شهرستان اردستان يكي از شهرستان هاي استان اصفهان است كه در ناحيه‌ي مركز استان واقع شده است. اردستان يكي از شهرستان هاي استان اصفهان است كه هم چون ديگر مناطق اين استان از سابقه‌ي نيكويي در صنايع دستي برخوردار است. هنرهاي دستي اين شهرستان كه بيش تر توسط سرپنجه هنرمند زنان و دختران خلق مي شوند را فرش بافي، جاجيم بافي، گليم بافي، شال بافي، چادر، خيمه، كلاه و دستكش بافي تشكيل مي دهند. فرش بافي از اهميت زيادي برخورداراست و نقش مهمي در اقتصاد مردم اين منطقه دارد. البته قالي بافي اردستان داراي قدمت زيادي نيست ولي با طرح كاشان و نقش هاي ترنج، محراب، افشان، لچكي و خشتي بازارهاي زيادي پيدا كرده است. از سال 1364 يك شركت فرش نيز در مركز اين شهرستان داير شده كه به كار تهيه، توليد و صدور فرش اشتغال دارد. مسجد هاي تاريخي به علاوه آرامگاه هاي تاريخي مهم ترين مكان هاي تاريخي‌وديدني شهرستان اردستان را تشكيل مي دهند.
مكان هاي ديدني و تاريخي
بناي مسجد جامع اردستان در مركز محله محال اردستان واقع شده و از كهن ‌ترين مساجد ايران است كه براساس بررسي هاي صورت گرفته‎؛ ‌بناي اوليه آن، مربوط به قرون اوليه اسلامي است و در دوره سلجوقي تجديد بنا و در دوره هاي ديگر، بخش‌هاي مختلفي به آن اضافه شده است. هم چنين بناي مسجد جامع زواره دربخش مركزي زواره، در 15 كيلومتري شمال خاوري اردستان واقع شده و با توجه به مدارك موجود، اولين مسجد چهار ايواني ايران است كه در دوره سلجوقي ساخته شده و اصالت خود را به نحو شايسته‌اي محفوظ داشته است. اين مسجد ها به علاوه آرامگاه هاي تاريخي مهم ترين مكان هاي تاريخي شهرستان اردستان را تشكيل مي دهند.
صنايع و معادن
اردستان داراي معدن منگنزي از گونه عالي است، كه 75 درصد منگنز دارد و مواد خارجي آن ناچيز است.
كشاورزي و دام داري
كشاورزي در ناحيه اردستان بيش تر به صورت ديمي و كم تر به صور ت آبي و باغ داري است. دام داري نيز در اين شهرستان به صورت سنتي رواج دارد.
مشخصات جغرافيايي
شهرستان اردستان، با پهنه اي حدود 11 هزار و 293 كيلومتر مربع در شمال استان اصفهان، ‌در جنوب كوير نمك، در 33 درجه و 23 دقيقه پهناي شمالي و 52 درجه و 22 دقيقه درازاي خاوري نسبت به نيمروز گرينويچ قرار دارد. اين شهرستان از شمال به استان سمنان، از باختر به شهرستان هاي كاشان، نطنز و برخوار و ميمه، از خاور به شهرستان نايين و از جنوب به شهرستان هاي اصفهان و نايين محدود است. آب و هواي اين شهرستان گرم وخشك بوده و بيشترين درجه حرارت در تير و مرداد و كم ترين آن در دي و بهمن است. پوشش گياهي اين ناحيه از گونه استپ بياباني است. كوه هاي غير منظمي از شعبه هاي كوه كركس، از جنوب شهرستان مي گذرد و بلندي آن از سطح دريا يك هزار و 207 متر مي باشد.
