آب و هواي اين منطقه به واسطه نزديكي با درياي خزر از رطوبت بسياري برخوردار است و به همين سبب آن را نمين ناميده اند. مهم ترين صنايع دستي منطقه؛ قالي بافي، گليم بافي و جاجيم بافي بوده كه قالي و گليم ساخته دست مردم نمين جزو محصولات صادراتي شهرستان محسوب مي شوند. صادرات شهرستان نمين عده اي را در كار بازرگاني و داد و ستد وارد نموده است. عمده ترين صادرات اين شهرستان گندم، جو، زرد آلو، فرآورده هاي دامي و عسل و نيز صنايع دستي چون قالي و گليم است. در سرشماري سال 1375 جمعيت شهر نمين 7852 نفر بوده است. مردم اين شهرستان به زبان تركي و فارسي با گويش طالشي سخن مي گويند و مذهب آن ها شيعه و مسلمان هستند.مهم ترين مكان هاي ديدني شهرستان نمين تپه هاي تاريخي و باستاني است كه پيشيبنه آن ها به هزاره هاي قبل از ميلاد مي رسد
كشاورزي و دام داري
نمين شهري كشاورزي است و به علت آب و هواي مناسب و خاك حاصلخيز توانايي بالايي در كشاورزي دارد. گندم، جو، گياهان علوفه اي، بنشن، تره بار، سيب، گلابي، گيلاس، آلبالو، زردآلو و آلوچه از مهم ترين محصولات كشاورزي منطقه هستند. نمين به مانند ديگر شهرستان هاي استان اردبيل به دليل دسترسي به مراتع نسبتا غني در زمينه دام داري و دام پروري از رونق خوبي برخوردار است و انواع فرآورده هاي دامي از اين منطقه صادر مي شود.
وجه تسميه و پيشينه تاريخي
آب و هواي اين منطقه به واسطه نزديكي با درياي خزر از رطوبت بسياري برخوردار است و به همين سبب آن را نمين ناميده اند. درباره تاريخ اين منطقه اطلاعات مستندي در دست نيست ولي ان چه مسلم است اين كه تاريخ اين منطقه با شهرستان اردبيل يكي محسوب مي شود.
مشخصات جغرافيايي
شهر نمين مركز شهرستان نمين از شهرستان هاي استان اردبيل در 48 درجه و 29 دقيقه طول جغرافيايي و 38 درجه و 25 دقيقه عرض جغرافيايي و در ارتفاع 1700 متري از سطح دريا واقع است. نمين منطقه اي كوهستاني است و رود نمين چاي از ميان اين شهر مي گذرد. اين شهرستان در 25 كيلومتري شمال شرقي اردبيل قرار دارد. مسيرهاي دسترسي به اين منطقه عبارت اند از:
- راه نمين- اردبيل به سوي جنوب باختري به طول 27 كيلومتر
- راه نمين- آستارا به سوي خاور به طول 50 كيلومتر
- راه فرعي نمين- دهستان عنبران

تپه كناره
تپه كناره كه قدمت آن به هزاره اول قبل از ميلاد مي رسد در قريه كنازق از توابع نمين و در 16 كيلومتري شمال شرقي اردبيل در مسير شوسه اردبيل - آستارا قرار دارد.
تپه سلوط نمين
تپه سلوط از تپه هاي باستاني شهرستان نمين است كه در قريه سلوط در 20 كيلومتري شوسه اردبيل - آستارا قرار دارد. اين تپه تاريخي مربوط به دوره اشكاني يا اوايل اسلا م مي باشد.
سربند تپه نمين
سربند تپه كه يكي ديگر از تپه هاي تاريخي نمين است كه در 12 كيلومتري راه شوسه اردبيل قرار دارد. اين تپه مربوط به دوره اشكاني و اوايل دوره اسلامي مي باشد.
آريا تپه نمين
تپه باستاني آريا تپه كه قدمت آن به هزاره اول ق. م مي رسد در روستاي آريا تپه در شهرستان نمين واقع شده است.
