مكان هاي ديدني و تاريخي
باغ هاي سرسبز و پررونق انار، قزقلعه ساوه، مسجدانقلاب، مسجدجامع ساوه، كاروان‌سراي باغ شيخ، امام‌زاده سيداسحاق ساوه برخي از مهم‌ترين ديدني‌هاي شهرستان ساوه را تشكيل مي‌دهند.
كشاورزي و دام داري
اساس اقتصاد شهرستان ساوه بر پايه كشاورزي و دام‌داري استوار است. سيستم كشاورزي منطقه در سال هاي اخير از حالت سنتي به صورت نيمه مكانيزه در آمده به طوري كه حدود 80 درصد درآمد مردم از راه كشاورزي و 20 درصد از راه صنعت تامين مي‌شود. منابع آب جهت آبياري زمين هاي زراعي و باغ‌ةاي ميوه از رودخانه قره چاي و چاه هاي ژرف و كاريزها تامين شده و از عمده‌ترين فرآورده ها اين منطقه گندم، جو، تره بار، پنبه، علوفه دامي، بنشن، ميوه هاي سر درختي مانند انار، انجير، انگور، زردآلو، گيلاس، بادام و گردو را مي توان نام برد. دام‌داري بر اساس و روش سنتي و پرواري انجام مي شود كه شامل پرورش گاو، گوسفند و طيور است كه نيازهاي داخلي مردم را تامين مي‌كند. صنايع دستي اين شهرستان از قديم شامل قالي‌بافي، جاجيم بافي و گيوه دوزي است. بازرگاني در زمينه محصولات كشاورزي و دامي رواج دارد. عمده ترين صادرات اين شهرستان گندم، ذرت، بنشن، انار و انجير است.
مشخصات جغرافيايي
ساوه يكي از شهرستان هاي استان مركزي از خاور به شهرستان تهران و قم، از شمال به شهرستان كرج، از باختر به بخش هاي خرقان و نوپران از توابع شهرستان ساوه و از جنوب به شهرستان تفرش محدود مي‌شود. مركز شهرستان از نظر جغرافيايي در 50 درجه و 22 دقيقه ي درازاي خاوري و 35 درجه و 1 دقيقه ي پهناي شمالي و ارتفاع 1050 متري از سطح دريا واقع شده است. شهرستان ساوه در منطقه اي دشتي قرار گرفته و كوه هاي پراكنده در اطراف آن واقع شده اند. شهرستان ساوه از آب و هواي معتدل و خشك برخوردار است. رودخانه قره چاي از مهم ترين رودخانه‌هاي اين شهرستان به شمار مي‌آيد. مسيرهاي دسترسي به اين منطقه عبارتند از:
جاده آسفالته ساوه – تهران به درازاي 130 كيلومتر
جاده آسفالته ساوه- همدان به درازاي 170 كيلومتر
جاده آسفالته ساوه – قم به درازاي 70 كيلومتر
وجه تسميه و پيشينه تاريخي
ساوه يكي از شهرها و مناطق باستاني بازمانده از دوران ساساني است كه به معني خرده طلا آمده است. تپه باستاني ساساني آسياباد (سير آباد) در مجاورت شهر، هم چنين تپه ها و محوطه هاي تاريخي هريسان، خرم آباد، آوه نشان گر قدمت اين است. ساوه در روزگار پارتيان با نام «سواكينه»، يكي از منازل مهم ميان راهي و در سده هفتم قبل از ميلاد يكي از دژها و منازل سرزمين ماد به شمار مي رفته است. از وضعيت ساوه در روزگار پيش از اسلام اطلاع دقيق و مستندي در دست نيست، اما از قرن دوم هجري به بعد در مورد اين شهر اطلاعات و روايات مكتوب زيادي موجود مي باشد. ورود حضرت معصومه (ع) به ساوه در راه سفر خراسان و بيماري ايشان در ساوه، نخستين رويدادي است كه در تاريخ اوايل دوران اسلامي اين شهر ذكر شده است. به نظر مي رسد كه گسترش خلافت اسلامي تا مرزهاي چين، حمل و نقل كالا، كاروان هاي زيارتي حجاج و آباداني راه ابريشم، توسعه شهر ساوه را در سده هاي نخستين اسلامي فراهم آورده است.
ناحيه و شهر ساوه در روزگار ديالمه و سلجوقيان پيوسته مقر زمستاني سلاطين ديلمي و سلجوقي و سپاهيان آنان بوده كه معمولا ييلاق را در ناحيه خرقان و همدان مي گذرانده اند. سراي معروف ديلمان و كوشك سلطاني ساوه اقامتگاه شاهان سلجوقي بوده است. رونق و آبادي شهر ساوه در روزگار سلجوقيان به اوج خود رسيد و ساوه به مركز سران قبايل متحد سلجوقي كه لقب اتابك داشتند، تبديل شد. از اين روزگار تا دوره خوارزمشاهيان بسياري از وزراي سلجوقي و خوارزمشاهي ساوجي بوده اند كه هريك در زمان خود در آباداني و ايجاد بناهاي شهري آن كوشيدند. ساوه در جريان حمله خانمان بر انداز مغول در قرن هفتم هجري صدمه و آسيب فراواني ديد. مغولان شهر را ويران كرده و ساكنان آن را از دم تيغ گذراندند. عماد الملك ساروجي وزير با تدبير و دانشمند سلطان محمد و سلطان جلال الدين خوارزمشاهي از جمله افرادي است كه در جريان حمله مغول جان خود را از دست داد. در دروه جانشينان هلاكو (ايلخانان) قسمت عمده اي از خرابي هاي هجوم مغول مجددا بازسازي شد. در اين دوره نيز ساوجيان هم چنان در مقامات و مناصب ديواني دولت ايلخاني به خدمت در آمدند كه از آن جمله مي توان به خواجه سعد الدين ساوجي وزير غازان خان، امير نظام الدين يحيي ساوجي، خواجه ظهير الدين ساوجي، خواجه شمس الدين ساوجي و… اشاره كرد.
ساوه در دوران تيموريان و آق قويونلو از غارت هاي متعدد و رقابت هاي ميان شاهزادگان آق قويونلو صدمه فراواني ديد. ورود تركمانان چادر نشين و استقرار آنان در اطراف ساوه و دستيابي سران آن به حكومت و درگيري و رقابت داخلي آنان، صدمه و آسيب سنگيني به اقتصاد و نيروهاي توليدي شهر وارد ساخت. در دوران صفويه بلوكات ساوه يكي از قلمرو هاي استقرار ايلات وابسته به نهاد حكومت صفويه (قزلباش و شاهسون ها) شد. اينان در حقيقت به مثابه قواي نظامي حكومت در نواحي مجاور پايتخت استقرار يافتند. از جمله ايل بيات كه در دشت هاي ساوه و زرند مستقر شدند و آن جا را به عنوان قلمرو زمستانه خود برگزيد. در دوره صفويه شهر ساوه دوباره آباد شد و كاروان‌سراها، راه ها، رباط هاي ميان راهي، مساجد، بازار سرپوشيده و بناهاي متعددي در آن احداث گرديد. با اين حال خرابي هاي ناشي از هجوم و حمله تيموريان، جنگ ها و كشمش هاي زمان آق قويونلو ها به تمامي بازسازي نشد. در اواخر دوره صفويه به ويژه در زمان حكومت شاه سلطان حسين صفوي، ضعف حكومت مركزي و تاخت و تاز قبايل و ايلات، رويدادهاي ناشي از جنگ هاي ايران و عثماني و فتنه افغان، آسيب هاي جدي و فراواني به رشد و توسعه شهر وارد كرد.در روزگار زنديه با احداث بناي معروف چهار سو، در احياي مجدد بازرگاني ساوه كوشش شد. در فاصله پايان دوران صفويه تا قاجاريه، شهر در تسلط حكام وابسته به گروه هاي ايلي پر نفوذ ناحيه مانند خلج ها قرار گرفت. با پايتخت شدن تهران، اهميت ساوه كاسته شد. در حال حاضر شهر ساوه يكي از شهرهاي آباد استان مركزي است و توسعه صنعتي آن موجبات رشد روز افزوني را فراهم آورده است.

مسجد بازار ساوه
مسجد بازار ساوه در ضلع شمالي تكيه بازار شهرستان واقع شده است. فرم اين بنا شباهت زيادي به بناهاي دوره زنديه دارد ولي مصالح بكار رفته بويژه آجرها كوچترها و جديدتر مي باشد لذا مي توان گفت كه اين بنا تاسيسات داخل گذر مربوط به اواخر صفوي و حدود اوائل دوره زنديه است. در واسط بازار ساوه گذري وجود دارد كه بنام تكيه معروف مي باشد اين گذر را از چند مغازه و ايوان كوچك كه هر كدام با دو درب به داخل مسجد باز مي شود تشكيل گرديده است در ايام عاشور را در اين محل عزاداري مي گردد بهمين مناسبت اين گذر بنام تكيه بازار نيز معروف مي باشد .
دوايوان نامبرده در سمت شمال تكيه قرار گرفته كه هر كدام با دو درب به داخل مسجد راه مي يابند. مسجد مذكور تنها از شبستان چهار گوش ومربع شكل تشكيل شده كه در وسط ضلع شرقي آن شاه نشيني و در وسط صلع جنوبي محرابي ساده ديده مي شود همچنين در بدنه سه ضلع شمالي، جنوبي و شرقي بنا سه پنجره و در گوشه شمال شرقي دربي ديده مي شود كه به داخل اتاقي كه در دوره معاصر جزو مسجد گرديده راه مي يابد.
پوشش اين بنا بر روي چهار ستون و نيمه ستونهاي كنار استوار گرديده به اين ترتيب كه ابتدا بر روي ستونها ونيمه ستونها قوسهائي زده اند سپس بين قوسها را با كار بندي تاتيزي قوسها پر كرده و پا كار گنبد ها را بوجود آورده اند ولي طاقهاي كنار مستقيما" از گوشه قوسها شروع شده اند. بطور كلي سقف اين بنا از يك گنبد بلند در وسط و چهار گنبد كوتاه و كوچك در گوشه ها و چهار طاق فرم ستونها هشت ضلعي و سر ستونها در زير پا كار قوسها بهصورت چهار ضلعي در آمده و بر روي هر ضلع آن يك قوس خورده است. در زير جبهه غربي اين مسجد آب انبار كوچك آن قرار دارد.
اين بنا در اصل و كلا" با آجر و ملات گچ بوجود آمده ولي بعدها تعميراي در آن ايجاد گرديده بويژه در سالهاي معاصر كه بدنه و ستونها را تا زير پا كار قوسها با گچ سفيد نموده و قسمت پائين بنا ستونها تا ارتفاع هشتاد سانتيمتر با موزائيك ازاره بندي كرده اند.
مسجد جامع ساوه
مسجد جامع ساوه بدون شك سند اصلي تاريخ، مذهب و فرهنگ شهر ساوه مي باشد كه در همه حال ديدگان نكته سنج، مورخين جغرافيا نويسان وسياحان را به خود جلب نموده است اين مسجد در خيابان سلمان ساوجي و درجنوب شهر ساوه واقع مي باشد .قديمي ترين بخش اين بنا شبستانها متعلق به دوره بيش از سلجوقي است اما در دوره سلجوقي و ايلخاني تغييرات عمده اي در ريخت معماري اين بنا صورت گرفته است.
طرح اوليه مسجد جامع ساوه مشتمل است بر يك حياط مستطيل شكل كه گرداگرد حياط را شبستانهاي ستوندار گلي و خشتي فرا گرفته ، شبستانهاي مسجد داراي حجره هاي متعددي است كه سقف آن روي ستونهاي بزرگ چهار ضلعي كه ارتفاع آنها به حدود سه متر مي رسد استوار شده اند طاقهاي خشتي روس ستونهاي هلالي شكل بوده وخشتهاي به كار رفته براي ساخت اين طاقها از نظر اندازه غير معمول مي باشند قديمي ترين بخش مسجد همانا شبستانهاي خشتي و گلي آن مي باشند كه متعلق به دروه پيش از سلجوقي مي باشند اما در دوره سلجوقي و ايلخاني تغييرات عمده اي در ريخت معماري اين مسجد صورت گرفته كه عمده آن جايگزيني عنصر خشت به جاي آجر مي باشد همچنين در اين دوره از گچ به ميزان زياد جهت ايجاد تزئينات استفاده شده كه پيدا شدن يك محراب گچي زيبا و ارزشمند در ضلع شمالي مسجد و وجود تعدادي محراب گچي در قسمت جنوبي مسجد خوگواه سليقه و ذوق هنرمندان گچبر مي باشد.
در ضلع غربي مسجد ايوان بلند و بزرگي ديده ميشود كه طول و ارتفاع آن تقريبا" با هم برابر است. در تمام سطح ديوارها و در لابلاي بلند آجرهاي اين ايوان، زينتهاي گچي فراواني به چشم مي خورد كه مشتمل بر كلمه ا.. محمد، علي، گل و برگ و نقوش هندسي مي باشند در ضلع جنوبي مسجد، گنبد خانه بزرگ آن وجود دارد اين گنبد از نوع دو پوش جدا از يكديگر مي باشد كه پوش دوم با كاشيكاريهاي رنگارنگ تزئين يافته است درون گنبد خانه يك محراب گچبري شده وجود دارد كه نقشهاي برگ، و گل و بوته زينت يافته و در حاشيه آن آيات قرآن جمله بخشي از سوره جمعه ديده مي شود بيرون از محوطه مسجد در گوشه شمال شرقي مناره آجري ديده مي شود كه از دوره سلجوقي است اين مناره تا ارتفاع 4 متر و توپر ساخته شده اما از اين ارتفاع به بالا توخالي بوده و داراي يك راه پله پيچدار است كه انتهاي مناره ختم مي شود. ارتفاع اين مناره به 30/15 متر مي رسد.
مسجد اعظم چلسبان
مسجد اعظم چلسبان در روستاي چلسبان از منطقه خرقان واقع شده است. اين روستا در 76 كيلومتري شهر ساوه قرار دارد. بنظر مي رسد بر اساس سبك و سياق معماري مسجد چلسبان اين بنا به احتمال قريب به يقين در دوره صفويه ساخته شده باشد. بناي فوق در ميان بافت كوهپايه اي روستا و در ميان مركزي اين ده بنا شده است.
مسجد چلسبان بر اساس طرحي ساخته شده كه در آن حياط به عنوان واحد معماري مركزي بنا بوده كه واحدهاي معماري تابعه آن در سه طرف شمال ، جنوب و غرب اين حياط مركزي بنا گرديده اند. حرم يعني قسمت اصلي مسجد در طرف غرب حياط ساخته شده و متشكل از يك ايوان وفضاي داخلي مسجد بخش اجتماعات مي باشد اين فضاي داراي سه ورودي از جناحين آن است. طرح حرم ، بر اساس پلاني مستطيل شكل بنا شده و از داخل داراي صفه هايي ساده مي باشد.
ويژگي و شاخصه اصلي اين بنا طرحو نقشه قسمت اصلي مسجد يعني حرم آن مي باشد كه مسطيلي شكل بنا شده و در ضلع غربي حياط ساخته شده است.