وجه تسميه و پيشينه تاريخي
بنا بر روايتي، نام اردستان از دو پاره‌ي «ارد» به معني مرد خشمگين و «ستان» به معناي مكان تشكيل شده است. يعني سرزمين مردان غيور و خشمگين. به روايتي ديگر اردستان از بناهاي اردشير دراز دست است و معناي آن، استان و محل اردشير بوده و به دليل كاربرد زياد آن به اردستان تبديل شده است. هم چنين بر پايه افسانه اي، اردستان مسكن رستم، جهان پهلوان سيستاني بوده و به ارگ دستان سپس به ارگستان و سرانجام به اردستان سرشناس شده است. اردستان شهري است كهن، و بر پايه گفته هاي تاريخ نگاران ايراني و عرب، در دوران اشكاني، پايتخت اردوان چهارم بوده است. اردشير اول، بنيان گذار پادشاهي ساساني، آتشكده اي در آن جا بنا كرده و انوشيروان نيز در اين شهر به دنيا آمده است. در دوران اسلامي و اواخر سده 3 هـ . ق اردستان شهري استوار و داراي بارويي با پنچ دروازه و يك ميل مربع پهنه بوده است. اين شهر در دوران آل بويه با نطنز، بلوكي را تشكيل مي داده كه مركز آن اردستان و جايگاه فرمانروايي حاكم ديلمانان بوده است. اردستان در دوران صفويه از شهرهاي آباد و مهم ايران شمرده مي شد. مي گويند مردم اردستان در برابر چپاول و كشتار افغان ها، چنان پايداري كردند كه اشرف افغان ديوانه شد. در دوران قاجاريه به ويژه در زمان حكومت ناصرالدين شاه اردستان جاي گاه بهتري يافت و آرام بود، اما پس از كشته شدن ناصرالدين شاه اين ناحيه نا امن شد.

مهم ترين رودخانه اين شهرستان رود خط است كه 120 كيلومتر درازا دارد. اين رود در شهرستان هاي كاشان و اردستان جريان داشته و حوزه‌ي آن دشت كويراست. شيب متوسط اين رود كه از دامنه شمالي كوه يخاب (Yaxab) در 61 كيلومتري شمال خاوري كاشان سرچشمه مي گيرد، 7/0 درصد و مسير كلي آن ابتدا به سمت شمال خاوري و سپس جنوب خاوري است. اين خشكرود پس از عبور از دهستان كويرات شهرستان كاشان به دهستان زوار يا ريگستان از شهرستان اردستان وارد شده و در پايان به نمكزارهاي دشت كوير فرو مي رود.
شهرستان اردستان درجوار دشت زيباي كوير واقع شده است. آسمان پر ستاره كوير براي شهر نشينان، شگفت انگيزتر از آن است كه به تصور آيد. ارتفاعات اندكي در اين منطقه وجود دارند ولي هيچ يك از قابليت هاي گردشگري برخوردار نيستند.

مسجد جامع اردستان
بناي مسجد جامع اردستان در مركز محله محال اردستان واقع شده و از كهن ‌ترين مساجد ايران است كه براساس بررسي هاي صورت گرفته بناي اوليه آن ، مربوط به قرون اوليه اسلامي است و در دوره سلجوقي تجديد بنا و در دوره هاي ديگر، بخش‌هاي مختلفي به آن اضافه شده است. براساس بررسي‌هاي باستان ‌شناسي، مسجد جامع اوليه اردستان، بين اواخر قرن دوم هجري تا نيمه اول قرن چهارم هجري، بر روي بقاياي ساختمان‌هاي بزرگ خشتي ـ احتمالاً از دوره ساساني ـ ساخته شده است. در نيمه دوم قرن ششم هجري، با تخريب بخشي از شبستان جنوبي مسجد اوليه، گنبدخانه كنوني بنياد شده و چندي بعد از آن، ايوان جنوبي و رواق‌هاي متصل به آن ساخته شده‌اند. در مرحله بعد، با حفظ تركيب اصلي، تغييراتي در جرزها و پايه‌ها به منظور تقويت و تحكيم آنها صورت گرفته و سرانجام در مرحله چهارم ساختماني كه احتمالاً دوره صفوي را شامل مي‌شود، ايوان‌هاي ديگر ـ خاوري، باختري و شمالي ـ به صحن اضافه شده‌اند. گسترش و اتصال مسجد به بناهاي ديگر ـ مدرسه و حسينيه ـ نيز در همين دوره صورت گرفته است. با توجه به اطلاعات به دست آمده، ايوان شمالي و غرفه هاي جانبي آن، در يك زمان ـ 946هـ . ق بر روي آثار مسجد اوليه بنا شده است.