قره تپه نمين
قره تپه كه از ديگر تپه هاي تاريخي نمين است در 10 كيلومتري راه شوسه اردبيل - آستارا واقع شده است.

خلخال از مناطق قديمي و تاريخي آذربايجان است. برخي از نويسندگان نام خلخال را با نام شهر قديم خلخال واقع در ناحيه اوتي در ماوراي قفقاز كه در منابع ارمني ميان قرن دوم و پنجم ميلادي به عنوان اقامتگاه زمستاني شاهان ارمنستان و سپس آلباني ( آران ) آمده است مرتبط مي دانند. در شهرستان خلخال هم چون ساير شهرستان هاي استان اردبيل هنرهاي دستي از رواج و قدمت زيادي برخوردار است كه بيش تر اين صنايع توسط دستان هنرمند زنان و دختران محلي انجام مي گيرد. مردم شهرستان خلخال به مهمان نوازي شهره اند. مردم آن دلير و شجاع بوده به زبان آذري صحبت مي كنند و داراي مذهب شيعه و دين اسلام هستند. برابر با سرشماري سال 1375 شهرستان خلخال 137992 نفر جمعيت داشت. شغل اصلي مردم اين منطقه كشاورزي، دامداري و پرورش زنبور عسل است.
از ميان هنرهاي دستي معروف اين شهرستان مي توان به تهيه شال،جاجيم‌هاي ابريشمي و پشمي، گليم بافي، پلاس، لباس هاي پشمي وكركي و بافت مسند اشاره نمود. متاسفانه بعد از متروك شدن نوغان داري(پرورش كرم ابريشم) بافت جاجيم‌هاي ابريشمي نيز متروك شد و حالا درهر كجا جاجيم‌هاي خلخال پيدا شود بايد آن را جزو اشياي عتيقه محسوب نمود. شال پشمي خلخال كه قسمت عمده آن در بخش شاهرود تهيه مي ‌شود از صادرات مهم خلخال بوده كه آن هم فعلا كاهش يافته است. بافت گليم و مسند نيز در خلخال رواج دارد. در اين منطقه گاه مسندهاي بسيار نفيس ديده مي ‌شود كه هنرمندان خلخالي آن را به صورت برجسته مي ‌بافند.
شغل اصلي ساكنين منطقه را كشاورزي، دام داري، پرورش زنبور عسل و صنايع وابسته به آن تشكيل مي دهد. از اين رو صادرات اين شهرستان را سيب، گلابي، گردو و فرآورده هاي دامي، انواع دام، قالي و گليم تشكيل مي دهند. مهم ترين گردنه خلخال به نام گردنه ناو مشهور است كه در مسير جاده ارتباطي خلخال به هشپر واسالم واقع شده و از داخل جنگل هاي طالش به جاده رشت به آستارا متصل مي ‌شود. چشمه آب گرم معدني خلخال در 22 كيلومتري شمال باختري هروآباد و به فاصله 96 كيلومتري ميانه از زمين خارج مي شود. جنگل هاي متراكمي نيز درمحدوده شهرستان خلخال وجود دارد كه از امكانات بسيار مساعد در زمينه جذب جهانگرد برخوردارند. مكان هاي ديدني و تاريخي شهرستان خلخال عبارتند از: امامزاده كجل، قبرستان پارتي و مقبره سيد دانيال
صنايع و معادن