بقعه امامزاده فضل بن سليمان آوه
بقعه امامزاده فضل بن سليمان در جنوب شرقي منطقه باستاني آوه شمالشرقي دهستان آوه و در بخش جعفر آباد واقع شده كه در 35 كيلومتري جنوب شرق شهرستان ساوه قرار دارد با توجه به ملات بندي و نوع قوسها گنبد و مصالح بكار رفته در اين بنا تعلق اين بنا به دروه سلجوقي محرز مي باشد. جبهه خارجي اين بقعه برج مدوري است كه در بالا با لبه هره چين و تراس وار پاكار گنبدي سبدي شكل را در بر مي گيرد.
پا كار اين گنبد همانند بدنه بقعه استوانه متمايل به مخروط مي باشد ولي طرز كار گنبد به صورت دور چين است كه هر چه بالاتر مي رود به داخل جمع و در انتها تقريبا" نوك تيز ميگردد. ورودي فعلي بنا در مست جنوب مي باشد در حاليكه به نظر مي رسد ورودي اصلي در سمت غرب بوده كه بواسطه انباشته شدن خاك در جلو در آن درگاه ورودي اصلي را مسدود نموده اند ايواني كه در سمت جنوب واقع و ورودي فعلي را در بر مي گيرد جديدتر مي باشد كه بنظر مي رسد در اواخر دوره قاجاريه به آن افزوده باشند.
بدنه داخلي بنا بر خلاف خارج كه مدور است داراي هشت ترك مي باشد كه در وسط هر ترك طاقنمايي بلند ديده مي شود فقط جبهه جنوبي يا ورودي داراي طاقنماي دو طبقه مي باشد كه طبقه پايين تر بلندتر و طبقه بالا كوتاهتر است.
قوسها يا اضلاع هشتگانه در بالا به قرنيزي كه از چند رديف آجر چين تشكيل شده ختم مي گردد. سپس پاكار گنبد با جمع شدن به داخل به صورت دورچين گنبدي سبدي شكل را در بر مي گيرد كه در اين راه از تير وچوب نيز استفاده شده است. اطراف اين بنا را به مرور زمان خاك فرا و براي ورود بداخل امامزاده بايد از چند پله پايين رفت مصالح به كار رفته در اين بنا شامل : آجر، تير، چوب، خاك و سنگ مي باشد.
بقعه امامزاده سيد هارون
بناي فوق در 12 كيلومتري بسمت راست جاده شوسه ساوه باقرآباد قم كه بين روستاهاي رضا آباد و طراز ناهيد در بخش حومه شرقي ساوه واقع شده است.
بقعه امامزاده سيد هارون از خوش فرم ترين و جالب ترين بناهاي دوره ايلخاني موجود در شهرستان ساوه مي باشد. فرم اصلي اين بنا به صورت يك برج 12 تركي هر مي شكلي است كه بعدها در اطراف آن تاسيسات ديگري بوجود آورده اند. نماي بيروني اين بنا از سه قسمت بدنه 12 تركي هرمي شكل گنبد هرمي شكل 12 تركي و گنبدي تخم مرغي شكل مي باشد.
ارتفاع كلي اين بنا هفده و نيم متر از سطح زمين و قطر بدنه در سطح زمين ده متر مي باشد كه هر چه گنبد هرمي شكل با قر تيزي كه در حدود 5 سانتيمتر از بدنه اصلي بنا بيرونتر است و با سه رديف آجر و يك رديف كاشي فيروزه اي رنگ كار شده آغاز مي گردد در وسط هر ضلع گنبد محلي فرورفته گنبد تخم مرغي شكل آغاز مي گردد كه در وسط آن يم قبه قنديل و از فلزي ديده مي شود. .ورودي اصلي بنا در ضلع شرقي بوده كه در اواخر دوره قاجار در سال 1329 ه.ق. يك ايوان و چند اتاق جلوي آن بوجود آورده اند.
پس از ورود از تنها مدخل بنا وارد حريم هشت تركي اي مي شويم كه در وسط هر ضلع آن طاقنمايي بر پا گشته كه در بالاي اضلاع هشت گانه هشت طاقنماي كوچك ديگر در هر ضلع جلوه مي نمايد در چهار ضلع اصلي بالا چهار روزن نورگير در وسط طاقنما ديده مي شود كه در داخل به خارج تنگ شده و بيرون آنها داراي پنجره هاي مشبك گچي است.
در ضلع جنوبي بدنه پائين محراب ساده اي قرار گرفته كه در سالهاي اخير با ايجاد دو درگاه در اضلاع شمالي و غربي دو مسجد كوچك نيز بوجود آورده اند همچنين در جبهه شرقي خارج حرم با ايجاد چند اتاق جديد و ديواركشي حياط مربع شكل جديدي نيز ايجاد نموده اند كه داراي دو مدخل در شمال و جنوب مي باشد.
تزئينات اين بنا كلا" جديد و يا در سال 1329 ه.ق. و يا در دوره معاصر بوجود آمده اند تزئينات اين بنا شامل دو رديف كتيبه به خط نسخ كه با رنگ نيلي و بر روي زمينه گچي سفيد كار شده و در بالا و پائين اضلاع فوقاني داخلي حريم مي باشند و همچنين ديوار رنگاره هاي اطراف گنبد و داخل طاقنماها كه شامل ترنجها گلدانها گل و قنديل به رنگهاي قرمز و نيلي بر روي زمينه سفيد مي باشند. بناي فوق كلا" با آجر كارشده است.
بقعه امامزاده يونس هرق
بناي بقعه امامزاده يونس واقع است در يك كيلومتري جنوب غرب آبادي سرق كه يكي از روستاهاي قديمي و باستاني بخش نوبران بوده و در پنجاه كيلومتري جنوب غرب ساوه قرار دارد.
بناي فوق فاقد سندي دال بر زمان بناي آن بوده ولي با توجه به فرم چهار گوش و طاقنماهاي آن شباهت زيادي با آثار اواخر قرن نهم و اوايل قرن دهم دارد. نماي بيروني اين بنا به شكل چهار گوش مربع بوده كه در دو جبهه شمالي و جنوبي آن طاقنماي بزرگي در وسط و دو طاقنماي كوچك كم عمق در كنارين آن دارد. لبه ديواره بنا با آجر هره كاري شده و به عرض تقريبي يك متر مي باشد كه دوباره پا كار گنبد را به شكل چهار گوش در آورده و لبه آن نيز هره بندي و در وسط آن گنبدي خفته قرار گرفته كه روي آن را با آجر فرش و بندكشي نموده اند در نوك آن قنديلي فلزي نيز ديده مي شود ورووي حرم امامزاده در سمت شرق قرار دارد كه در چندين سال پيش ايواني با سنگ در جلوي آن احداث نموده اند داخل حرم نيز به صورت چهار گوش و با پلاني مربع شكل بوده كه در هر جهت آن طاقنمايي بزرگ و دو طاقنماي كوچك نيز در طرفين آن ديده مي شود در ميان طاقنماي جنوبي محرابي ساده مشاهده مي گردد.
بدنه بنا در ارتفاع تقريبا" 5/3 متر و در بالاي طاقنماها با چهار شكنج و چهار فيلگوش هم جمع شده و پاگار گنبد را بوجود آورده اند در دو جبهه شمالي و جنوبي بدنه پاكار دو پنجره نورگير قرار دارد. تمام بدنه داخلي و ايوان جلوي مدخل با گچ سفيد و فاقد تزئينات است. در ميان حرم ضريح چوبي حكاكي شده اي وجود دارد كه فاقد تاريخ بوده ولي نوع نقش و نگار و كنده كاري روي قابها و بدنه آن قابل مقايسه با آثار اوايل دوره قاجار مي باشد در محل امامزاده سنگهاي مرمر زيادي مربوط به قبور قديمي وجود دارد كه بر روي يكي از آنها تاريخ 909 ه.ق. حك شده است. مصالح به كار رفته در اين بنا شامل آجر سنگ و گچ مي باشد .

كاروانسراي تاريخي خشكه رود
كاروانسراي خشكه رود در حدود 55 كيلومتري ساوه و در بخش خرقان واقع شده است. نزديكترين آبادي امروزه بدين كاروانسراي روستاي خشكه رود مي باشد كه در حدود 7 كيلومتري آن واقع شده است.
بناي فوق فاقد سنگ نبشته و يا سندي دال بر زمان ساختش مي باشد. ولي فرم بنا و طرز كار آن به خصوص طاقنماي جناقي اين ساختمان مربوط به دوره صفويه مي باشد. اين كاروانسرا بنايي چهار گوشي است كه تنها دروازه ورودي آن درسمت شرق واقع شده و در جلوي آن يك خان وسيع و بلند وجود دارد در دو پهلوي خان دو سكو و در گوشه شمال غربي و جنوب غربي آن دو نيمه در گاه ديده مي شود. در هر جبهه خارجي جلوي خان 10 حجره وجود دارد كهچهار حجره از انتهاي جبهه شمالي و يك حجره از انتهاي جبهه جنوبي خراب شده است.
پس از گذشتن از درب ورودي بزرگ وارد يك دالان دراز شرقي غربي مي شويم. در دو پهلوي شمالي و جنوبي اين دالان دو سكو و چهار درگاه كه دو بدو قرينه و مقابل هم مي باشند و همچنين دوراه پله جهت صعود به پشت بام وجود دارد.
پس از دالان به حياط كارونسرا داخل مي شويم فرم اين حياط چهار گوش مستطيل شكل است كه طول آن شمالي جنوبي د و عرض آن شرقي غربي است ودر وسط جهات چهار گانه آن چهار قوس وجود دارد كه قوس شرقي آن سر در ورودي حياط و سه قوس ديگر را ايوانهاي بزرگ تشكيل مي دهند در هر طرف ايوانهاي بزرگ و دالان ورودي پنج ايوان كوچك و دالاني جهت ورود به اصطبلها و اطاقي كوچك و بدون ايوان در گوشه ها وجود داردو در عقب كليه ايوانهاي بزرگ و كوچك اتاقهايي جهت استراحت مسافرين تعبيه شده است .
در پشت اتاقهاي كاروانسرا هشت اصطبل وجود دارد كه از داخل حياط پشت مدخل آنها باز مي شود در ديوار خارجي اين طويله ها حجره هايي نيز جهت استراحت ساربانان طراحي شده است. سقف اصطبلها بوسيله طاقها و گنبدهاي خفته پوشيده شده است. در ديوار كليه اتاقها طاقچه و اجاق مشاهده مي گردد. روي پشت بامها و كف ايوانها و اتاقها با آجر و اطراف كاروانسرا در جلوي ايوانها به پهناي دومتر سنگ فرش شده و ديوار اتاقها داراي اندود گچ مي باشد .آب اين كاروانسرا از طريق يك چاه در مركز حياط تامين مي گشته است تزئينات اين بنا شامل نما كاري آجري سينه جنوبي جلوي خان مي باشد كه در سطحي گود كلمات يا علي مدد ديده مي شود. همچنين نيمه طاق روي اين خان بامقرنس كاري گچي و آجري تزئين گرديده است. مصالح به كار رفته در اين بنا شامل آجر ، سنگ و گچ مي باشد.
مجموعه بازار ساوه
مجموعه بازار ساوه در مركز بافت قديمي و مسكوني شهر و در مجاورت با يادمانهاي باستاني و بناهاي تاريخي اي چون ميدان مسجد ميدان انقلاب مسجد قرمز كوچه مسجد قرمز گنبد چهار سوق و بناي امامزاده سلطان سيد يحيي و سيد ابورضا قرار دارد.
بنظر مي رسد بناي بازار به دوره صفويه تعلق داشته و عصر شكوفايي آن نيز مصادف با زماني بوده كه ساوه از مرامز مهم توليد و تجارت بوده است. حد شمالي بازار به خيابان امام خميني و ضلع جنوبي آن به ميدان مسجد ميدان انقلاب ختم مي گردد اين بازار از يك راسته اصلي در جهت شمال – جنوب و دوازده گذر كوچه در اطراف آن تشكيل شده است مسير راسته اصلي بازار به صورت مستقيم نبوده بلكه در قسمت و همچنين در طرف جنوب اندكي به سوي شرق تمايل دارد. ميانگين طول بازار حدود 341 متر بوده و بلندترين ساختمان وابسته به بازار سراي نبي ( نبي زاده ) است كه حدود 11 متر ارتفاع دارد.
در حالت اوليه كف بازار بحالت طبيعي بوده يعني بدون سنگ و يا آجر فرش اما از دوره پهلوي به بعد ازاسفالته موزائيك و در بعضي نقاط از بتون براي پوشش و هموار كردن آن استفاده كرده اند. واحدهاي معماري وابسته به بازار همچون گذر مسيح سراي نبي ( نبي زاده) و گذر مسجد از منظر گاهنگاري به يك دوره مشترك تعلق ندارند به نظر مي رسد حد بازار در قسمت شمال يعني از گذر كاظمين ( كوچه شهر باني) و گذر مسيح تاتقاطع خيابان امام خميني از محدثات دروه پهلوي بوده وراسته اصلي بازار در نقطه ياد شده فاقد سقف است.
مجموعه بازار نور طبيعي خود را از گذرهاي پيرامون و همچنين از روزنه هاي موجود در سقف مي گيرد كه به شيوه تاق و تويزه ونيز گنبد ساخته شده اند.از دربهاي چوبي دو و يا چند لنگه و از حجره ها و دكانهاي بازار تعداد اندكي باقي مانده است. ويژگيهاي ساختاري و تاريخي بازار ساوه از سه منظر قابل توجه و بررسي است.
مركز كسب و كار و بازرگاني محله مسكوني و رخسارها وچهرهاي اجتماعي حضور و برگزاري جلسات مختلف مذهبي بر اين اساس در آن واحدهاي گوناگون معماري با كاربريهاي مختلف نيز شكل گرفته اند . بطوريكه ساختمانهاي بهداشتي مذهبي و آبرساني نظير اب انبار، حمام ، مسجد و تكيه به عنوان عضوهاي مهم تشكيل دهند بافت شهر در زندگي مردم دخيل و نقش اساسي داشته اند.
در سالهاي اخير به واسطه جهش بي سابقه تراز تجاري بازرگاين بازار بسيار عمومي و تريخي ونيز بسياري از خانه هاي قديمي در گذرها به پاساژ انبار و مغازه تبديل شده اند.