مسجد اوليه با نقشه شبستاني ستون دار، داراي صحن مركزي تقريباً به اندازه صحن فعلي شبستان‌هاي ستوندار در چهار جانب صحن، ديوار خشتي محصور كننده و سردر بوده است. شبستان‌هاي جنوبي و شمالي مسجد داراي پنج دهانه عريض به طرف صحن و سه چشمه عمق و شبستان‌هاي خاوري و باختري داراي شش دهانه كم عرض‌تر به طرف صحن و دو چشمه عمق بوده‌اند. از نقطه نظر ساختماني، ستون‌ها داراي تفاوت‌هاي مشخصي بوده‌اند كه به نظر مي‌آيد به خاطر وجود دوره هاي مختلف ساختماني باشد. در گوشه شمال باختري مسجد، ساختمان كوچك و مجزايي ـ در فصل مشترك مسجد و مدرسه ـ قرار دارد كه نمازخانه‌اي هم زمان با مسجد اوليه بوده است. پوشش اين نمازخانه در دوره هاي گذشته تجديد شده، ولي ديوارها و قوس‌هاي خشتي پايين آن دست نخورده باقي مانده است. بقاياي ستون‌ها، جرزها و تزيينات مسجداوليه، در دالان ورودي جنوبي باختري، شبستان باختري و شبستان شمال خاوري كشف شده است. مصالح مسجد اوليه، آجر با ملاط گچ بوده و تزيينات آن را گچ بري، آجركاري و نقاشي روي گچ تشكيل مي ‌داده است. بناي كنوني مسجد با طرح چهار ايواني در كنار بناهاي قديمي ديگري چون حسينيه، آب انبار، مدرسه علميه، كاروان سرا و بازارچه قرار گرفته و مشتمل بر سردر، صحن، ايوان‌هاي چهارگانه، گنبدخانه، شبستان‌هاي متعدد، رواق، بخش‌هاي زيرزميني و كتيبه هاي تاريخي و تزيينات نفيس است. اين مسجد در اصل شش ورودي داشته كه از طريق دالان‌هايي به صحن مركزي مربوط مي ‌شده، اما ظاهراً دو ورودي مسدود شده است. ورودي اصلي در گوشه جنوب باختري مسجد و سر راه دشت محال قرار گرفته و نماي آن داراي قوس پنج او هفت، دو طاقنماي محرابي شكل، دو لچكي، دو نيم ستون آجري، دو قاب تزييني و دو سكوي آجري است. صحن مسجد به ابعاد 84/20×10/25 متر با ايوان‌ها و غرفه هاي دو طبقه در برگرفته شده است. ايوان جنوبي صحن با طاق گهواره‌اي و تزيينات بسيار زيباي گچ بري و آجركاري و كتيبه نفيس و تاريخي مربوط به دوره سلجوقي مهمترين ايوان مسجد است. متأسفانه قسمت عمده تزيينات ايوان فروريخته، با اين حال، كتيبه تاريخي آن تقريباً سالم باقي مانده است. اين كتيبه به خط نسخ در متن تزييني گچبري شده است. بر طبق مفاد اين كتيبه، ساختمان ايوان جنوبي و رواق باختري متصل به آن در سمت راست و دو رواق متصل سمت چپ آن، در سال 555هـ . ق توسط ابوطاهر بن غالي ساخته شده است.
اين ايوان، از طريق درگاه هاي جانبي، به شبستان‌هاي مجاور گنبدخانه و به وسيله مدخلي با قوس جناغي، به داخل گنبدخانه راه پيدا مي ‌كند. برجانب باختري مدخل گنبدخانه، سنگ نوشته‌اي مشتمل بر فرمان شاه عباس اول مبني بر تخفيف ماليات شيعيان اردستان، مورخ 1024هـ . ق نصب، شده است.