مهم ترين صنايع شهرستان خلخال را صنايع دستي تشكيل مي دهند. شهرستان خلخال يكي از مراكز مهم صنايع دستي استان اردبيل و نيز كل كشور محسوب مي شود. انواع جاجيم، گليم، اشياي منبت كاري شده و صنايع چوبي از عمده ترين صنايع دستي اين شهرستان است. جاجيم بافي در اكثر روستاهاي ايران به‌ ويژه اغلب روستاهاي ‌آذربايجان مرسوم است‌ و در هر منطقه داراي ويژگي هاي خاص مي باشد در شهرستان خلخال ‌جاجيم داراي ويژگي هاي خاص مي ‌باشد. در گذشته جاجيم مناسب ترين‌ چيزي بود كه‌ مردم منطقه روي كرسي مي انداختند كه در اين ميان جاجيم چيچكلمه‎CHICHAK‎‌‎LAMEH‎ با تركيبي از رنگ هاي متنوع و نقوش لوزي داخل‌ الوان راه راه آن در ده‌ و شهر از همه ‌مشهور بود با متروك‌ شدن كرسي زغالي بافت‌ و مصرف جاجيم در شهرها و حتي در‎ ‎شهرستان هاي دور و نزديك‌ نيز به فراموشي مي رفت‌ ولي روستاييان طبق عادت‌ قديمي ‌مناسب ترين‌ روانداز كرسي زمستاني را رها نساخته اند و بانوان كهنسال در روستاها همچنان جاجيم ‌خودشان را در زمستان و تابستان در فضاي باز اطراف خانه‌ و ميدان ده‌ و يا هر مكاني كه‌ ‌امكان داشته باشد دراز مي كنند و سه‌ پايه‌ مخصوص آن را بر پا مي دارند و جاجيم مي ‌بافند. ‌بافت‌ جاجيم در اكثر قريب‌ به اتفاق دهات و مناطق روستايي ايران مرسوم است‌ تنها تفاوت‌ و ‌امتياز جاجيم بعضي از مناطق نسبت به‌ ساير جاها تركيب رنگ‌ و ظرافت‌ نخ‌ و نقوشي است‌ كه‌ ‌روي آن ايجاد مي كنند.
مي توان گفت جاجيم بافي در عين ظرافت‌ و زيبايي و دقتي كه‌ مي‌ بايست صرف بافتن آن‌ گردد سنتي ترين‌ روش‌ بافندگي را مجسم مي سازد و ابزار مورد نياز آن ساده ‌ترين‌ وسايل‌ مي باشد. مهم ترين‌ عامل‌ در امر بافت‌ انرژي بازوان زن‌ بافنده است‌. بافت‌ جاجيم پس‌ از تهيه نخ‌ مورد نياز در رنگ هاي مختلف يا چله كشي شروع‌ مي شود و‌اغلب تمام مراحل‌ بافت‌ مخصوصا چله كشي آن در فضاي باز و شبيه به‌ چله دواني قالي ‌هاي ‌فارسي بافت،‌ صورت‌ مي گيرد. به اين‌ ترتيب در محوطه هاي به‌ طول تقريبي ده تا بيست متر ‌به وسيله تعداد چهار ميخ چوبي روي زمين ايجاد مي شود و گلوله‌هاي رنگي نخ‌ توسط‌ شخص چله كشي به دور اين‌ ميخ هاي چوبي گردانده مي شود. با گردش‌ مداوم‌ شخص چله كشي به دور اين‌ ‌چهار ضلعي و تغيير دادن‌ گلوله‌هاي رنگي نخ‌ پشمي، طراحي(رنگ‌ نقوش) جاجيم نيز شكل ‌مي گيرد. پس از پايان چله كشي چله را روي زمين دراز مي كنند به اين‌ نحو كه‌ با دو عدد ميخ چوبي يا‌فلزي بزرگ‌ عرض چله را در يك طرف محكم نموده‌ و انتهاي چله را كه‌ به صورت‌ يك‌ گلوله‌ بزرگ‌ ‌پيچيده شده در انتها محكم مي ‌نمايند و ضمنا با گذاشتن يك‌ سه‌ پايه‌ چوبي نسبتا بزرگ‌ ‌جوكي را كه‌ بر روي چله سوار است‌ از بالاي سه‌ پايه‌ آويزان مي كنند به اين‌ ترتيب چله بر روي ‌زمين آماده‌ بافت‌ بوده‌ و جاجيم بافي آغاز مي گردد. از آن جا كه در داخل‌ ‌منازل‌ روستايي فضايي به‌ طول پانزده‌ متر كمتر پيدا مي شود اغلب جاجيم را در معابر(كوچه‌ ‌و ميدان ده‌) مستقر مي كنند و اين‌ عمل را اصطلاحا (دراز كردن‌ جاجيم) مي گويند و هر وقت‌ ‌كه مشغول كار نيستند چله و سه‌ پايه‌ را جمع كرده‌ وموقع‌ كار مجددا و به سادگي آن را دراز ‌مي كنند.