بند يا سد شاه عباس ساوه
در 25 كيلومتري ساوه سدي وجود دارد كه در منطقه ساوه به نام بند شاه عباس معروف بوده و جاده ان از طريق راه شوسه يكي از روستاهاي جنوبي ساوه به نام پل آباد ميسر مي گردد.
در جنوب منطقه ساوه رودخانه اي از غرب به شرق جريان دارد كه در محل قره چاي معروف مي باشد. در مسير اين رودخانه و در وسط تنگه اي به نام ماهي يره در گوههاي جنوب ساوه سدي بنام سده شاه عباس بنا نموده اند.
بناي اين بند ازآثار قرن هفتم هجري مي باشد كه بوسيله خواجه شمس الدين صاحب ديوان ساخته شده و در اوائل دوره صفويه و احتمالا" در زمانشاه عباس اول آن ا مرمت نموده اند. در وسط جبهه داخلي ( سمت جنوب) اين سد برج مخروطي شكلي ديده مي شود كه در وسط آن از بالا به پائين سوراخهائي با فواصل معين تعبيه شده كه به منظور اندازه گيري مقدار آب پشت سد و كنترل آن بوده است.
در قسمت فوقاني و روي سده چاهي ديده مي شود كه دور آنرا با آجر ساخته و با يك سري پله هاي مارپيچي به انتهاي چاه راه مي يابد اين محل به منظور كنترل و كم و زياد كردن آب خروجي سد بوده است.
در شمال غربي خارجي اين سد راهي بهمنظور صعود به بالاي سد وجود دارد كه به طور مارپيچ بوجود آمده و لبه پرتگاه آنرا با ديواره اي بشكل جان پناه بالا آورده اند در انتهاي اين راه در بالاي سد اتاقهايي ديده مي شود. بعدها را شيب داري در جنوب شرقي اين سد ايجاد نموده اند كه با تلاقي با راه شمال غربي مسير صعود به بالاي سد مسير ي را براي عبور از روي رودخانه و بالاي سد بوجود آمده كه اهالي چه بصورت پياده و چه سواره از آن مي توانستند عبور كنند. بنياد اين سد با سنگهاي رودخانه و ملات بسيار سختي مانند ساروج بوده كه بعدها صطح فوقاني آن را با آجر مرمت نموده اند.

حمام كلبعليخان خلج  ويدر
حمام كلبعليخان خلج ويدر است در غرب آبادي ويدر از بخش خرقان كه در 65 كيلوكتري شمال غرب ساوه قرار دارد. اين حمام سنگ نبشته و يا تاريخ دقيق بوده ولي با توجه به گفته اهالي و اعقاب باني بايد آنرا از ساخته هاي دوره زنديه دانست.
ورودي اين حمام در جبهه جنوب شرقي قرار گرفته و با هفت پله به داخل سر بينه درخت كن حمام راه مي يابد به طور كلي حمام فوق سواي ورودي آن از چهار بخش اصلي شكل گرفته است. رخت كن سربيته گرمخانه عمومي گرمخانه خصوصي و خزانه.
سربينه حمام چهار گوش و با پلاني مربع شكل است كه در وسط آن حوضي قرار دارد در دو جبهه شرقي و غربي دو سكو براي رخت كن تعبيه شده كه نسبت به كف حمام نيم متر ارتفاع دارد در هر گوشه سربينه از لبه سكوها چهار ستون شكلي هشت ضلعي و هرمي شكل قرار گرفته كه از ديوارها يك متر فاصله دارند ديوارهاي بدنه سربينه چهار طاق و در چهار جهت اصلي و چهار گنبد كوچك در گوشه ها و يك گنبد بزرگ در وسط اين سربينه را پوشانده است.
در وسط ضلع شمالي در گاهي است كه به راهرويي دراز و شرقي غربي راه مي يابد اين راهرو به توالت حمام ختم مي گردد. گرمخانه عمومي نيز همانند سربينه چهار گوش و با پلاني مربع شكل بوده كه در چهار گوشه آن و به فاصله يك متر از ديوار چهار ستون مخروطي شكل مارپيچي وجود دارد سقف اين قسمت نيز همانند سربينه كار شده است. در گوشه غربي گرمخانه دو راهروي سر پوشيده وجود دارد كه راهروي جنوب غربي وارد نظافتخانه شده و راهروي شمال غربي به داخل گرمخانه خصوصي راه مي يابد. در وسط ديوار شمالي گرمخانه عمومي راه پله ورودي خزانه قرار دارد كه داراي دو پله و يك لبه سنگي است. خزانه به شكل چهار گوش و با پلاني مسطيل شكل بوده كه طول آن شرقي غربي و در چهار جهت آن چهار طاق و در وسط يك گنبد خفته آن را پوشانده است. در جبهه شمال غربي خزانه را پله ورودي از گرمخانه خصوصي تعبيه شده است. گرمخانه خصوصي كوچك و با پلاني هشت ضلعي كار شده كه گنبدي خفته آنرا پوشانده است. آتشخانه اين حمام در جبهه شمال قرار گرفته كه از خارج حمام به اين محل راه مي يابد.
تزئينات عمده اين حمام شامل ستونهاي سنگي منقوش وحجاري شده موجود در سربينه و گرمخانه عمومي مي باشد كه شامل نقوش گلدان ،گل و بوته، پرنده درخت سرو و شيارهاي هلالي است ضمنا" كف و ديواره سكوها ، اطراف حوض سربينه و كف راهروها با سنگهاي صيقل خورده است.

با توجه به نام ديليگان و گويش مردم آن جا باور بر اين است كه اين شهر و يا شهرك در زمان ساسانيان نيز وجود داشته و از جمله شهرهاي ماد بزرگ بوده است شهر دليجان پس از اسلام گاهي جزو اصفهان و گاهي در قلمرو حاكم قم قرار داشته و تابع منطقه ي جبال و يا عراق عجم بوده است، در زمان صفويان جزء قلمرو و عراق عجم بوده زيرا شاه عباس ايان را به 5 ايالت اصلي تقسيم كرده بود: فارس ، خراسان، آذربايجان، گيلان، مازندران و ايالت عراق عجم، در روزگار قاجاريه ايران به4 ايالت و 23 ولايت تقسيم شده بود كه دليجان جزء ولايت كمره، گلپايگان و محلات قرار داشته در سال 1316 شمسي، دليجان و محلات حزو شهرستان قم، از استان دوم به حساب مي آمده است، در سال 1327 خورشيدي شهرستان محلات با 3 بخش محلات، خمين و دليجان در شمار شهرستان ها استان دوم محسوب مي شدند.
بعدا" بخش دليجان با دهستان هاي اردهال ، نراق، پشت گذر، خورهه نيز از شهرستان قم منتزع و به محلات ملحق شدند، در سال 58 دليجان تابع استان مركزي به مركزيت اراك در آمد شهر دليجان به علت موقعيت جغرافيايي و ارتباطاتي خود، چون بر سر راه بزرگ تيسفون ، خراسان، ماوراء النهار ( جاده ابريشم ) قرار داشته و هميشه در ارتباط با سه شهر بزرگ همدان، اصفهان ري بوده است و از مراكز عمده مبادلاتي اقتصادي در سر راه اصلي ايران بشمار مي رفته است. دليجان از گذشته تا كنون از كانون هاي مبادلاتي اقتصادي ايران بوده و گذشته از آن در منطقه مركز ارتباطي و محل مبادلات و خريد و فروش كالاي مناطقي نظير: خمين ، گلپايگان ، محلات، جاسب ، نراق ، و اردهال محسوب مي شده است.
اين شهر با اين كه درابتدا شهر بزرگي بوده است ولي عوامل مهمي باعث ويراني آن شدهاست اين شهر در بستر تاريخ مسيري براي تاخت و تاز آشوريان در راه هجوم اسرهدون، شاه آشوري از همدان به كاشان بوده است. همچنين اين شهر مدت زيادي در برابر حملات مغولان مقاومت كرده ولي بالاخرخ درمقابل آن ها مقعور مي گردد حمله افغان ها هم خود باعث مي شود كه عده بسياري دليجان را ترك كرده و شهر دچار ويراني گردد، و همچنين همان طور كه ذكر شده به علت اين كه در منطقه مركزي و در محل به هم پيوستن راههاي بزرگ شهرهايي مانند : ري و اصفهان قرار گرفته بود و چون حكومتهاي گذشته نسبت به تصر اين مناطق توجه داشته اند هنگام لشگر كشيها، ماندن و گذر سپاهيان مورد ستم و آسيب فراوان قرار مي گرفت واين امر باعث مي شد كه عده اي زادگاه خود را ترك گويند آخرين حمله توسط سركشاني مانند نايبحسين كاشي و رجب لر در سال 35 ه.ق. بوده است. قحطي سال 36 ه.ق. و بيماري عفوني مانند حصبه و وبا هم عاملي براي از بين رفتن مردم آن ديار بوده است .
وجه تسميه نام دليجان
بسياري نام دليجان را به معني گاري كه يك كلمه فرانسوي است مي دانند و دليل آن ها بر اين مدعا است كه چون اين شهر در مسير راهاي تباطي تهران – قم – اصفهان بوده است و چون در قديم الايام وسائل نقليه موتوري نبود، مردم با اسب و گاري والاغ و شتر طي طريق مي كردند، لذا جهت فراهم بودن آذوقه و وسايل آسايش و هم تامين امنيت بيشتر يك و يا چند روز توقف نموده و كاروانيان وسايل و بار و بنه خود راگذاشته و ضمن استراحت ارابه ها و درشكه هاي خود را تعمير مي كردند و اسبها و شترهاي تازه نفس نيز به خدمت مي گمارند. به اين ارابه ها نام دليجان اطلاق مي شد. لذا به اين محل دليجان گفته اند كه اين باور به دلايل ذيل رد مي شود
الف: جغرافيا نويسان قديم هر يك در كتب تاريخي خود از دليجان ذكري به ميان آورده اند از جمله ياقوت حمدي در المعجم البلدان نوشته شده است. دليجان شهر كوچكي است در نواحي اصفهان گفته مي شود دليجان ، حمدالله مستوفي آن را نيز به نام دليجان ثبت كرده است ابوالفدا در تقويم البلدان تاليف اوايل قرن هشتم ه.ق. از دليجان نيز نام برده و آن را به همين نام ذكر كرده است. ضمنا" در كتاب تاريخ قم تاليف حسن بن محمد بن حسن قمي نيز نام اين شهر دليجان و ديليجان عنوان شده است.
ب: آن چه سينه به سينه نقل شده اين است كه در قديم الايام در اين هشر مردمي دلير وجود داشته و به همين منظور آن را دليرگان نام نهاده اند و سپس بر اثر كثرت استعمال حرف «ر» از آن حذف شده و دليگان مبدل و سپس دليجان شده است.
ج: به لهجه و زبان محلي آن را دليگن و يا دليگان مي گويند كه به نظر مي رسد پس از حمله اعراب و معرب اسامي فارسي، نام اين شهر با تبديل « گ » به « ج » به دليجان تغيير يافته است
 با توجه به زماني كه كتب فوق نوشته شده است مي توان نتيجه گرفت كه دليجان در قرن چهارم هجري و قبل از آن نيز وجود داشته زيرا آن را معرب دليگان را مي دانند در صورتي كه دليجان به معني گاري در قرن 18 ميلادي در اروپا متداول شده است .
آن چه كه از مطالب فوق نتيجه گرفته مي شود اين است كه نام دليگون به ديليگان و سپس به دليگان و بعد ديليچان و دليجان تغيير يافته است و نام دليجان معرب ديليگان است و مفهوم سرزمين و جايگاه شجاعان را دارد.

غار چال نخجير
در فاصله 8 كيلومتري شمال دليجان و در منطقه اي به نام چال نخجير قرار دارد . درون غار عموماً كريستاليزه بوده و از سنگ هاي تزئيني و زيبا تشكيل شده است . كف و ديوارهاي غار پوشيده از اسفنجهاي بلورين است كه از اين جهت يكي از غارهاي زيباي كشوري است .