گنبدخانه مسجد داراي نقشه مربع است كه در بالا با چهار گوشواره و چهار طاق نماي تزييني به هشت ضلعي تبديل گشته و سپس توسط قوس‌هاي كوچكتري به 16 ضلعي و دايره مبدل شده و پاكار گنبد بر آن قرار گرفته است. گنبد بنا از نوع دو پوش پيوسته است. پوسته داخلي گنبد، از نوع تركين و مقطع گنبد بيروني، شبدري تند است. دهانه گنبد خارجي در حدود 10 متر، ارتفاع گنبد داخلي از تيزه آن تا كف حدود 19 متر و ارتفاع گنبد خارجي حدود 50/21 متر است. نيروي رانشي و فشار گنبد، از شمال، خاور و باختر توسط ايوان جنوبي و شبستان‌هاي خاوري و باختري و از جنوب توسط جرزهاي پشتيبان قوي مهار مي‌شود. سطح زيرين گنبد، با نقوشي شبيه كلوك بندان نُه رجي و شانزده باريك طاق به نحو زيبايي تزيين شده است. سطوح بخشي از ديوارهاي گنبدخانه نيز با تزيينات گچبري و گل انداز آجري به صورت پنج رجي مزين شده است. در بالاي بخش چهار ضلعي بنا، كتيبه سرتاسري گنبدخانه به خط نسخ بر زمينه تزييني گچ بري شده است. به نظر مي ‌رسد كه ساختمان گنبدخانه اندكي قبل از اين تاريخ ساخته شده و در اين سال، تزيينات آن به اتمام رسيده و در سال 555هـ . ق ، ايوان جنوبي به آن اضافه شده باشد. در اضلاع باختري و خاوري گنبدخانه، درگاه‌هايي وجود دارد كه طاق آنها مزين به كتيبه هاي قرآني و به خط كوفي است.
محراب اصلي بنا در ضلع جنوبي به ارتفاع تقريبي 7 و عرض 40/4 متر مشتمل بر دو حاشيه كتيبه و دو طاق نماي تو در تو با قوس تيزه‌ داراست كه هركدام بر دو ستون گچ بري قرار گرفته‌اند. هر كدام از بخش‌هاي محراب به طور مجزا داراي قاب آجري است. سرستون‌ها نيز از آجر هستند. قسمت ازاره محراب كه حاوي تاريخ ساخت است، آسيب ديده، اما با توجه به تشابه كتيبه آن با كتيبه سرتاسري زيرگنبد به نظر مي‌رسد كه از ساخته هاي سال 553هـ . ق باشد. نقوش تزييني محراب، متشكل از گل و بوته و خطوط اسليمي و كتيبه هاي آن نيز به خط كوفي و نسخ متضمن آيات قرآني است. علاوه بر اين محراب، در شبستان‌هاي مجاور گنبدخانه، هركدام دو محراب كوچكتر به قرينه همديگر با تزيينات مشابه قرار داشته كه محراب‌هاي شبستان سمت چپ به ابعاد 60/1×70/3 متر سالم‌تر برجاي مانده‌اند. بر روي لايه هاي گچي ازاره شبستان‌هاي مسجد، به خصوص در شبستان‌هاي جنوبي، مجموعه‌اي از يادگاري‌ها و يادداشت‌ها متعلق به دوره هاي مختلف تاريخي به جاي مانده كه قديمي‌ترين آنها مورخ 792هـ . ق و مربوط به خواندن خطبه در مسجد است. با توجه به كتيبه هاي موجود، ايوان شمالي مربوط به اوايل دوره صفوي است و ايوان خاوري( معروف به صفه امير جمله) نيز از ساخته هاي دوره صفوي است. به نظر مي ‌رسد كه بناي اصلي مناره متعلق به دوره سلجوقي يا بعد از آن باشد. اين مسجد در دوره اخير به صورت علمي مورد مطالعه و تعمير قرار گرفته و به شماره 180 به ثبت تاريخي رسيده است.
مسجد پامنار اردستان
مسجد پامنار در محله بنكويه زواره در 15 كيلومتري شمال خاوري اردستان واقع است. بناي مسجد، ساده و در ضلع جنوبي مشتمل بر 6 دهانه يا ايوان است كه در هركدام از آنها محرابي نفيس تعبيه ساخته‌اند. ايوان‌ها نيز با تزيينات گچ بري زيبايي تزيين شده‌اند. ظاهراً مسجد هفت ايوان با هفت محراب داشته كه يكي از آن ها در دوره اخير تخريب شده و بخش‌هاي ديگر نيز آسيب‌هايي را متحمل شده‌اند. محراب‌هاي نفيس اين مسجد داراي كتيبه هاي تاريخي و قرآني به خط ثلث و كوفي و تزيينات متنوع ديگر هستند. بر محراب ايوان اصلي كه شبستان مسجد محسوب مي‌شود، بقاياي كتيبه‌اي تاريخي نيز در اين مسجد به جاي مانده است.