در شهرستان خلخال جاجيم بافي روستاها و آبادي هاي ‌بخش خورش‌ رستم به علت تعداد بافندگان و مرغوبيت و ظرافت‌ نوع جاجيم شهرت بيش تري ‌دارد. به‌ همين سبب دفاتر يا مراكز اجراي پروژه‌هاي جاجيم بافي در اين‌ بخش در ‌روستاهاي گيوي زاويه‌، نيمهيل، نساز، برندق، جعفرآباد، سجهرود و چنارليق قرار دارند و هر ‌كدام از اين‌ دفاتر تعداد زيادي از جاجيم بافان آبادي هاي اطراف را از طريق‌ توزيع‌ مواد اوليه و ‌جمع آوري جاجيم هاي بافته شده تحت پوشش‌ قرار داده‌اند. به اين‌ ترتيب كه‌ جاجيم بافان مواد ‌اوليه مرغوب و ارزان قيمت را به ط‌ور اماني تحويل‌ گرفته و جاجيم بافته شده را به‌ دفتر پروژه‌ ‌تحويل‌ مي دهند ميزان دستمزد پرداختي پس‌ از ارزيابي محصول با توجه‌ به‌ مرغوبيت بافت‌ و ‌تركيب رنگ‌ تعيين و پرداخت‌ مي شود.
سيمان، كروميت، خاك سرخ از مهم ترين معادن شهرستان خلخال به شمار مي روند كه در قسمت هاي مختلف اين شهرستان پراكنده شده اند.
كشاورزي و دام داري
به طوركلي خلخال از مناطق كشاورزي، باغ داري و دام پروري استان اردبيل است و محصولات عمده اش گندم، جو و حبوبات، برنج، گردو، سيب، گلابي، انگور و پنبه است. خلخال به لحاظ داشتن مراتع نسبتا خوب از دامداري پيشرفته اي برخوردار است و انواع فرآورده هاي شيري از قبيل: خامه، ‌ماست، كره و پنير و… هم چنين پشم، پوست و عسل از عمده ترين توليدات دامي اين منطقه به شمار مي آيند.
وجه تسميه و پيشينه تاريخي
برخي از نويسندگان نام خلخال را با نام شهر قديم خلخال واقع در ناحيه اوتي در ماوراي قفقاز كه در منابع ارمني ميان قرن دوم و پنجم ميلادي به عنوان اقامتگاه زمستاني شاهان ارمنستان و سپس آلباني ( آران ) آمده است مرتبط مي دانند، ناحيه اوتي بر ساحل راست رود كورا در حدود گنجه و شمكور كنوني واقع بوده است. مركز ناحيه اي كه بعدها به نام خلخال معروف شد در سابق فيروز آباد بود و چون ويران شد خلخال به جاي آن بر پا شد.
خلخال از شهرهاي قديمي و تاريخي آذربايجان است. در كتاب هاي جغرافيايي و تاريخي سده هاي دوم و سوم هجري، مورخان و جغرافي دانان از جمله در كتاب« حدود العالم من المشرق الي مغرب » درباره خلخال چنين نوشته اند:« خلخال از شهرهاي كوچك و از توابع آذربايجان بوده، ‌محصول عمده آن گندم و جو بوده است و پلاس و گليم و لباس پشمي و كركي در آن بافند….» در معجم البلدان كه اواخر سده ششم هجري نوشته شده آمده است:« خلخال شهري است در مشرق آذربايجان و نزديك گيلان و مزارع و آبادي آن بيش تر در وسط كوه هاي بلند قرار دارد از آن جا تا شهر قزوين هفت روز و تا اردبيل دو روز راه است و در اين ولايت قلاعي بلند قرار دارد كه مردمان آن هنگام حمله مغول به آنجا عزيمت نموده اند» در«نزهه القلوب» كه حمدلله مستوفي در اوايل سده هشتم هجري نوشته، درباره اين شهر چنين آمده است:« خلخال شهر وسط بوده و اكنون ديهي است كما بيش صد موضع و به چهار ناحيه تقسيم مي شود: خانندبيل، سنجبد، انجيل آباد و هشتچين … ».