مسجد جامع بيجگان
بناي فوق در مركز روستاي بيجگان يكي از روستاهاي هفت گانه دهستان جاسب شهرستان دليجان قرار دارد . در روستاي بيجگان 9 بنا به عنوان مسجد وجود دارد كه دو تاي آنها يعني مسجد جامع و مسجد امام حسن داراي قدمت بيشتري مي باشند. در جنوب غربي مسجد دو كتيبه وجود دارد كه بر روي يكي از آنها ماده تاريخ 719 ه.ق. حك شده است. بناي فعلي مسجد جامع با قدمتي بيش از 150 سال در مركز روستا و در كنار چنار كهنسالي كه داراي قدمتي بيش از صد سال است قرار دارد.
مسجد داراي پلاني مستطيل شكل و در جهت جنوب غربي – شمال شرقي است كه داراي دوورودي يكي در سمت غرب ويژه آقايان و ديگري در گوشه شمال كه كوچكتر مي باشد و ويژه بانوان مي باشد. مسجد به صورت دو اشكوب كه از اشكوب فوقاني كه ارتفاع زيادي هم دارد فضايي خنك و دلپذير در تابستانها به وجود مي آيد در طبقه تحتاني ده حجره كه در بالاي هر حجره يك حجره ديگر هم رديف حجره پائين قرار دارد كه در مراسم و اعياد مذهبي خانمها در حجرات بالايي تجمع مي كنند. سقف مسجد مسطح از جنس چوب بوده و از سطح داخلي به خارج شامل پنج تنه درخت است كه تيز حمال وسط قطور وچهار تيرحمال با قطر كمتري در طرفين آن وجود دارند.
در دو ضلع شمالي شرقي و غربي ارسيهاي چوبي وجود داشته كه بجز يكي بقيه را حذف و بجاي آنها پنجره هاي آلومينيومي كار گذاشته اند. در جنوب غربي مسجد نيز دو كتيبه وجود دارد كه كتيبه پائين صحرايي بي شكل مي باشد داخل مسجد داراي تزئينات زيبايي از نقوش گياهي به رنگ سفيد و قرمز به صورت گچ كاري بر روي اندودهاي سفيد داخلي است.مصالح استفاده شده در اين بنا شامل : چوب ، سنگ، خشت، و گل مي باشد.
مسجد امام حسن بيجگان
بناي مسجد امام حسن واقع در روستاي بيجگان از توابع دهستان جاسب شهرستان دليجان باشد. اين بنا در داخل روستا و در 200 متري شمال شرق مسجد جامع در سه راه چمران روستاي فوق قرار دارد. در داخل محراب مسجد كتيبه اي سنگي وجود دارد كه تاريخ بناي مسجد امام شعبان سال 962 ه.ق. نشان مي دهد. بدين شكل متعلق بنا به دوره صفويه محرز مي گردد با اين حال در دوره هاي بعدي ديوارها وبويژه سقف بنا مرمت وبازسازي شده و در دوره معاصر نيز قسمت كفش كن و آبدارخانه مسجد را با مصالح امروزي بازسازي كرده اند.
اين مسجد يكي از مساجد قديمي روستا بيجگان بوده كه همانند مسجد جامع داراي پلاني مستطيل شكل ولي كوچكتر مي باشد كه در جهت شرقي- غربي بنا شده است. دو رديف ستون سه تايي به اضافه دوستون باريك ديگر سقف نيز پوش اين مسجد را نگه داشته اند ستونها با سهم همخواني نداشته وبه صورت باريك و قطور مي باشند.
در سمت شرق، مسجد داراي ايواني بوده كه زير آن اتاقي كوچك جهت نمازگزاردن كهنسالان كه توانايي بالا رفتن از پله هاي مسجد را گذارند وجود دارد. در دوره معاصر ايوان مذكور را تخريب وآنرا به مسجد افزوده اند.
مسجد داراي دو ورودي بوده كه ورودي جنوب غربي كه چند پله نيز دارد ويژه مردان و ورودي كوچك شمالي ويژه زنان مي باشد و بخش غربي مسجد به صورت دو طبقه بوده كه طبقه بالا كوچك و ورودي آن از شمال غرب مسجد مي باشد.
مسجد ساده و بدون آرايه هاي معماري است كه گچ اندود شده است.در ديوار جنوب غربي و در داخل محراب ساده مسجد كتيبه اي سنگي وجود دارد كه بر روي آن با خط ثلث اسماء الهي و امامان و مدحي از حضرت علي ( ع ) همراه با نام شاه طهماسب صفوي و معمار بنا وتاريخ 962 ه.ق. آمده است. مصالح به كار رفته در اين بنا شامل خشت، گل، چوب و گچ مي باشد.
مسجد جامع راوه
مسجد جامع راوه واقع است در روستاي دودهك از توابع دهستان دودهك كه در س17 كيلومتري شهرستان دليجان قرار دارد. مسجد جامع راوه در مركز روستا واقع شده و از بناهاي عام المنفعه ساخته شده در دروه قاجاريه مي باشد. اين مسجد در جهت شمال – جنوبي ساخته شده و داراي حياطي با حوضه كوچك جهت وضو گرفتن در مركز آن مي باشد. مسجد از نوع شبستان و داراي دو فرش انداز در جهت شرقي – غربي است. ورودي اصلي بنا در سمت جنوب از داخل ايواني كوچك ميسر مي گردد. سقف اين ايوان ازدو گنبد كوچك تشكيل شده كه بر ستوني چهار گوش استوار شده اند.
در سالهاي اخير در گوشه جنوب شرقي مسجد اتاقي جهت آبدار خانه نباشد كه تقربيا" شبيه بافت اصلي بناست. ستونهاي مسجد چهارگوش و به ارتفاع 145 سانتيمتر تا زير طاق بنا شده گنبدهاي شش گانه بناي فوق را نگه مي دارند.
ارتفاع گنبد تا كف مسجد 10/4 متر و محراب آن ساده و به صورت طاقنمايي عميق مي باشد مسجد داراي تزئينات خاصي نبوده و فقط در ديوارهاي آن طاقچه هاي كوچك و طاقنماهايي تعبيه شده است. روي بدنه گچي مسجد را با رنگ سبزي پوشانده اند. مصالح استفاده شده دربنا گل و گچ مي باشد.

امامزاده سليمان راونج
امامزاده سليمان راونج در ابتداي روستاي راونج از توابع دهستان دودهك و در 36 كيلومتري شمال شهرستان دليجان قرار دارد. اين امامزاده كه از بناهاي دوره قاجاريه مي باشد در شمال قبرستان عمومي روستا مي باشد. بناي فوق داراي يك اتاق و صحن اصلي و ايواني به صورت مستطيلي در جهت شرقي – غربي است.
صحن اصلي امامزاده بشكل مربع با سقف گنبدي است كه در وسط آن قبري بدون سنگ قبر قرار دارد. ورودي اصلي بنا از قسمت جنوبي و از طريق يك ايوان بوده و براي ورود به سطح ايوان چهار پله سنگي وجود دارد. ايوان داراي دو جرز سنگي چهار گوش است كه در وسط جرزها يك ستون با روكش گچي وجود دارد اين ستونها بر پايه اي مكعبي شكل قرار گرفته و داراي سر ستون گرفتي دوره قاجار مي باشد ستون و دو جرز سنگي تير چوبي حمال و 11 تير فرعي روي تير را نگهداري مي كنند ايوان از الحاقات دوره جديد مي باشد. بالاي ورودي به صحن يك شيير بر جسته از گچ نقش شده است صحن اصلي از خشت و گل ساخته شده و پوشش آن را با گچ سفيد كاري كرده اند.
در شرق صحن اصلي امامزاده اتاقي مستطيل شكل از سنگ و گل ساخته شده كه داراي سقف چوبي مسطحي مي باشد اين اتاق دو ورودي از شرق و غرب دارد . ورودي غربي آن از داخل صحن و ورويد شرقي آن توسط درب چوبي قديمي بزرگي كه تمام ضلع شرقي اتاق را در بر گرفته پوشانده شده است. اين درب چوبي دو لنگه داراي تزئينات مشبكي مي باشد.
امامزاده ابوالفضل مهدي آباد
بناي امامزاده ابوالفضل در يك كيلومتري غرب روستاي مهدي آباد از توابع دهستان جوشق و در 35 كيلومتري شرق شهرستان دليجان واقع شده است. بناي اين امامزاده در جبهه غربي قبرستان عمومي روستا قرار دارد با توجه به تاريخ كتيبه قسمت شرقي ضريح چوبي امامزاده كه متعلق به سنه 1075 ه.ق. و دو سنگ نوشته ديوار آستانه ورودي به صحن با تاريخ 1098 ه.ق. تعلق اين بنا به دوره صفويه محرز مي باشد.
بنا فوق به شكل مستطيل و در جهت شمالي جنوبي است در بخش شمال غربي بشكل نيم دايره و در شمال شرقي ديواري به عنوان پشتيباني و به منظور جلوگيري از ريزش ديوارهاي آن ساخته شده است. صحن اصلي بنا به صورت هشت ضلعي و ورودي آن از قسمت شرقي و از طريق ايواني ميسر مي گردد.
سقف ايوان با دو طاق جناقي كه با گچ سفيد كاري شده پوشانده و با گل و بوته نقاشي شده است ورودي اين بنا داراي درب چوبي زيبايي است كه پس از گذر از آن صحن اصلي امامزاده با سقفي گنبدي شكل قرار دارد. نماي بيروني آن داراي يك ساقه و گنبدي مخروطي شكل مي باشد كه در داخل دور ساقه گنبد سيزده طاقنماي كوچك و چهار نورگير بين آنها وجود دارد كه با گچ سفيد شده است در هر ضلع صحن طاقنمايي به ارتفاع 4 متر و عرض 60/1 متر بنا شده است. در ضلع جنوبي صحن ورودي فضاي جنوبي صحن قرار داشته كه بعد از تخريب شدن بناي جنوبي آن را مسدود كرده اند در ضلع شمالي ورودي به اتاق آرامگاهي و در قسمت غربي نيز ورودي به اتاقي مستطيل شكل و كوچك قرار دارد. در اين اتاق سه سنگ قبر وجود دارد كف صحن اصلي با كشايهاي مربع شكل كه لعابي فيروزه اي دارند مفروش شده است.
در وسط صحن صندوقي چوبي روي قبر قرار گرفته كه بلندي آن يك متر بوده ضريح چوبي مشبكي به بلندي 5/1 متر بر روي آن قرار گرفته است. اين ضريح داراي كتيبه هايي نيم برجسته به فارسي و عربي مي باشد كه بر قسمتي از آن ماده تاريخ 1075 ه.ق. و نام واقف ضريح مشهود مي باشد.
در بخش شرقي صحن اصلي شبستان شمالي – جنوبي با آجر ساخته شده كه قسمتهايي از آن دوباره سازي شده و داراي سه درب آهني است. داخل شبستان داراي طاقنماهايي به صورت دو طبقه بوده و داراي سه گنبد مركزي و گنبدهاي كوچكي دراطراف مي باشد.
عمده تزئينات بنا شامل تزئينات سردر ورودي آن مي باشد كه با نقاشي روي گچ كار شده و شامل نقاشي انواع حيوانات همچون روباه طاووس شير و انواع پرندگان با رنگهاي قرمز، زرد، قهوه اي و سفيد مي باشد در دو سمت درب ورودي دو سنگ نوشته به صورت عمودي بر ديوار نصب شده كه سمتي چپي سنگ قبر و سمت راستي آن داراي كتيبه اي به خط نسخ با مضمون نام واقف سنگ نوشته و تاريخ وقف ( 1098 ه.ق. ) مي باشد
مصالح به كار رفته دراين بنا شامل سنگ ، گل ، گچ ، خشت و آجر مي باشد. بناي فوق بتاريخ 10/10/1381 به شماره 6967 در فهرست آثار ملي ايران به ثبت رسيده است.

كاروانسراي دودهك
كاروانسراي دودهك در روستايي به همين نام و در هفده كيلومتري شهرستان دليجان بين قم و اصفهان واقع شده است. كاروانسراي فوق در 300 متري جنوب غربي روستا قرار دارد. كاروانسراي مذكور فاقد كتيبه و از تاريخ دقيق ساخت بنا اطلاع درستي در دست نيست . اما با توجه به دروازه بلند وبزرگ و سر در مرتفع وهمچنين ضخامت ديوارها و چهار گوشواره زير گنبد نماز خانه مي توان تاريخ بناي فوق را به دوره ايلخاني نسبت داد هر چند ته آنرا به دوره صفويه نيز نسبت مي دهند. اين كاروانسرا در دوره قاجاريه نيز داراي رونق بوده است.
بناي فوق از كاروانسراهاي چهار ايواني با يك حياط مركزي است كه داراي پلاني تقريبا" مربع شكل مي باشد ورودي كاروانسراي از سمت شمال بنا مي باشد نماي دو سوي ورودي پيش آمده كاروانسرا به طاقنماهايي تقسيم شده ودر اصلي در دوطرف ايوان ورويد داراي دو طاقنماست ديوارهاي ورودي ايوان مانند نيز از طاقنماهاي مستطيل و قوسهاي جناقي تركيب شده است. در دو طرف ورودي بنا سكويي نيز براي استراحت مسافران تعبيه شده است. در قسمت غربي راهروي ورودي اتاقي مربع شكل مي باشد كه در ضلع جنوبي آن يك محراب ساده وجود داشته كه سقف آن با استفاده از چهار گوشواره به صورت گنبد ساخته شده است.
در هر ضلع حياط يك ايوان موجود بوده كه اطراف دو ايوان شرقي و غربي داراي حجره هاي متعددي است هر يك از حجره هاي با اختلاف سطح نسبت به كف حياط بنا شده اند و در درون آنها تنوري جهت طبخ و گرمايش تعبيه شده است. قسمتهاي اصطبل و انبار از دو ضلع شمال و جنوب در نظر گرفته شده است. آب انبار مجموعه در زير زميت ايوان شرقي مي باشد بناهاي اطراف حياط همانند نبوده و داراي طرحهاي متفاوتند در هرگوشه بيروني و وسط ديوارها بنا داراي يك برج مدور ( چهار برج ) و پشت بامها نيز داراي ديوار جان پناه مي باشند.
سازه اصلي اين بناسنگ و آجر و آهك و گچ بوده و در پي از قلوه سنگهاي رودخانه اي استفاده شده و بر روي پي ها ديوارهاي آجري بنا شده است. تنها تزئينات بناآجر خفته راسته مي باشد. كاروانسراي دودهك از يكسو بر سر راه و شمال به جنوب بين مراكزي همچون ساوه ، قم و سلقچگان به اصفهان وار سويي ديگر مناطق غرب ( خورهه ) به شرق ( كاشان ) واقع است.
كاروانسراي شاه عباسي كهك
كاروانسراي شاه عباسي كهك واقع در 200 متري شمال غرب روستاي كهك و در صد متري مقبره آقاخان محلاتي قرار دارد. همانطور كه از نام اين كاروانسرا بيد است اين كاروانسرا از بناهاي باز مانده از دوره صفويه مي باشد. اين كاروانسراي همچون كاروانسراي ديگر روستاي مذكور به شيوه چهار ايواني با يك حياط مركزي و با پلاني تقريبا" مربع شكل بنا شده است.
ورودي اصلي كاروانسراي از جبهه جنوبي بوده و داراي سر در بزرگي است كه نسبت به ديوار جنوبي كاروانسرا 5/1 متر پيش آمده است. در دو طرف ورودي طاقنماي تقريبا" مربع مانندي با طاق جناقي و خيز كم و كف سنگي تخت كه نسبت به زمين 20/1 متر ازتفاع دارد و وجود دارد. هر طرف ورودي داراي پخي ايست كه بر بالاي آن طاقنمايي قرار دارد . بر سر در ورودي جاي كتيبه اي است كه احتمالا" به سرقت رفته است.
ورودي بنا به شكل هشتي بود و در هر طرف آن پلكاني براي دسترسي به پشت بام تعبيه شده است. در اطراف ايوانهاي چهار گانه، حجره ها، اتاقهاي مسكوني ، اصطبلها و ساير بناها بت سقف گنبدي و طاق و تويزه ساخته شده اند.
در هر چهار گوشه كاروانسرا برجي مدور وسنگي وجود دارد كه برجهاي شمال غربي و جنوب غربي تخريب شده اند پشت بامها داراي جان پناه بوده كه به مرور زمان بر اثر عوامل جوي از ارتفاع آن كاسته شده است. مصالح به كار رفته در بنا بيشتر آجر، سنگ، و گچ و ساروج مي باشد. كاروانسراي شاه عباسي كهك بر سر راه قديمي قرار گرفته كه از يك طرف به اراك، از يك سمت به محلات و از طرف ديگر به دليجان ختم مي شده است.