در گوشه جنوب خاوري مسجد، مناره‌اي به ارتفاع 5/20 متر از زمين قرار دارد كه بخش فوقاني آن از بين رفته است. ساقه مناره داراي آجر كاري ساده است اما در انتهاي فوقاني آن، بقاياي مقرنس كاري و در سطح پشت بام مسجد، كتيبه بسيار زيباي آجري به خط كوفي به پهناي 90 سانتي‌متر با حاشيه تزييني تعبيه شده است. حروف آجري كتيبه، در زمينه‌اي از گل و گياه قرار گرفته است. اين بنا به شماره 108 به ثبت تاريخي رسيده است.
مسجد جامع زواره اردستان
بناي مسجد جامع زواره دربخش مركزي زواره، در 15 كيلومتري شمال خاوري اردستان واقع شده و با توجه به مدارك موجود، اولين مسجد چهار ايواني ايران است كه در دوره سلجوقي ساخته شده و اصالت خود را به نحو شايسته‌اي محفوظ داشته است. اين مسجد به وسعت حدود 1200 مترمربع با مصالح آجر و سنگ و گچ و خاك و با نقشه چهار ايواني و طرح مستطيل شكل ساخته شده و مشتمل بر صحن چهار گوش، ايوان‌هاي چهارگانه، گنبدخانه، شبستان، رواق، سردر، مناره، محراب گچبري نفيس و كتيبه‌هايي زيباست. سطح مسجد حدود يك متر از زمين‌هاي اطراف مرتفع‌تر و داراي دو سردر ورودي مزين به آجركاري و طاق نماهاي در خور توجه در ضلع خاوري و باختري است. از اين ورودي‌ها مي‌توان وارد فضاي طاق دار و سپس صحن مسجد شد. صحن مسجد به ابعاد 5/16×18 متر در چهار طرف داراي ايوان و دهانه هاي طاق دار است. كف صحن با آجر و سنگ فرش شده است. بر پيشاني نماي صحن، كتيبه بناي مسجد را به خط كوفي و با آجر تراش به صورت سرتاسري نوشته‌اند كه متأسفانه بخش عمده آن از بين رفته است. با توجه به ريختگي‌هاي موجود به يقين نمي ‌توان از باني و سال تاريخ آن سخن گفت، اما به نظر آندره گدار با توجه به موقعيت قرارگيري حروف تاريخي، تاريخ بنا نمي ‌تواند جز (530هـ . ق) باشد. همچنين با توجه به مشابهت بسيار اين مسجد با مسجد جامع اردستان و هم زماني تقريبي آنها و وجود كلمه «احمد» در كتيبه جامع زواره، به احتمال زياد، باني آن همان باني مسجد جامع اردستان (ابوطاهر بن غالي) بوده است.
ايوان‌هاي مسجد داراي ابعاد مختلف هستند، بدين ترتيب كه ايوان جنوبي از ايوان شمالي بلندتر و عريض‌تر، و ايوان شماي از ايوان‌هاي باختري و خاوري بزرگ تر است. سطوح ايوان‌ها، آجري ساده است و تنها در جرزهاي طرفين داراي طاق نماهاي محراب گونه سه طبقه‌اند. ايوان جنوبي صحن به دهانه 7 و عمق 5/4 متر داراي پوشش رسمي بندي زيبايي است. اين ايوان از طريق ضلع جنوبي به گنبدخانه و از اضلاع خاوري و باختري، به شبستان‌هاي طرفين راه پيدا مي‌كند.