مشخصات جغرافيايي
شهر خلخال در 48 درجه و 31 دقيقه طول جغرافيايي و 37 درجه و 37 دقيقه عرض جغرافيايي و ارتفاع 31 متر از سطح دريا واقع شده است. خلخال در جنوب شرقي استان اردبيل واقع شده است و رودهاي هروآباد و آپارچاي در آن جريان دارند. خلخال منطقه اي كوهستاني با آب و هواي معتدل و نسبتا سرد مي باشد. كوهستان جنگلي و بلند طالش در خاور خلخال از شمال به جنوب در حكم سدي ميان درياي خزر و استان گيلان و آذربايجان شرقي است كه باران خزري در دامنه شرقي آن ريزش كرده و جنگل هاي طالش را بوجود آورده است. مسيرهاي دسترسي و ارتباطي اين شهرستان با ديگر مناطق عبارت اند از:
- شهر خلخال در مسير راه اردبيل – اسالم، در 110 كيلومتري شهر اردبيل و 67 كيلومتري اسالم واقع است.
- راهي فرعي به سوي مغرب تا ميانه به طول 130 كيلومتر.
- راهي به سوي جنوب به طول 35 كيلومتر تا هشتجين .

چشمه آب گرم معدني خلخال در 22 كيلومتري شمال باختري هروآباد و به فاصله 96 كيلومتري ميانه از زمين خارج مي شود. اطراف چشمه را سنگ آهكي و آذرين از نوع آندزيت پورفيزيك پوشانده است. خروج آب از زمين در چند مظهر نزديك به هم به فاصله چند صد متري جاده است. آب گرم خلخال از دسته آب ها ي بيكربناته سديك گرم و گازدار است كه در درمان بيماري هاي مفصلي، روماتيسم و عصبي موثر است.
گردنه نا و خلخال
مهم ترين گردنه خلخال به نام گردنه ناو مشهور است كه در مسير جاده ارتباطي خلخال به هشپر و اسالم واقع شده و از داخل جنگل هاي طالش به جاده رشت به آستارا متصل مي ‌شود و از ارزش هاي گردشگر برخوردار است.

امام زاده كجل خلخال
امام زاده كجل در شمال خاوري اغكند در مسير جاده ماشين رو كوهستاني شمس آباد واقع شده است. بعد از طي 44 كيلومتر و عبور از روستاي يان بلاغ و قاراب به كجل و بعد از طي 4 كيلومتر از جاده و 4 كيلومتر پياده روي به روستاي كاوان مي رسيم. بناي اين امام زاده به درازاي 6 متر و به پهناي 3 متر داراي يك ايوان است. همه‌ي بنا از سنگ لاشه و گل ساخته شده و پوشش سقف آن چوبي است.
قبرستان پارتي خلخال
در سرراه كاوان (ما بين جاده شمس آباد و كاوان) در كوهپايه ها و در ميان مزارع مختلف و باغ ها، چندين قبرستان تاريخي وجود دارد كه به دوره پارت ها منسوب هستند.
مقبره سيد دانيال خلخال
اين مقبره در روستاي خانقاه كه مدفن يكي از مشايخ دوره صفويه است؛ قرار دارد.