سد خاوه
بناي عام المنفعه فوق در يك كيلومتري شمال غرب روستاي خاوه و در دهستان جوشق شهرستان دليجاني واقع شده است. اصل بنا در دوره صفويه بنا شده و در دوره قاجاريه تعميرات و الحاقاتي بر آن صورت گرفته است. سد خاوه كه به سد ارجن آبادنيز معروف است در دره اي در شمال غربي روستا و بين كوه ساخته شده كه دسترسي به آن از طريق جاده خاكي كناره كوه امكان پذير مي باشد.
تاج سد در جهت شرقي – غربي بوده و طول آن 53 متر و عرض آن بين 12 تا 14 متر مي باشد . ارتفاع داخل سد از سطح تا كف دهانه خروجي آب 5/9 متر و ارتفاع بيروني آن 18 متر است در وسط طول تاج چاهي و راه پله اي بشكل نيم دايره به طرف پائين وجود دارد كه دهانه چاه به قطر 90 سانتيمتر بوده و داراي دور چين سنگي ايست كه تا كف سده عمق دارد در كنار چاه راه پله اي مارپيچ وجود دارد كه پله آن بطور كامل تخريب گرديده ولي سقف قوسي شكل آن تقريبا" سالم باقي مانده است سقف قوسي شكل آن با آجر و ديوارهاي دو طرف پله از قلوه سنگ و گچ ساخته شده اند را پله در پائين بداخل چاه منتهي مي گردد قسمتي كه دريچه آب در آن قرار گرفته است اين دريچه در مواقع لازم براي آبياري مزارع وباغات روستا و يا موقع پر شدن آن باز مي شده است. سطح داخلي سد بر اثر سيلابها با گل و لاي پر شده است.

آب انبار مهدي آباد
آب انبار مذكور در روستايي بنام مهدي آباد از دهستان جوشق شهرستان دليجان واقع شده است. بناي فوق از ساخته هاي دوره قاجاريان مي باشد. اين بنا در مركز روستاي مهدي آباد و در كنار مسجد جامع روستا واقع شده است.
بخشهاي مختلف اين آب انبار مشتمل است بر منبع ذخيره آب ، راه پله، پاشير و سر در آب انبار اين آب انبار در جهت شمال شرقي ، جنوب غربي شاخته شده و منبع ذخيره آب آن به صورت مكعب مستطيل و به ارتفاع داخلي 6 متر بنا گرديده است. منبع ذخيره آب داراي سقفي گنبدي است كه داراي دو بادگير كوتاه بوده كه هر دو را بسته اند. راه پله اي كه به پاشير منتهي مي گردد از سنگ ساخته شده و 14 پله دراد سقف پله هاي هلالي و با آجر كار شده است. سقف پاشير نيز با همان آجرهايي كه رد سقف راه پله كار شده بنا گرديده و داراي كار بنديهاي اجري نيز مي باشد سقف امروزه بنا را كاهگل وبدنه ديوارها را با سيمان پوشانده اند در دوره معارصر تمامي ديوارهاي بيروني آب انبار را سيمان كرده اند.
سر در ورودي بنا ساده وبدون هيچگونه ارايه هاي معماري است و در هر دو طرف آن سكوهايي جهت استراحت بنا شده است. مصالح به كار رفته در بنا فوق آجر، ساروج، گچ، آهك و سنگ مي باشد . از اين آب انبار در حال حاضر نيز استفاده مي گردد.

قلعه تخت كوه
قلعه تخت كوه بر بالاي صخره اي آهكي در دامنه كوهي به همين نام و در شمال غرب روستاي رباط ترك 6 كيلوكتر يجاده هواصلاتي اصفهان – تهران و اقع شده است. اين بنا از ساخته هاي دوره اسلامي مي باشد قلعه تخت كوه داراي پلاني مستطيل شكل و در جهت جنوب غربي – شمال غربي بنا شده است.
. قلعه با سنگهاي نامنظم آهكي همان كوه و با ملات ساخته شده است. ارتفاع باقيمانده ديوارها بين 1 تا 5 متر و ضخامت ديوارها 1 تا 5/1 متر مي باشد ديوار جنوب غربي و غربي تقريبا" سالم مانده وديوارهاي شمال شرق و شرق قلعه تخريب شده اند.
قلعه داراي چهار برج توخالي بوده كه بجز برج جنوب غربي بقيه تقريبا" سالم مانده اند بالاي برجها با چينه ساخته شده كه در حال حاضر بين نيم تا يك متر از چينه باقي مانده است در داخل قلعه آثاري از ديوارهاي بناهاي داخلي به چشم مي خورد كه محدوده سه اتاق در جنوب غربي قلعه مشاهده مي گردد. همچنين در قسمت جنوب غربي قلعه خارج از بنا آثاري از ديواري به طول س70/5 متر و ضخامت 1 متر و ارتفاع 20 سانتي متر باقي مانده كه ساخت و سازهايي در خارج از قلعه است . در قسمت شمال و غربي صخره سنگي زير قلعه كنده شده كه در حال حاضر گله داران از آن به عنوان پناهگاه گوسفندان استفاده مي كنند.
قلعه ريزه سينقان
قلعه ريزه سينقان در 2 كيلوكتر شمال روستاي سينقان از توابع دهستان هستيجان شهرستان دليجان واقع شده است بناي قلعه زيره بر بالاي قرار داشته كه تمامي منطقه هستيجان، از بالاي آ ن قابل مشاهده است. بناي فوق از ساخته هاي دوره تاريخي پارت و ساماني در منطقه مي باشد.
قلعه بناي مستطيل شكل بوده و جهت شرقي- غربي ساخته شده و ورودي آن از جانب شرقي كوه كه داراي شيبي ملايم است كه از طريق ايواني خشتي كه بنظر مي رسد سقفي هلالي داشته امكان پذيربوده است سطح بالاي كوه را با چيدن لاشه سنگهاي ستخت به صورت يك سكو در آورده و سپس قلعه را بر روي آن ساخته اند.
در ساخت خشتهاي به كار رفته در ايوان از كاه بهره گرفته اند ارتفاع باقي مانده ديوارهاي ايوان بين 3 تا 4 متر مي باشد در ديوار خشتي ايوان روزنه هايي نيز وجود دارد. سقف بنا به سمت داخل تخريب شده و محوطه قلعه را پر كرده است در ديوار جنوبي 4 روزنه جهت ديده باني و تيره اندازي به فاصله هاي 2 تا 20/2 متري از هم قرار دارند به گوشه شمال غربي برجي نيم دايره متصل بوده و ساير برجهاي قلعه تخريب شده اند.
ديوار بناي اصلي قلعه تا ارتفاع 5/3 – 3 متري از سنگ لاشه ها و گل بوده و بعد از آن ازخشت استفاده شده است. نزديكترين منبع آب به قلعه قنات، ريزه در غرب آن مي باشد.
قلعه مرد
بناي قلعه مرد واقع است در 14 كيلومتري شمال غربي شهر دليجان اين بنا بر بالاي كوهي در نزديكي كوه موسوم به آقا شاه بلبل در غرب درياچه پانزده خرداد قرار دارد.
به واسطه سفالهاي يافت شده در سطح قلعه قلعه به دوره تاريخي ( پارت – ساساني )محرز گرديده و همچنين نشان دهنده باز استفاده از آن در قرن هفتم هجري مي باشد.
اين قلعه از سه طرف شمال، غرب و جنوب به پرتگاه منتهي و دسترسي به آن از دره شمالي و از سمت غربي قلعه ميسر شده كه عبور از آن به سختي انجام مي گيرد.
در سمت شرق در دل صخره اي كانالي به قطر 3 تا 4 متر و طول برابر با پهناي كوه كند اند و وسط كانال را به صورت پشته در آورده اند تا مسيري براي دسترسي به قلعه ايجاد شود. امروزه نيز براي دسترسي به قلعه از اين كانال بايد عبور نمود.
در سمت شرق همين كانال اتاقي در دل صخره كنده شده كه داراي روزن هايي كوچك و بزرگ بوده و جهت ديده باني طراحي شده است.
در بخش جنوبي قلعه و نزديك پرتگاه ديوارها و بقاياي بناهايي از سنگ و ساروج به ضخامت 90 تا 120 سانتيمتر به ارتفاع 70 تا 160 سانتيمتر وجود دارد. در مركز قلعه گودالهايي بشكل مربع مستطيل و گرد تا عمق 10/3 متري ديده مي شودكه جهت ذخيره آب و يا ذخيره آذوقه در صخره كنده شده اند.
قلعه شش برجي رانج
قلعه شش برجي راونج در جنوب شرقي روستاي راونج از توابع دهستان دودهك شهرستان دليجان واقع شده است. اين بنا روي تپه اي بين دو دره پر از دارو درخت قرار دارد.
اين قلعه كه از بناهاي قاجاريه مي باشد به خاطر دارا بودن شش برج به قلعه شش برجي معروف مي باشد. قلعه داراي پلاني مستطيلي و در جهت شرقي – غربي بنا شده است. ديوار شرقي و برج جنوب شرقي به طور كامل تخريب شده و در آن قسمت مدرسه ابتدايي روستا و در جنوب قلعه دستشويي مدرسه ساخته شده است.
برجها به صورت نيم دايره اي شكل بوده و ارتفاع باقي مانده آنها بين 6 تا7 متر مي باشد برجها در وسط ديوار طولي قرار گرفته از بيرون به صورت نيم دايره و در داخل مواز ديوار قلعه ( چهار گوش) مي باشند. از اضلاع داخلي برجها يك ورودي به داخل برج وجود دارد. همه برجها در داخل داراي طاقنما و طاقچه هستند.
ارتفاع باقي مانده از ديوارهاي اين قلعه 3 تا 5/5 متر مي باشد. از بناهاي داخل قلعه هيچ اثري باقي نمانده است. برجها تا ارتفاع يك تا يك و نيم متر از لاشه سنگ و ملات گل و بالاي آن از خشت و گل ساخته شده اند. ديوارهاي قلعه نيز همانند برجها تا 5/1 متري از لاشه سنگ و گل و بالاي آن از چينه و گل ساخته شده اند. تنها تزئينات اين بنا شامل تزئيناتي بشكل مثلثي، لوزي و زيگزاگي بر روي برجهاست كه به صورت سورخهاي كوچك كنار هم كار شده اند.
قلعه قوقا
قلعه فوقا در يك كيلومتري شرق روستاي درب جوقا ( قوقا) از روستاهاي دهستان هستيجان در جنوب شرقي شهرستان دليجان و در بالاي كوهي بلند قراردارد. با توجه به برررسيهاي باستانشناسي محل و سفالهاي يافت شده در آن بنا مربوط به دوره تاريخي ( پارت و ساساني ) و نشان دهند باز استفاده از آن در دوره اسلامي بويژه در دوره صفويه مي باشد. قلعه قوقا داراي پلاني مربع شكل به ابعاد 20*20 متر بر روي صخره سنگي كوه بنا شده كه بخش شمالي و شمال غرب و شرقي آن به پرتگاه و بخش غربي به كوه منتهي و در شرق نيز با يك شيب تند به طرف پايين كوه مي رود .ديوار شمالي و غربي قلعه به طور كامل تخريب شده و همانند ساير قلعه هاي اين منطقه داراي چهار برج بوده كه در حال حاضر برج جنوب غربي آن تقريبا" سالم و بقيه از بين رفته اند.
در ديوار جنوبي چهار تيركش عمودي وجود دارد. ضخامت ديوارها بين 90 تا 100 سانتي متر بوده و بر اساس وضعيت طبيعي كوه بنا شده اند ديوارها در بعضي قسمتها داراي انحنا مي باشد.
بخش داخلي قلعه نيز همانند ساير قسمتها از شيب كوه پيروي مي كند. در قسمت جنوبي داخل قلعه آثاري از ديوارهاي سنگي چهار اتاق قابل مشاهده مي باشد. نزديكترين منبع آبي به قلعه قنات يغما مي باشد. كه تقريبا" در دو كيلومتري شمال شرقي قلعه واقع است. ديوارهاي قلعه از مصالح سنگ لاشه و ملات گل سرخ ساخته شده و ارتفاعي بين 3 تا 4 متر از آنها باقي مانده است.
قلعه دز دور
قلعه دز دور در يك كيلومتري جنوب غربي روستاي مزوش از توابع دهستان هستيجان شهرستان دليجان واقع شده است. بناي فوق در دوره تاريخي ساخته شده و در دوره اسلامي از آن دوباره استفاده شده است. قلعه دزدور بر بالاي كوهي بلند در فاصله يك كيلومتري جنوب غربي روستاي مزوش قرار گرفته است. اين قلعه داراي پلاني مربع شكل بوده و داراي چهار برج نيم دايره است كه به كلي تخريب شده اند.
ديوارها و تمامي بناهاي داخل تخريب شده و از ديوارهاي اطراف قلعه يك تا يك و نيم متر باقيمانده است. ديوارها و بناهاي قلعه از سنگ و ملات گل ساخته شده اند.
قلعه نشست آباد دليجان
قلعه نشست آباد در 3 كيلومتري شهر دليجان و در 300 متري شرق جاده آسفالته تهران اصفهان قرار دارد. اين قلعه در داخل دشت و در ميان مزارع و باغات قرار دارد. بنظر مي رسد اين قلعه از بناهاي دوره تاريخي بوده باشد كه در دوره اسلامي نيز از آن استفاده شده است. اين بنا داراي پلاني مربع شكل مي باشد كه هر چهار ديوار آن تقريبا" سالم باقي مانده اند . ارتفاعموجود ديوارها بين 8 تا 10 و ضخامت آنها بين 2 تا 5/2 متر مي رسد . بنظر مي رسد ديوارها داراي ضخامت بيشتري بوده اند ولي به واسطه بارندگيهاي مكرر از ضخامت آنها كاستهشده است ضخامت ديوارها به حدي بوده كه بنا به گفته كهنسالان ده دو گاو با هم از روي آن عبور مي كرده است.
قلعه داراي دو ورودي بوده كه يكي در بخش شمالي كه در دوره هاي بعدي با خشت مسدود شده و ديگري در بخش غربي مي باشد در كنار اين ورودي اتاقي براي نگهباني ديده باني و كنترل ورود و خروج افراد به داخل قلعه وجود دارد. اين بنا در هر چهار گوشه داراي برجي نيم دايره اي شكل بوده است . در ديوار جنوبي علاوه بر برج نيم دايره اي برجي مستطيل شكل نيز در بين دو برج كناري وجود دارد.
در داخل قلعه ساختمانهاي مسكوني بسياري وجود داشته كه همگي از خشت و گل ساخته شده و داراي سقوف گنبدي و طاقي شكل بوده اند در داخل اين اتاقها طاقنما و طاقچه هايي نيز وجود داشته است. بناهاي داخل قلعه تقريبا" به طور كامل تخريب شده اند اطراف قلعه بخصوص در بخش شرقي و جنوبي آن آثاري از يك خندق وجود دارد. مصالح به كار رفته در بناي ديوارهاي قلعه از خشت و چينه مي باشد.

