارمحال و بختياري واقع شده است از قراقوش در انتهاي مرز شمالي تا چلوان در نزديكي سامان، از جاذبه هاي اصلي و كانون هاي عمده تفرجگاهي اين استان به شمار مي آيد. اين ناحيه با روستاهاي زيباي قراقوش، كرم گوگان، ماركده، قوچان، صادق آباد، قار تطوع، پونه وار، هوره، دشتي، چم كاكا، چم جنگل و چم چنگ، هر ساله هزاران خانوار بومي و غير بومي را به سوي خود جلب مي كند. مسافرت به اين منطقه معمولا از ماه پاياني بهار (خرداد ماه) آغاز و به مدت چهار ماه تا اواخر شهريور ادامه مي يابد. از جاذبه هاي ويژه زاينده رود، بستر، كناره ها و محيط پيرامون آن است كه اين رود را به يكي از مهم ترين تفرجگاه هاي استان اصفهان و استان چهارمحال و بختياري و استان هاي اطراف آن ها تبديل كرده است.
كناره هاي اين رودخانه به ويژه در مسير عبور از شهر اصفهان، محدوده پل زمان خان در حدود مرز اصفهان، استان چهارمحال و بختياري و پشت سد زاينده رود از تفرجگاه هاي مهم منطقه محسوب مي شوند و هزاران تن از بوميان و اهالي شهرهاي مجاور در فصل ها و ماه هاي مساعد سال، براي گذراندن اوقات فراغت و به ويژه در روزهاي تعطيلي از آن بهره مند مي شوند. مسافرت به اين منطقه معمولا از ماه پاياني بهار(خرداد ماه) آغاز و به مدت چهار ماه تا اواخر شهريور ادامه مي يابد. ميهمانان زاينده رود كه بيش تر اهالي اصفهان و بازديدكنندگان آثار تاريخي اصفهان هستند، در حاشيه هاي پردرخت و باغ هاي زيباي اطراف آن اقامت مي كنند. سواحل زاينده رود با توجه به استعدادهاي طبيعي اين رود مناسب ترين محل براي احداث دهكده هاي ييلاقي و استقرار اردوگاه هاي جهانگردي است.
شهرستان نايين در دشت كوير واقع شده است. آسمان پر ستاره كوير براي شهر نشينان، شگفت انگيزتر از آن است كه به تصور آيد. سكوت محض و آرامش كامل را نه در كنار دريا، بلكه تنها در دشت كوير مي توان يافت. مهم ترين ارتفاعات اين شهرستان عبارتند از: ارزانچه، انجيلو، بازينده، باسوم، پرويز، تاج آباد، چاه داغر، چناري، چيل كنده، خان آباد.

مسجد بابا عبدالله
مسجد بابا عبد الله در نزديكي بازار نايين واقع شدده و بناي اصلي آن طبق كتيبه تاريخي ثبت شده، در سال 700هـ . ق به روزگار فرمانروايي غازان خان به امر شمس الدين عبدالله ساخته و در سال 737 هـ . ق تعمير شده است. بناي كنوني مسجد مشتمل بر سردر، صحن، شبستان‌هاي متعدد و گنبدخانه است. فضاي ورودي، علاوه بر ساباط، متشكل از پيش طاق، درگاه، دالان و ايوان است. در ضلع جنوبي صحن، گنبدخانه بزرگي مربوط به بناي اصلي با نقشه مربع قرار گرفته و بر بالاي آن، گنبد بزرگ و سالمي برپا شدده است. هر ديوار داخلي گنبدخانه داراي درگاه، طاق نماها و تزيينات مقرنس كاري است. در پاكار گنبد، كتيبه‌اي آبي رنگ در زمينه گچي وجود دارد. در اين گنبدخانه، بر لوحي چوبي كه زماني قسمتي از منبر بوده و اكنون بر ديواره محراب نصب شده، عباراتي به تاريخ اول محرم سال 700 هجري نوشته شده است. همچنين در داخل گنبدخانه تعداد 10 قبر واقع است كه به نظر مي ‌رسد مربوط به دوره ايلخانان باشد. در جلوي گنبدخانه، شبستاني ساخته شده كه سه دهانه دارد. دهانه وسط اين شبستان، بزرگ تر از دو دهنه ديگر بوده و بي ‌شباهت به ايوان نيست. در وسط جبهه رو به روي اين بخش، يك ايوان و در طرفين آن، دالان‌هايي ساخته شده است. در جبهه غربي صحن، شبستان ستوندار نسبتاً كوچكي ساخته شده كه سه دهنه به طرف صحن دارد. در طرف ديگر صحن رو به روي شبستان مذكور سه غرفه تعبيه شدده كه نماي آن با نماي شبستان غربي متقارن است. در زير بخشي از صحن، شبستان زمستاني ساخته‌اند كه روشنايي آن از طريق روزنه‌هاي كف صحن تأمين مي ‌شود. به نظر مي ‌رسد كه در گذشته از پشت بام شبستان جبهه غربي به عنوان مهتابي استفاده مي ‌شده است.