واژه اردبيل واژه‌اي اوستايي است كه از دو كلمه آرتا ( مقدس ) و ويل ( شهر ) به معني شهر مقدس تركيب شده است. وسعت اين شهرستان 3810 كيلومتر مربع است و چهره عمومي شهرستان اردبيل متاثر از ارتفاعات كوهستان هاي سبلان، طالش و بزغوش است كه اين عوامل طبيعي سبب محصور شدن آن شده اند. شهرستان اردبيل از شهرستان هاي با اهميت ايران به شمار مي آيد كه داراي آثار تاريخي و جاذبه هاي طبيعي بسيار زيادي است. عشاير استان اردبيل كه در دامنه هاي سبلان پراكنده اند، جشن هاي متعدد مذهبي و سنتي ايرانيان كه با آداب و رسوم مختلف در مناطق گوناگون اين استان اجرا مي شوند، انواع غذاها و خوراكي هايي كه يكي از شهرت هاي اساسي منطقه به شمار مي آيند و هم چنين آداب حاكم بر مراسم هاي مختلف مذهبي و خصوصي از جمله مهم ترين جاذبه هاي اجتماعي اردبيل به شمار مي آيند كه در كنار ديگر جاذبه هاي اين منطقه تصوير زيبايي در ذهن گردشگران به جاي مي گذاردند.
آش دوغ معروف ترين غذاي محلي اردبيل است كه با ماست، سبزي، سير، كوفته ريزه و برنج تهيه مي شود و طعم بسيار خوبي دارد. در بلندي هاي اردبيل كه سرماي زيادي وجود دارد خوردن آش داغ محلي اردبيل خوشمزه ترين قسمت خاطرات گردشگران را تشكيل مي دهد. عسل سبلان شهرت ملي دارد و در تمام ايران معروف است و لذا صبحانه هاي منطقه اردبيل با عسل، نان تازه و كره محلي نيز از جذابيت هاي خاص خود برخوردار است. صنايع دستي اردبيل يكي از جاذبه هاي فرهنگي اين منطقه است كه زينت بخش كانون هاي فرهنگي و مسكوني بسياري از كشورهاي جهان است. بيش ترين و معروف‌ترين صنايع دستي اردبيل را زيراندازها و بافته‌هاي رنگارنگي تشكيل مي دهند كه از ويژگي هاي منحصر به فردي برخوردار بوده و مخصوص خود منطقه است.
مكان هاي ديدني و تاريخي
شهرستان اردبيل از شهرستان هاي با اهميت ايران به شمار مي آيد كه داراي آثار تاريخي و جاذبه هاي طبيعي بسيار زيادي است.كوهستان پرشكوه سبلان با قله آتشفشاني سبلان و چشمه هاي آب گرم و درياچه هاي طبيعي پرشمار، مهم ترين جاذبه طبيعي شهرستان اردبيل محسوب مي شود. در سبلان بهار به بهار مي توان نظاره گر گرايل بود كه براي نفس كشيدن و براي دست ساييدن به خاك سبلان و براي دويدن در پي گله هاي گوسفندان و براي شنيدن هياهوي بي تاب زنبوران عسل و براي استشمام عطر گل هاي رنگارنگ وحشي و براي سلام دادن به سبلان مي آيند. شهرستان اردبيل همچنين داراي بناهاي تاريخي و مكان هاي ديدني زيادي است كه برخي از آن ها هم چون بقعه شيخ صفي الدين اردبيلي شامل بناهاي متعدد از دوره هاي مختلف مي شود و با رفتن به يك مكان ديدني مي توان چندين اثر تاريخي و قديمي را مشاهده كرد. مساجد تاريخي، تپه هاي باستاني، حمام هاي قديمي،عمارت هاي بزرگ،گورستان‌هاي‌مشاهير و بقعه هاي مقدس و تاريخي از ديگر ديدني هاي شهرستان اردبيل هستند.