تفرش در مركز استان مركزي قرار گرفته است و از مناطق مهم اين استان به شمار مي‌آيد. اين شهرستان از شهرستان‌هاي استان مركزي بوده و از شمال و شمال باختري به شهرستان ساوه، از خاور به شهرستان قم، از جنوب به شهرستان آشتيان و از باختر به شهرستان اراك (بخش وفس) محدود مي‌شود.br> گفته مي‌شود در سده هاي پيش از اسلام گبرها يا زرتشتي‌ها در اين ناحيه سكونت داشته‌اند.ازهمين‌رو پيش‌از اين به طبرس و گبرش معرف بوده است. اين شهرستان از لحاظ كشاورزي و صنايع غني بوده و در اين رشته ها داراي اهميت است. داراي آب وهواي بسيار مطلوبي است. قالي‌بافي، جاجيم‌بافي‌و گليم‌بافي مهم‌ترين صنايع دستي اين منطقه را تشكيل مي‌دهد. br>آرامگاه پروفسور حسابي، امام‌زاده حسين در نظام آباد، امام‌زاده احمد كوهين، مناره مسجد جامع شش ناو به همراه ديگر ديدني‌ها؛ مهم‌ترين جاذبه هاي تاريخي و ديدني اين شهرستان‌را تشكيل‌مي‌دهند.اين‌منطقه‌هم‌چنين‌مهدپرورش دانشمند معاصر «پروفسور حسابي» و ده‌ها چهره‌ي علمي ديگر نيز است.
صنايع و معادن
شهرستان تفرش شامل دو رشته صنايع كارخانه اي و دستي است. كارگاه‌هاي يخ‌سازي، آسفالت سازي، ريخته‌گري، پرسكاري، مبل سازي، گوني بافي و موزاييك سازي ازجمله مهم ترين صنايع اين شهرستان به شمار مي روند. تعداد 9 معدن از نوع گچ، سنگ، ساختماني، ‌خاك نسوز، شاهدانه اي خاك چيني، سنگ نمك، سنگ تراورتن، گل سرشور و سنگ آهگ با استخراج محدود در نقاط مختلف اين شهرستان مورد بهره برداري قرار مي گيرد.
بازرگاني شهرستان تفرش در راستاي فعاليت هاي غالب شهر صورت مي گيرد. انگور، كشمش، گردو، بادام، قالي، فرآورده هاي دامي (‌گوشت، پوست و پشم ) گندم، ‌جو، الوار، توتون، ‌برگه زردآلو و لواشك صادرات عمده اين شهرستان را تشكيل مي دهند.
كشاورزي و دام داري
كشاورزي شهرستان تفرش نيز مانند ساير نقاط استان مركزي، از رونق خاصي برخوردار است. نوع كشت بيش تر به صورت ديم و آبي مي باشد. از فرآورده هاي كشاورزي و باغي اين منطقه مي توان گندم، جو، بنشن، نباتات علوفه اي، تره بار، انگور، گردو، بادام، سيب، زردآلو، ‌آلبالو، گلابي، آلو و گيلاس را نام برد كه علاوه بر نيازمندي هاي داخلي مقاديري نيز صادر مي شود. پرورش دام و طيور در اين شهرستان بيش تر شامل گاو، گوسفند، مرغ، بوقلمون، اردك و غاز مي باشد.
مشخصات جغرافيايي
تفرش از شهرستان هاي استان مركزي از شمال و شمال باختري به شهرستان ساوه، از خاور به شهرستان قم، از جنوب به شهرستان آشتيان و از باختر به شهرستان اراك (بخش وفس) محدود مي‌شود. شهر تفرش مركز شهرستان تفرش از نظر جغرافيايي در 50 درجه و 1 دقيقه ي درازاي خاوري و 34 درجه و 42 دقيقه ي پهناي شمالي و ارتفاع 1878 متري از سطح دريا واقع شده است.br> شهرستان تفرش از دو بخش مركزي و فراهان تشكيل شده و رودخانه‌هاي آب‌كمر، فرمهين و قره‌چاي از مهم ترين رودهاي اين منطقه است. آب و هواي اين شهرستان معتدل و خشك است. راه تفرش – اراك به سمت جنوب باختري به درازاي 85 كيلومتر و تفرش – جاده سراسري ( تهران - اصفهان) به سمت جنوب خاوري به درازاي 55 كيلومتر مهم‌ترين مسيرهاي دسترسي به اين منطقه راتشكيل مي‌دهند.
وجه تسميه و پيشينه تاريخي
شهرستان تفرش واقع در شمال شهرستان اراك پيش از اين به «طبرس» و «گبرش» معروف بوده است. فراهان يكي از بخش هاي آن در دشت كاملا مسطح قرار گرفته و قدمتي ديرينه دارد، چنان كه زماني آتشكده آذرگشسب (يكي از سه آتشكده معروف ساسانيان) در روستاي فردجان فراهان قرار داشته و «تل ماستر» در نزديك آن از مناطق سيزده گانه قباد ساساني بوده است. br>فراهان، زادگاه مردان نامور تاريخ ايران و شاعران معروف فخرالافضل مولانا جلال الدين جعفر فراهاني (شاعر عارف)، ميرزا عيسي قائم فراهاني (وزيرشاعر)، ميرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهاني (صدر اعظم محمد شاه)، ميرزا تقي خان فراهاني (امير كبير)، اديب الممالك فراهاني (شاعر) و محمد حسين فراهاني (نويسنده و شاعر) مي باشد

مسجد جامع ششنا و تفرش
مسجد جامع ششنا و در مركز بافت قديمي محله فم شهرستان تفرش واقع شده و نسبت به ساير بناهاي اين محل و تكيه زاعزم آب انبار بلور، گرمابه فم و امامزاده محمد فم از قدمت بيشتري برخوردار مي باشد از نام باني و تاريخ احداث اوليه بناي مذكور اطلاع چنداني در دست نيست و اما اسم مسجد الهام گرفته از نام كهريز و قنات بسيار كهن شهر است. مجموعه بناي مسجد در محوطه مظهر قنات ششنا و واقع شده است.
اجزاي فعلي مسجد از نظر سبك شناسي معماري متعلق به يك دوره نبوده بلكه هر قسمت در دوره خاصي ساخته شده اند: تك منار مسجد مربوط به قرن 5 و 6 هجري گنبد خانه منسوب به قرن 6 و 7 ه.ق. شبستانهاي شرقي و غربي مربوط به اواخر دوره صفويه و تكيه آن مربوط به دوره قاجاريه مي باشد .
بناي مسجد ششنا و امروزه مشتمل است بر گنبد خانه ، منار شبستان، حياط، كاريزششناو و چنار كهنسال كنار مسجد بنظر مي رسد كه وسعت حريم و حياط مسجد در گذشته بسي بزرگتر از ميزان فعلي آن بوده است در حالي كه بسياري از گنبد خانه هاي اصلي مساجد جامع ايوان داراي پلاني چهار ضلعي مي باشند اما گنبد خانه ششنا و تفرش به شيوه هشت ضلعي ساخته شده است. اين صفت، مشخصه اصلي اين بنا مي باشد. ساقه هاي هشت گانه بناي مورد بحث بلند و بر قرار آنها دو پوش منفصل استوار گرديده كه پايه هاي آن توسط تيرهاي چوبي مستحكم كلاف كشي شده اند. اين بنا فقط داراي يك ايوان بلند ولي كم عمق مي باشد كه رابط بين فضاي داخل گنبد خانه و حياط است با فاصله از بناي هشت ضلعي و در سمت شمال غرب حياط، تك مناره مسجد قرار دارد كه آجر كاريهاي مختلف نماي آنرا متنوع كرده است. اين تك مناره قطري معادل سه متر و ارتفاعي به حدود بيست متر دارد. در راس كلاهك اين منار بر روي آجر به صورت بر جسته اسامي « ا.. و لا » ديده مي شود. سر در ورودي به حياط مسجد بنظر مي رسد قديمي تر از دوران صفويه باشد در اين قسمت مقرنسهاي گچي اي است كه بر آن چند خط به شيوه نستعليق در ستايش باني اين بخش و ماده تاريخ 1277 ه.ق. و يك سنگ نوشته مربوط به تزئينات دوره قاجار قرار دارد. مصالح ساختماني اثر ياد شده شامل: آجر، سنگ، گچ، جوك، خاك و آهك مي باشند.
نكته جالب توجه اينكه انجام مراسم مختلف مذهبي در اين مجموعه از ابتداي ساخت تا عصر حاضر تداوم داشته و هنوز رونق خود را حفظ نموده است.
مسجد وقف محله تفرش
مسجد وقف محله دربافت قديمي محله فم شهر تفرش ودر مجاورت بناهايي چون امامزاده محمد فم مسجد ششنا و تكيه زاعزم در خيابان شهيد ميز شريفي و روبروي مدرسه فيائيه قرار دارد
. از باني و تاريخ احداث اثر مذكور اطلاع چنداني در دست نيست ولي در پاي قوس طاق ايوان جنوبي كتيبه اي گچي به خط نستعليق حك شده كه مربوط به دوره احمد شاه قاجار بوده كه در آن به تاريخ 1333 ه.ق. اشاره شده است. با توجه به اين كتيبه و فرم كلي مسجد و سبك و سياق آن بناي فوق مربوط به دوره قاجاريه مي باشد.
بناي فوق از مساجد ديواني بوده و در يك طبقه بنا شده است به طور كلي شبستان ستوندار در ضلع شمالي وحياط اصلي و حجره ها اطراف حياط را شامل مي گردد. ورودي اصلي اين مسجد در ضلع جنوبي قرار داشته و شامل هشتي با طاق گنبدي است كه خروجي در اين قسمت حياط و از طرف شرق هشتي مي باشد دو ضلع شرقي و غربي داخل حياط به قرينه شامل دو حجره مي باشند. شبستان مسجد مهمترين بخش اين مجموعه بوده و شامل محراب اصلي مسجد كه آجريست و جملهاي لاجوردي دارد. در طرفين و بالاي محراب روزنه هايي با كاشي فيروزه اي مسدود شده اند كه تامين بخشي از نور و روشنايي شبستان را بر عهده داشته اند كف شبستن مذكور سه پله پائين تر از كف فعلي بنظر مي رسد يكي از وروديها ويژه اقايان و ديگري ويژه بانوان بوده است.
تعداد هشت ستون شامل دو رديف چهار تايي فضاي مياني شبستان را تشكيل داده ورودي ستونهاي نامبرده گنبدهاي كم خيز متناسب با طرحهاي خفته و راسته و ساده پوشيده شده است. و به وسيله تيرهاي چوبي با طاقها را به يكديگر كلاف كشي كرده اند مسجد مذكور فاقد عناصر تزئيني عمده مي باشد در سر در ورودي اصلي يك كتيبه بر روي كاشي خشتي آبي رنگ كار شده كه مضمون آن شام آياتي از قرآن مجيد و تاريخ نصب كتيبه و نام كاشي ساز مي باشد. همچنين درب ورودي دو لنگه چوبي داراي تزئينات گل ميخ ، كوبه و غيره است. مصالح ساختماني شبستان مسجد مذكور شامل : آجر، ملاط ، چوب غيره مي باشد. در غرب مسجد يك درخت كهنسال چنار نيز قرار دارد.
تكيه زاغرم تفرش
تكيه زاغرم در محله زاغرم شهر تفرش واقع شده كه در حال حاضر هر چهار طرف آن بازمي باشد. كتيبه سنگي كه بر روي جرز سمت راست ايوان ورودي اصلي بنا قرار گرفته مويد دوران سلطنت ناصر الدينشاه قاجار مي باشد اما قديمي ترين بخش تكيه زاغرم، ايوان ورودي ضلع جنوب شرقي مي باشد قوس جناقي كند بوده و اسم معمار آن بر داخل رسم بنديهاي مركزي ايوان ورودي نقر شده است مقرنس كاري ظريف داخل رسم بنديهاي ايوان شباهت زيادي به شيوه مقرنس كاري دورانصفوي دارد بناي فوق از جمله بناهاي دو ايواني مي باشد كه در ضلع هاي شمالي غربي و جنوب شرقي قرار گرفته اند .
كف ايوانها، از كف اصلي تكيه 5/1 متر بالاتر مي باشد در مجاورت ايوان شمال غربي يك حجره در طرفين ايوان قرار دارد . در اضلاع شمالي و جنوبي تكيه هشت حجره وجود دارد كه داراي طاقهاي گنبدي مي باشند داخل صحن شش ستون استقرار يافته كه در دو رديف سه تايي مي باشندبناي فوق داراي چهار ورودي در زواياي اصلي مي باشد. تزئينات بناي مذكور شامل مقرنسكاريهاي ظريف و ريم بنديهاي واقع در ضلع جنوب شرقي ايوان ورودي اصلي است ضمنا" درب دو لنگه چوبي قديمي اين تكيه داراي تزئينات گل ميخ كولون و تسمه هاي بسيار زيبايي است كه به احتمال زياد مربوط به دوره صفويه مي باشد.
مصالح اصلي به كار رفته در بناي تكيه زاغرم شامل سنگ درپي ها، خشت در سازه اصلي آجر در سازه و نماها، چوب در ستونها و پوشش سقف و آهك گل و گچ كه در تزئينات نيز به كار رفته است مي باشد تكيه زاعزم محل برگزاري مراسم مذهبي بويژه دهه محرم و صفر بوده وهيئتهاي عزاداري سالار شهيدان به سوگواري و اجراي تعزيه خواني مي پردازند. نكته جالب توجه درمورد اين بنا تداوم انجام مراسم مختلف مذهبي در اين تكيه از دوران صفويه تا عصر حاضر مي باشد كه هنوز رونق اوليه خود را بر خوردار مي باشند. تكيه زاعزم تفرش قديمي ترين تكيه باقيمانده در استان مركزي مي باشد كه پوشش چوبي بناي تكيه زاغرم تفرش بتاريخ 9/1/1378 به شماره 2281 در فهرست آثار ملي ايران به ثبت رسيده است.