شبستان گنبددار مسجد به ابعاد هر ضلع 45/8 متر داراي گنبدي آجري است كه در كمال زيبايي و تناسب به وسيله گوشه سازي بر طرح مربعي قرار گرفته است. گوشه سازي گنبد از نوع پتكانه با ارتفاع زياد است. گنبد به قطر دهانه حدود 8 متر، از نوع دو پوسته پيوسته است. دو پوسته اين گنبد از ارتفاع شكرگاه، از هم جدا شده‌اند. پوسته دروني، از نوع بيضوي و پوسته خارجي، از نوع نوع شب دري تند است. ارتفاع داخلي گنبد، 13 و ارتفاع خارجي آن، 14 متر است. آجركاري سطح زيرين گنبد و منطقه انتقالي به شيوه تزييني تا حدودي شبيه گنبدخانه هاي مسجد جامع اصفهان اجرا شده است. در زير گوشه ساز، كتيبه سراسري بنا به خط كوفي از آجر تراش در زمينه‌اي از گل و بوته گچي مشتمل بر آيات قرآني و عبارات تاريخي قرار دارد كه متأسفانه بخش عمده آن از بين رفته است.
در ضلع جنوبي گنبدخانه، محراب نفيس گچبري با وضعيت نسبتاً خوبي برجاي مانده است. اين محراب به ابعاد تقريبي 20/4×30/7 متر به صورت مستطيل قائم الزاويه‌اي متشكل از دو حاشيه و دو طاقنما با هلالي تيزه ‌دار بر روي هم است. هركدام از طاق نماها بر دو ستون با سرستون‌هايي قرار گرفته‌اند. سطوح محراب داراي تزيينات گچ بري برجسته مشتمل بر كتيبه‌هايي به خط كوفي و نسخ و نقوش گياهي و اسليمي است. كتيبه هاي اين محراب مشتمل بر آيات قرآني با رنگ نارنجي رنگ آميزي شده‌اند. خط كتيبه كوفي، شباهت بسياري با خط كتيبه زير گنبد دارد و به نظر مي‌رسد كه هر دو در يك زمان نوشته شده باشند (551هـ . ق). در اين گنبدخانه، دو محراب فرعي نيز قرار دارد كه آسيب زيادي متحمل شده‌اند.
ايوان شمالي صحن حدود 1 متر از صحن مرتفع‌تر است. ايوان‌هاي خاوري و باختري در انتها داراي بخش مجزا شده‌اي هستند. در طرفين ايوان‌ها، شبستان‌هاي ستوندار واقع‌اند كه با طاق‌هاي ناوداني شكل (نوعي قوس كليل) عمود بر صحن پوشش يافته‌اند. در ضلع باختري و مجاور ورودي باختري مسجد، مناره‌اي به قطر 5/4 و ارتفاع كلي 11 متر با پلكان مارپيچ قرار گرفته كه بخش فوقاني آن از بين رفته است. راه ورود به اين مناره از داخل مسجد است. براساس نوشته مورخان، سردابه‌اي كهن در زير راسته درآيگاه مسجد وجود دارد و مسجد فعلي بر روي مسجد شبستاني كهن ‌تر بنا شده است. اين بنا به شماره 283 به ثبت تاريخي رسيده است.
مسجد دشت محله راهميان اردستان
اين بنا در محله دشت راهميان يا راميان واقع شده و امروزه به صورت خرابه‌اي است، اما در اوايل قرن حاضر داراي كتيبه‌اي به خط كوفي بوده كه از بين رفته است. بناي اوليه مسجد ظاهرا مربوط به دوره سلجوقي است.

بقعه پير مرتضي اردستان
اين زيارت گاه در كوي فهوه در باختر مسجد سفيد سردشت قرار دارد و داراي گنبد و ايواني شمالي جنوبي است و درب ورودي از ايوان جنوبي است در ميان گنبد گورهاي پير مرتضي علي اردستاني و همسرش و پيرجمالي اردستاني، عارف سرشناس سده 90 هـ . ق وجود دارد. اين آرامگاه خانقاه و مدرسه‌اي بوده كه توسط خود پير مرتضي علي اردستاني - كه در زمان تيمور لنگ و شاهرخ مي ‌زيسته- ساخته شده است.
آرامگاه امير اويس اردستان
. در بخش باختري دشت محال اردستان، آرامگاه باشكوهي با آجر بنا شده كه داراي دو سنگ مرمر است يكي از سنگ‌ها در بالاي گور به طور عمودي نصب شده و ديگر بطور افقي روي گور نصب گرديده كه با سنگ قائم تشكيل زاويه قائمه مي ‌دهد.