مسجد فرخي نايين
مسجد فرخي كه در روستاي فرخي از توابع جندق نايين واقع شدده، در سال 1256هـ . ق به دستور حاج سيد ميرزا جندقي و قاضي نامور جندق و بيابانك ساخته شده است. اين مسجد داراي گنبد و يك ايوان بزرگ است كه محرابي گچبري دارد. صحن مسجد حدود 40×20 متر وسعت دارد.
مسجد قديمان نايين
مسجد قديمان در كنار حسينيه كلوان و در امتداد راه منتهي به دروازه كلوان قرار دارد. مشهور است كه اين مسجد، اولين مسجد جامع نايين در قرون نخستين هجري بوده است. اين نكته با توجه به شواهد تاريخي و الگوي شكل‌ گيري شهر، غيرمتحمل نيست. بناي مسجد بسيار ساده و فضاي اصلي آن، تنها شبستان ستونداري در جهت قبله است كه ظاهراً تعمير و بازسازي شده است. در سه جبهه ديگر صحن، تعدادي غرفه و طاق نما وجود دارد. در زير صحن مسجد، يك شبستان زمستاني وجود دارد كه روشنايي آن توسط روزنه‌هايي كه در كف مسجد قرار دارد و روي آن ها را با سنگ مرمر پوشانده‌اند، تأمين مي گردد. راه دسترسي به اين شبستان، از داخل كوچه سرپوشيده منتهي به حسينيه و در زير محلي كه به قدمگاه حضرت امام رضا مشهور است، قرار دارد. اين بنا داراي دو ورودي ساده است.
مسجد جامع جندق نايين
مسجد جامع جندق در مركز قلعه جندق از توابع شهرستان نايين در دشت لوت واقع است. ورودي مسجد، رو به شمال در ساباطي باز مي ‌شود. صحن مسجد، مربع مستطيل است و در هر يك از اضلاع خاوري و باختري آن، سه غرفه با آسمانه‌هاي ضربي ديده مي ‌شود. گنبد آجري مسجد با طرح حصيري در ضلع جنوبي بر روي اتاقي چهار ضلعي استوار است. اين مسجد داراي دو شبستان است كه يكي از آن ها در پشت غرفه‌هاي مسجد و ديگري به صورت مجزا در سمت شمالي مسجد واقع است و به عنوان شبستان زنانه مورد استفاده قرار مي ‌گيرد. به نظر مي ‌رسد كه اين شبستان بعدها با ايجاد گذري، از بناي اصلي مجزا شده باشد. در خصوص تاريخ ساخت مسجد اطلاع دقيقي در دست نيست، ولي در آن زيلوهايي قديمي به تاريخ 960 و 1034 و 1044هـ . ق وجود دارد كه مي ‌توان ساخت بناي مسجد را قبل از اين تاريخ‌ها دانست. پشت ديوار ضلع غربي مسجد، حسينيه‌اي قرار دارد كه اطراف آن را غرفه‌هاي دو طبقه‌اي با طاق‌هاي جناغي در بر گرفته است.
مسجد جامع خور نايين
مسجد جامع خور در شهرستان خور در حاشيه دشت لوت واقع است. اين شهر در حال حاضر از توابع نايين است، اما در گذشته از توابع سمنان به شمار مي‌آمده است. ساختمان اوليه آن در سال 1250هجري توسط نوروزعلي خان بنا شدده كه مشتمل بر شبستاني ستوندار و زيرزميني دو طبقه قسمتي براي زنان و قسمتي براي مردان بوده است. پوشش طاق شبستان، بر روي شش ستون قطور استوار مي ‌شده است. اين بنا در جريان سيل ارديبهشت 1358 شمسي ويران گشته و بناي جديد به جاي آن ساخته شده است.
مصلاي نايين
در سمت جنوبي شهر و با فاصله اندكي از حصار يك مصلاي قديمي وجود داشته كه آن را مصلاي عتيق مي ‌ناميدند زيرا گويا در زمان قاجار يا مدتي پيش از آن، فضاي ديگري در نزديكي آن به مصلاي شهر اختصاص يافت كه موجب گرديد مصلاي پيشين شهر را مصلاي عتيق بنامند اكنون تنها آثاري از يك گنبدخانه در مصلاي عتيق باقي مانده است. با فاصله بسيار اندكي از مصلاي عتيق فضاي ديگري كه اكنون بيشتر شبيه به يك باغ است وجود دارد كه آن را مصلاي جديد شهر دانسته‌اند و چند مقبره از جمله مقبره حاج عبدالوهاب و مقبره حاج محمد حسن صوفي نيز در آن قرار دارد در يك قسمت از اين مصلي يك آب انبار بزرگ ساخته شده است كه يك راه از بيرون باغ و راه ديگري از درون باغ دارد.