بقعه ابوالعلاء تفرش
بقعه ابوالعلاء در خيابان شهيد بهشتي شهرستان تفرش واقع شده است.
از معماري گنبد بنظر مي رسد كه اين بنا از ساخته هاي قرن هشتم ه.ق. باشد دوره ايلخاني . ولي ايوانها ورواقهاي اطراف آن از الحاقات عصر صفوي مي باشند.
بقعه مذكور بر روي صفه اي از سنگ و آجر بنا گرديده و طرح آن از داخل با الهام از معماري كهن ايراني به صورت چهار طاق ساخته شده است. به طور كلي اين بنا مشتمل است برگنبدي رفيع چهار ايوان چهار حجره يا غرفه كه مجموعا" به صورت هشت ضلعي قرار گرفته است اين بقعه داراي گنبدي دو پوشه با ساقي نسبتا" بلند مي باشد كه پوش اول آنرابه شيوه مقرنس و رسم بندي كار كرده اند.
در برابر ايوان غربي در گذشته بركه اي پرآب وجود داشته كه در حال حاضر از ميان رفته است. در مدخل ورودي همين ايوانچهلوح مرمري وجود داشته كه تاريخ الحاق ايوانها تعميرات گنبد و بناي بركه را به سال 1073 ه.ق. و به عنوان امير فصيح الدين حجاري شده كه اين لوح به سرقت رفته است.
در چهار جانب بقعه رواقهايي است كه سطح آنها يك متر از كف زمين بلند تر مي باشد ايوان ورودي بقعه داراي مقرنسكاري زيبايي است كه قسمتي از آن فرو ريخته است.
سواي مقرنسكاريها بر سر در هشت ايوان ( چهار حجره و چهار ايوان ) آثار كاشيكاري نيز قابل مشاهده است. دراطراف ايوانها پنجره هاي چوبي مشبكي نيز نصب شده است . اين بقعه داراي درب چوبي منبت كاري شده اي است كه داراي كتيبه هاي افقي و عمودي زيبايي مي باشد.
گنبد اين بنا تماما" از آجر كار شده و فاقد تزئينات مي باشد و ساق آن به حدود 5 متر مي رسد. در جوار اين بقعه چنار كهنسالي با شاخه هاي سترگ قرار دارد كه شايد بتوان قدمت آن را فراتز از قدمت بقعه دانست
امامزادگان عبدا.. و رقيه خاتون روستاي تبركه
مجموعه تاريخي فوق در حاشيه روستاي تبربه قرار دارد كه در 16 كيلومتري غرب شهر فرمهين واقع شده است. از سبك بنا و قدمت سازه هاي مي توان چنين برداشت كرد كه امامزاده هاي مذكور در اواخر دوره سلجوقيان ساخته شده اند ولي احتمالا" در دوره صفوي تعميرات و الحاقاتي در آن صورت گرفته است.
اين بنا شامل ايواني است كه در دو ضلع شرق و غرب آن گنبد خانه هاي شاهزاده عبدا.. و رقيه خاتون قرار گرفته اند پلام گنبد خانه سمت راست چهار ضلعي بوده كه به هشت شانزده ترك تبديل شده و داراي يك سردابه چليپايي نيز مي باشد.
پلان بناي سمت چپ نيز شش ضلعي مي باشد پوسته گنبدها به صورت مخروطي شانزده ترك بوده و دو پوشه مي باشند زير سقف زيرين گنبد خانه احتمالا" منقوش بوده ولي در حال حاضر با پلاستر گچ پوشانده شده اند اين بنا امروزه از درونو بيرون فاقد هر گونه تزئينات مي باشد ولي بقاياي كاشيكاري بسيار اندكي در بعضي از نقاط سطوح بيروني گنبدها باقي مانده است. مصالح عمده اين بنا شامل: آجر، سنگ، چوب و خشت مي باشد.
امامزاده محمد فم
اين بناي تاريخي در مركز شهر تفرش واقع شده و داراي گنبدي دوپوش بوده كه نماي پوسته بيروني از كاشيهاي نره رنگي و خطوط نوشته اي تشكيل يافته و زير سقف گنبدخانه داراي مقرنس كاري و تزئينات نقاشي مي باشد سقف ايوان ورودي به زير گنبدخانه نيز داراي مقرنس كاري بوده كه تزئينات كاشي با رنگهاي مختلف آنرا تزئين داده است
در طرف ضلع شمال و جنوب آن ورودي به ايوان است و در سمت شرق و غرب ايوان بدون ورودي احداث شده , اصل بنا مربوط به دوره ايلخاني مي باشد و تزئينات و نقوش روي سقف در دوره صفوي انجام گرفته است.

منزل ميرفخرائي تفرش
در يكي از كوچه باغهاي محله آب دكان تفرش بقاياي خانه اي متعلق به دوره قاجار وجود دارد كه به نام خانه ميرفخرائي معروف مي باشد. در روي تو فالهاي اتاق مجاور ايوان علاوه بر سوره توحيد نام اشخاص بعلاوه تاريخ 1278 ه.ق. با مركب مشكي به ثبت رسيده است. منزل فوق از سه بخش حياط واحدهاي معماري پيرامون حياط و قطعه باغي تشكيل يافته و داراي دو درب اصلي در دو جهت شمال و غرب مي باشد.
از در شمالي ميتوان به طور مستقيم به حياط وارد شد كه در سه سوي شرق غرب و جنوب آن واحدهاي مسكوني و خدماتي قرار گرفته اند هيچ يك از ساختمانها و واحدهاي مذكور از نظر طرح نقشه و نماي دروني وبيروني نسبت به يكديگر تشابه ندارند طبقات همكف و اول ظرف شرق بنا از اتاقها و حجره هايي تشكيل شده است.
از در سمت غرب بنا مي توان وارد دالاني شد كه مسير اصلي ورود به داخل منزل مي باشد. از همين مكان و از طريق يك گذر به درون باغ گام گذاشت محوطه باغ در ضلع جنوبي منزل قرار داشته و توسط ديوارهاي خشتي و گلي محصور شده است.
در ضلع جنوب و جنوب شرقي بقاياي اتاقهاي نشيمني يك برج و در كنار آن اتاق پذيرايي مشاهده مي شود راه ورود به برج و اتاق پذيرايي از طريق دالاني كوتاه و راه پله اي ميسر مي شود. در سمت غرب حياط بقاياي ايواني وجود دارد كه رابط بين اتاقهاي مجاور مي بوده است سقف اين قسمت با تيرو پرتو و به شيوه توفال كوبي ساخته شده اند كه در روي توفالهاي اتاق مجاور ايوان سوره توحيد و تعدادي نام اشخاص و همچنين تاريخ 1278 با مركب مشكي به رشته تحرير در آمده است.
تزئينات بناي فوق شامل گچبري نماي داخلي تعدادي از اتاقها شامل دور طاقچه ها دور بخاريها و جرزها مي باشد. همچنين از چوب نيز به عنوان آرايه به روش توفال كوبي در سقفها استفاده شده و از آجر به شيوه خفته و راسته در نماي بروني ساختمان واقع در شرق حياط بهره برده اند. بناي فوق منتسب به جد پدري مقام معظم رهبري مي باشند.

آب انبار بلور محله فم تفرش
آب انبار بلور در كوچه بلور محله فم تفرش واقع مي باشد. اين انبار در نزديكي تكيه زاغرم، مسجد ششنا و گرمابه فم و همچنين امامزاده محمد فم قرار دارد. به سبب ثبود سندي دال بر تاريخ بناي اين آب انبارنمي توان تاريخ دقيقي براي بناي آن در نظر گرفت، ولي با توجه به سبك و سياق ساخت و بناي اطراف آن به احتمال بسيار و بناي مورد نظر دردروه قاجار ساخته شده و تا دهه 1340 خورشيدي از آن استفاده مي شده و پس اط انجام لوله كشي آب آشاميدني در شهر مذكور به تدريج از رونق افتاده است بنا به قول اهالي سازنده بنا و باني آن حلاج ميرزا حسين و زير تفرش ملقلب به بلور بوده است.
سر درب و راه پله پا شير ( پاشير) اب انبار مذكور دره ضلع شمال شرقي بنا تعبيه شده و در حد وسط هر يك از اضلاع غرب و شرق نيز يك بادگير بنا گرديده است. به جهت جلوگيري از ورود حيوانات و افراد متفرقه به محوطه آب انبار در سه سمت بام بناي فوق ديواري خشتي و گلي بنا شده است. دوازده ستون هيجده جرز و بيست گنبد و همچنين دو غلام گردش مخصوص هوا اسكلت و فضاي اصلي مخزن آب انبار را تشكيل مي دهند تمام جرزها و ستونها با تيرهاي چوبي به يكديگر كلاف كشي شده اند يك راه پله جهت تشخيص ميزان آب و نيز در مواقع ضروري جهت لايروبي و انتقال تفاله و رسوبات به بيرون استفاده مي كرده اند عمده مصالح به كار رفته در اين بنا شامل : خاك ، خشت، گچ، آهك ، چوب ، آجر و سنگ مي باشد.
تزئينات اين آب انبار شامل تزئينات آجري و نيز رسم بندي بر سر در ورودي پاشير و همچنين در بخش فوقاني دو بادگير بنا مي باشد. سه صفت عمده معماري اين بنا به ترتيب عبارتند از : 1- ساخت يك دستگاه غلام گردش با پنج دهانه با فاصله هاي معين نسبت به هم در هر سمت شرق و غرب مخزن كه رابط بين ساقه بادگير و فضاي مخزن به منظور هدايت و تقسيم برودت هوا و تهويه مي بوده اند. 2- استحكام گنبدهاي بيست گانه سنگي و كلاف كشي ستونها و جرزها بوسيله تيرهاي چوبي 3- ساخت قسمتهاي راه پله پاشير« پاشويه» و پله هاي بيست و يك گانه همراه با ديوار طرفين ونيز سقف كه همه از سنگ ساخته شده اند. بناي عام المنفعه فوق براي تامين آب اهالي محل بويژه در تابستان مي بوده است.

آشتيان از مناطق بسيار كهن ايران بوده ودر گذشته جزو ماد سفلي يا ماد بزرگ بوده است كه آثار دژهاي مادي در اين منطقه به چشم مي‌خورد. اين منطقه يكي از شهرستان‌هاي استان مركزي است كه در دامنه ارتفاعات كوه‌هاي مركزي استان واقع شده است. آشتيان به علت وجود خاك‌هاي قهوه‌اي و آب كافي از نظر كشاورزي وضع بسيار مطلوبي دارد. اساس اقتصاد اين منطقه را كشاورزي وباغ‌داري تشكيل مي‌دهدو انواع محصولات در اين ناحيه به عمل مي‌آيد. بازرگاني‌ در اين شهرستان در راستاي فعاليت‌هاي كشاورزي و دام‌داري قرار دارد.
از مهم‌ترين صادرات اين شهرستان مي‌توان صابون، محصولات كشاورزي، انواع‌ميوه‌هاي باغي و انواع فرآورده هاي دامي (پوست، پشم، گوشت) و خشكبار را نام برد. صابون‌سازي آشتيان يكي از صنايع معروف دستي اين منطقه به شمار مي‌آيد. باغ‌هاي متعدد‌درشهرستان آشتيان از مهم ‌ترين ديدني هاي ‌اين منطقه بوده و رودخانه آسياب جفتي و سردرمنزل‌هاي قديمي از ديگر ديدني‌هاي اين منطقه محسوب مي‌شوند. آشتيان مهد پرورش مردان نامي ايران هم‌چون ميزاحسن آشتياني و اقبال آشتياني است.
صنايع و معادن
مهم‌ترين صنايع در اين شهرستان كارخانه‌هاي مربوط به تهيه خشكبار و كارخانه صابون سازي است. معادن سرب و روي در حوالي آشتيان وجود دارد. بازرگاني در اين شهرستان در راستاي فعاليت‌هاي كشاورزي و دام‌داري قرار دارد. از مهم‌ترين صادرات اين شهرستان مي‌توان صابون، محصولات كشاورزي، انواع‌ميوه‌هاي باغي و انواع فرآورده هاي دامي (پوست، پشم، گوشت) و خشكبار را نام برد.
كشاورزي و دام داري
آشتيان در اثر وجود خاك هاي قهوه اي و آب كافي از نظر كشاورزي وضع بسيار مطلوبي دارد. منابع آب كشاورزي اين شهرستان رودخانه و چاه‌ژرف بوده اما نوع كشت بيش تر ديمي است. مهم ترين اقلام كشاورزي و باغداري آشتيان گندم، جو، بنشن، تره بار، نباتات علوفه اي و انواع ميوه از قبيل انگور، بادام، گردو، سيب، زرد آلو، آلبالو، گيلاس و گلابي است كه بيش تر صادر مي شوند.
بادام و گردوي اين منطقه به صورت خشكبار به ساير نواحي ارسال مي شود. دام‌داري و دام‌پروري از فعاليت هاي مهم شهرستان آشتيان محسوب مي شود. پرورش دام در اين شهرستان بيش تر شامل گوسفند، بز، گاو بوده كه توسط عشاير و روستاييان صورت مي گيرد. علاوه بر آن پرورش طيور به دو شيوه سنتي و صنعتي شامل پرورش مرغ و خروس، اردك، غاز و بوقلمون مي‌شود كه علاوه بر رفع نيازمندي هاي محلي مقاديري نيز صادر مي‌شود.
مشخصات جغرافيايي
آشتيان يكي از شهرستان هاي استان مركزي از يك بخش مركزي تشكيل شده و از شمال و باختر به شهرستان تفرش، از جنوب به شهرستان اراك و از شمال خاوري و خاور به شهرستان قم محدود مي‌شود. مركز شهرستان آشتيان از نظر جغرافيايي در 50 درجه درازاي خاوري و 34 درجه و 31 دقيقه ي پهناي شمالي و ارتفاع 2090 متري از سطح دريا واقع شده است. آب وهواي شهرستان آشتيان نسبتا سرد و خشك بوده و رودخانه آشتيان مهم ترين رودخانه اين شهرستان است. دو راه آسفالت به ترتيب زير از شهر آشتيان منشعب مي شود.
راه آسفالت به سمت جنوب خاور يا راهجرد (در مسير راه سراسري قم – اراك) به درازاي 35 كيلومتر
راه آسفالت به سمت شمال باختري تا شهر آب (در مسير راه تفرش – اراك) به درازاي 14 كيلومتر
وجه تسميه و پيشينه تاريخي
آشتيان يكي ازمناطق‌قديمي استان مركزي در شمال خاوري اراك و در دامنه ارتفاعات كوه هاي مركزي استان واقع شده است. آشتيان را «ابرشتيجان» نوشته و آن را از متعلقات همدان ذكر كرده اند كه «ابرشتجان» بعد ها به «آشتيجان» تبديل شده و چون حرف (ج) را اهالي به صورت حفيف به كار مي برند در حال حاضر آشتيان ناميده مي شود. برخي ديگر مي‌گويند نام قديم اين شهر«شتيان» به معني «محل آتشكده» بوده است. طبق اظهارات مولف‌كتاب تاريخ قم، اين شهر را كيخسرو آباد كرده است. برخي از جغرافي نويسان و مورخين نيز عقيده‌دارندكه «سجاران» و «ابر شتجان» را فيران بن ويسان (پيران و يسه وزير افراسياب) بنا كرده است. مردم اين شهر قبل از فتح اسلام زرتشتي بوده و 16 آتشكده داشته اند كه مهم ترين آن ها «آتشكده وره» بوده است. اين منطقه تا قرن ششم هجري جزيي از ايلات جبال بود كه «عراق عجم» ناميده مي شد و در زمان عمر توسط مالك بن عامر اشعري فتح و مردم آن مسلمان شدند. آشتيان قبل از حمله اعراب به قم و تصرف و تملك آن آباد و پر جمعيت و داراي مردمي ثروتمند بوده است.

مكان هاي ديدني و تاريخي
قلعه‌ي‌سالارمحتشم، مسجدجامع‌خمين،مزارع متعدد خمين، خانه‌ي حضرت امام خميني(ره)، امام‌زاده ابوطالب خمين و سنگ نگاره‌هاي تيمره مهم‌ترين و معروف ترين مكان‌هاي ديدني و تاريخي شهرستان خمين را تشكيل مي‌دهند.
صنايع و معادن
معروف‌ترين كارخانه در شهرستان خمين كارخانه صنايع نخ خمين است. توليدات اين كارخانه انواع نخ هاي پليستر و آكروليك است. ساخت انواع ماشين آلات صنعتي و كشاورزي از قبيل ساخت تريلر، تراكتور، نهركن، خرمن كوب، ساخت تانكرهاي فلزي به ظرفيت‌هاي مختلف، قطعات مختلف تراشكاري، انواع سوله و اسكلت هاي فلزي و قالب هاي پيش ساخته، ‌قطعات چدني، آلومينيومي، برنجي، قطعات يدكي، ماشين آلات (ريخته گري)، انواع قطعات ماشين، انواع بالابر ها، هواكش، نوارهاي ثابت و متحرك و … از مهم‌ترين صنايع اين شهرستان به شمار مي‌آيد. معدن سنگ لاشه ساختماني (سياه رنگ) كوه بوجه واقع در جنوب شهر خمين فعال است كه به طريقه مكانيكي مورد استخراج و بهره برداري قرار مي گيرد.
معادن غير فعال شهرستان عبارتند از:
معدن سرب واقع در كوه تفت سواران 13 كيلومتري جنوب باختري خمين
معدن سرب واقع در كوه كليشه در 12 كيلومتري جنوب باختري خمين
معدن سرب واقع در شكسته در 16 كيلومتري باختر شهر خمين
معدن سرب لگان واقع در كوه پرگز در 33 كيلومتري باختر شهر خمين
معدن سنگ چيني ابري (سنگ ساختماني) كوه هاي زوره و غلاغه در 30 كيلومتري خاور خمين
رونق بخش‌هاي مختلف اقتصادي (كشاورزي، ‌صنايع، معادن و دام داري) سبب رونق امر بازرگاني در منطقه شده است. از اقلام صادراتي شهرستان مي توان انواع قالي و قاليچه، انواع نخ هاي پليستر و آكروليت، شير گاوداري هاي صنعتي كه تحويل كارخانه شيرپاستوريزه اراك مي گردد، مرغ گوشتي، عسل، گندم، جو، علوفه (يونجه)، چغندرقند، سيب زميني، پياز، انگور و سيب درختي را نام برد.
كشاورزي و دام داري
كشاورزي شهرستان خمين كه در دشتي وسيع و حاصل خيز است غالبا آبي و مقدار كمي نيز به صورت ديم بوده و از اهميت و رونق خاصي برخوردار است. براي آبيار زمين هاي مزروعي از چشمه‌ها، چشمه سارها رودخانه ها و چاه هاي عميق و نيمه عميق استفاده مي‌شود. ازعمده‌ترين فرآورده‌هاي كشاورزي و باغ‌داري خمين مي‌توان گندم، جو، لوبيا، ‌نخود، سيب زميني، پياز، علوفه، ‌چغندرقند، صيفي جات، سيب، هلو، انگور و گلابي را نام برد. دام داري و دام پروري در اين شهرستان هم به صورت سنتي و هم به روش صنعتي معمول است. دام‌داري سنتي غالبا در روستاها مرسوم بوده كه شامل پرورش گوسفند، بز و گاو است ولي دام‌داري و دام‌پروري صنعتي واحدهاي صنعتي گاوداري و پرورش طيور را شامل مي شود.
مشخصات جغرافيايي
خمين يكي از شهرستان هاي استان مركزي از شمال به شهرستان هاي اراك و دربند، از خاور به شهرستان محلات، ‌از باختر و جنوب باختر به شهرستان اليگودرز، از جنوب به شهرستان اليگودرز و گلپايگان محدود مي‌شود. مركز شهرستان خمين از نظر جغرافيايي در 50 درجه و 4 دقيقه ي درازاي خاوري و 33 درجه و 38 دقيقه ي پهناي شمالي و ارتفاع 1810 متري از سطح دريا قرار گرفته دارد. رودخانه هاي خشك، ريحان و ‌وليلان از مهم ترين رودهاي اين منطقه است. آب و هواي اين شهرستان معتدل و خشك است.
وجه تسميه و پيشينه تاريخي
اين منطقه را در گذشته كمره‌مي‌گفتندو نام خمين از دويست سال پيش به مركز كمره اطلاق شده است. براي نخستين بار نام خمهين در كتاب هزارساله تاريخ پيامبران و شاهان آمده است. خمهين مركب از دو كلمه «خو» و «ميهن» است كه روي هم جايگاه خوب يا سرزمين مقدس معني مي‌دهد. مولف كتاب تاريخ قم اعتقاد دارد كه شهربانو (دختر موبد و موبدان) در دوران قبل از اسلام اين شهر را بنا كرده است. از تاريخ خمين در روزگاران گذشته آثار مدوني در دست نيست. از آثار قبل از اسلام مي توان به آثار قنوات و كاريزها و آتشكده معروف خمين اشاره كرد. نام اين شهر از 200 سال پيش به مركز كمره اطلاق شده است.

شبستان مسجد جامع ( جمعه ) خمين
شبستان مسجد جامع خمين در همسايگي بازار خمين و به فاصله 130 متري خاندان امام خميني ( ره ) قرار دارد. شبستان قديمي ترين بخش اين مسجد محسوب شده ولي به علت فقدان مدارك و اسناد معتبر تاريخ ساخت و باني شبستان نامعلوم مي باشد. با عنايت به طرح كلي شبستان و نوع سازه و ستونهاي آن بنظر مي رسد كه شبستان نامبرده در دوره قاجار ساخته شده است.
شبستان مسجد جامع خمين بشكل مربع مستطيلي است كه جهت ساختاري آن شرق – غرب بوده و به همين سبب طول آن در جهت جغرافيايي مذكور در نظر گرفته شده است. كف شبستان نسبت به حياط حدود 140 سانتي متر پائين نشسته و داراي دو ورودي از سمت جنوب مي باشد كه ورودي واقع در گوشه جنوب شرقي باريكتر از ورودي موجود در جنوب غربي است. تعداد هيجده ستون آجري فضاي مياني مسجد را تشكيل داده بطوريكه فاصله هر ستون نسبت به يكديگر به سه متر بالغ مي گردد. شكل و شمايل اين ستونها مربع مي باشد. روز ستونهاي نامبرده گنبدهاي متناسب سوار شده است درشرايط فعلي نور و روشنايي مسجد از طريق پنج پنجره بزرگ از سمت جنوب تامين ولي در ضلع شمالي بنا مذكور آثار چند نورگير باقميانده كه آنها را پر كرده اند بناي نامبرده فاقد هر گونه عناصر زينتي است. مصالح مسجد از آجر، ملاط و چوب بوده كه از چوب براي كلاف كشي استفاده گرده اند. در بها و پنجره هاي چوبي مسجد جاي خود را به همنوعان فلزي خود داده اند.
امروزه كاسبهاي بازار و همچنين اهالي و ساكنان محله بازار از مسجد نامبرده در مواقع لزوم استفاده مي نمايند.

امامزاده اسماعيل يوجان خمين
اين بناي تاريخي در فاصله شش كيلومتري جاده خمين به محلات در روستايي بنام سوجان قرار گرفته است. بر روي درب ورودي اصلي به گنبد خانه تاريخ 1033 ه.ق. حك شده كه قدمت آن به دوره صفويه بر مي گردد. اما اصل بنا به واسطه سبك و سباق معماريش احتمالا" مربوط به قبل از دوره صفويه مي باشد.
پلان گنبد خانه اين بنا به صورت چهار ضلعي بوده كه پوسته گنبد روي اضلاع آن واقع شده است. اين گنبد از نوع يك پوسته بوده و ارتفاع آن از راس تا كف حدود 11 متر مي باشدزير سقف گنبد خانه را با پلاستري از گچ سفيد كرده اند. همچنين پوسته گنبد آجري بوده وپشت بام ايوانها و اطراف گنبد خانه را با اندود و كاهكل پوشانده اند در ضلع شمالي گنبد خانه ايواني واقع گرديده كه ارتفاع آن تا حدود 10 متر بوده و در طرفين آن راه پله هاي ورودي به پشت بام قرار گرفته است. ايوان فوق شامل قسمت مركزي به صورت يك طبقه و ضلع شرق و غرب به صورت دو پوش مي باشد. كه تعداد كمي تزئينات گچي نيز دارد. سابقا" در اطراف گنبد خانه حجره هايي وجود داشته كه احتمالا" توسط مردم محل تخريب شده است. در ديوار جبهه شرقي و غربي ايوان مقداري خشت بكار رفته است. مصالح به كار رفته در بنا بجز خشت كه در بالا آمد شامل : سنگ در پي و آجر جهت اجراي طاق و طاق تويزه ها مي باشد تزئينات به كار رفته در بنا شامل تعداد كمي تزئينات گچي در قسمت ايوان و تزئينات گره كاري و خطوط به كار رفته بر روي در ورودي اصلي به گنبد خانه مي باشد. همچنين در كف گنبد خانه يك صندوق بسيار نفيس و زيبا موجود دارد كه روي آن كتيبه اي با نقشهاي هندسي ديده مي شود.

منزل امام خميني (ره )خمين
خمين در زمان قاجار از سه محله سبزي كار سر پل و اسماعيل يگي تشكيل مي شده كه منزل خانواده امام ره در محله سر پل قرار داشته كه تا امروز نيز همين نام را حفظ كرده است وجه تسميه اين محل بر گرفته از يك پل قديمي است بر روي رودخانه خمين بوده و اين منزل در همسايگي و در قسمت شمالي اين رودخانه قرار گرفته است بناي مذكور در حال حاضر در خيابان امام خميني جنب پل نرسيده به ميدان مدرس واقع شده است منزل مذكور حدود 2500 متر مربع مساحت داشته و مجموعا" از پنج بخش تشكيل شده است. حياط اندروني مرحوم حاج شيخ مصطفي پدر حضرت امام كه بعدها خانه مكور موروثي حضرت آيت ا... پسنديده برادر حضرت امام مي گردد.
حياط بيروني كه به عنوان محل تدريس و براي جلسه هاي ديني مورد استفاده بوده است. حياط داراي شبستان كه محل تولد حضرت امام در يكي از اتاقهاي آن بوده است.
در بخش شمال غربي و در قسمت حياط اندروني برجي بلند وجود دارد كه علاوه بر امر ديدباني محل سكونت و زندگي نيز بوده است اين برج دو طبقه ساخته شده و ايواني بسوي جنوب دارد. در پشت بام ديواري جان پناه به ارتفاع 50 سانتيمتر تعبيه شده است.
مجموعه بيت امام ره هر ساله در ايام سوگواري و اعياد مذهبي ميعادگاه عاشقان و دلسوختگام ائمه اطهار و حضرت امام ره مي باشد.

قلعه سالار محتشم
قلعه سالار محتشم در داخل شهر خمين واقع شده است. بناي مذكور در زمان ساخت و استفاده اوليه در محله اي سر سبز و خرم و در ميان باغهاي خمين واقع شده بود اما بعدها با توسعه شهر خمين امروز در متن شهر قرار گرفته است.
منزل نامبرده فاقد هر گونه كتيبه و يا سند معتبري در ارتباط با تاريخ دقيق ساخت بنا است اما از ديدگاه خصوصيات معماري مانند نوع طرح سازه چين و شكسته هاي نماها و آرايه ها قدمت آن به حدود 115 سال پيش يعني اواخر دوره قاجاريه بر مي گردد باني اين بنا ميرزا علي خان كهرهاي مقلب به سالار محتشم از صاحب منصبان دوره قاجار بوده است قلعه فوق در حالت اوليه در درون باغ مشجري قرار گرفته و اطراف آنرا ديوارهاي بلندي محصور كرده بودند.
قلعه منزل سالار محتشم مشتمل است بر بخشي شبستاني در پائين و بخشي اعيان نشين كه در بالا قرار دارد ساختمان بنا بر جهت شرقي – غربي استوار گرديده است.
در بخش شبستان هشت اتاق وجود دارد كه از نظر طرح و قامت فضاها داراي اندازه هاي متفاوت مي باشند از اين اتاقها امروزه همچون گذشته به عنوان فضاهاي خدماتي و مسكوني استفاده مي گردد. در قسمت غرب شبستان حوضخانه اي با طرح چليپا شكل وجود دارد كه از نوع سردابه تابستاني محسوب شده و سقف تزئيني ان با آجر كار شده است در جلوي شبستان ايواني سرتاسري ديده مي شود كه سقف باربر آن از تير پرتو و شاخه هاي خشك درختان ساخته و پرداخته شده وسپس آنرا با قابهاي چوبي و مربع شكلي آراسته و بدين شكل سقف كاذبي بوجود آورده اند تا زيبايي بنا را دو چندان نمايدند .براي ورود به بخش اعيان نشين بالا مي توان از سه راه پله كه در نقاط مختلف شبستان قرار دارد استفاده نمود ايوان طبقه اعيات نشين داراي هيجده ستون چوبي مي باشد كه آنها را با گچروكش كرده اند ايوان مذكور رابط بين اتاقهاي مختلف طبقه مي باشد.
بناي فوق داراي دو ورودي مي باشد كه يكي اختصاصي و ديگري عمومي بوده و از طريق آنها مي توان داخل محوطه باغ و حياط قلعه شد.
از ويژگيهاي اين بنا طراحي و تاكيد نماها به سمت جنوب و دريافت نور و هوا از طريق نورگيرها و وروديها ست.
عمده تزئينات اين بنا شامل سقفهاي كاذب آن و نقاشيهاي زيبايي آن با موضوعات گل و بلبل، حيات وحش و طبيعت سر سبز مي باشد.