صنايع و معادن
صنايع اردبيل در دو گروه صنايع دستي و صنايع ماشيني قابل بررسي است. صنايع دستي اردبيل بيش تر توسط عشاير و ساكنان شهرها و روستاهاي كوچك منطقه صورت مي گيرد. قالي بافي، گليم بافي و جاجيم بافي از كهن ترين صنايع دستي شهرستان اردبيل است كه داراي شهرت فراوان و اهميت ويژه اي هستند. گليم بافي در اين ميان از اهميت بسيار زيادي برخوردار بوده و فرش اردبيل در مجموعه فرش هاي نفيس آذربايجان به شمار مي آيد. نقشه شكسته و اسليمي، زمينه فرش هاي توليدي فرش بافان اردبيلي را تشكيل مي دهد. از مهم ترين طرح هاي اين نقشه ها مي توان به طرح قيچي، تك گل، ستاره، ريزماهي، وان، هريس، زيرخاكي، كله قوچ، زرين قلم، طرح قره باغ، لچك ترنج و مانند اين ها اشاره كرد. بر اساس آمار موجود 80 درصد فرش توليدي شهرستان اردبيل، به خارج از كشور و بيش تر به كشورهاي آلمان، ايتاليا، فرانسه و ژاپن صادر مي شود. از ديگر صنايع دستي شهرستان اردبيل مي توان شال بافي، جوراب هاي پشمي، پشتي، قلاب دوزي، خورجين بافي، نقره كاري، قلمزني، خاتم كاري، صنايع چوبي و فلزي و سفال گري را نام برد.
اردبيل در صنايع ماشيني نيز داراي اهميت است. اين شهرستان در توليد فولاد خام، لاستيك و سيمان طي سال‌‏هاي اخير با راه‌‏اندازي كارخانه‌‏هاي متعدد به رشد خوبي دست يافته است و 40 هزار تن از كل لاستيك توليدي كشور در اردبيل توليد مي‌‏شود و سهم استان اردبيل از ميانگين توليد 32 ميليون تن سيمان در سطح كشور حدود 3 درصد است.
كشاورزي و دام داري
آب و هواي مناسب و خاك مرغوب سبب شده كه كشاورزي اصلي ترين منبع درآمد شهرستان اردبيل باشد. معاش غالب مردم اردبيل از فعاليت هاي كشاورزي و خدمات تامين مي گردد و عمده محصولات كشاورزي اين شهرستان، گندم، سيب زميني، جو، ذرت دانه اي، چغندرقند، و انواع حبوبات و ميوه است. پرورش زنبور عسل و توليد عسل مرغوب در اردبيل بسيار رونق دارد، به طوري كه عسل اين شهرستان شهرت ملي يافته است. پرورش نوعي ماهي قزل آلا نيز در اين شهرستان صورت مي گيرد كه از نظر مزه و كيفيت غذايي از بهترين ماهي هاي جهان است. هم چنين شهرستان اردبيل در عرضه گوشت و محصولات لبني نيز بسيار فعال است و از 5 ميليون واحد دامي استان نقش شهرستان اردبيل بسيار پر رنگ است.
وجه تسميه و پيشينه تاريخي
واژه اردبيل واژه اي اوستايي است كه از دو كلمه آرتا ( مقدس ) و ويل ( شهر ) به معني شهر مقدس تركيب شده است. به روايت اوستا زرتشت پيامبر ايراني در كنار رود دائي يتا كه امروزه ارس ناميده مي شود به دنيا آمد و كتاب خود را در سبلان نوشت و براي ترويج دين خود، روي به شهر بازان پيروز آورد. عده اي به او گرويدند و در اين ناحيه جنگي ميان زرتشتيان و بت پرستان روي داد كه در اين جنگ زرتشتيان بر همه روستاها و قصبه هاي اطراف اردبيل دست يافتند و به افتخار اين پيروزي آتشكده اي در اردبيل بنا كردند كه امروزه آثار آن در سه فرسنگي اين شهر در دهكده اي به نام آتشگاه باقي مانده است. اردبيل در دوره اشكانيان و در ميان شهرهاي آذربايجان جايگاه ويژه اي داشت.
نوشته اند كه قهرمانان آذربايجان به نام دهام كه از پهلوانان و از نژاد كيان بوده اند، در اين دوره از اردبيل برخاسته اند. به اين ترتيب، بناي شهر اردبيل را بسيار كهن تر از زمان ساساني بايد دانست. برخي نام قبلي اين شهر را آذر بهمن نيز دانسته اند. اردبيل در سده هاي 4 تا 6 ميلادي از سوي هون ها كه هر چند گاه يكبار به ايران مي تاختند، آسيب ها ديد. از آنجا كه پيروز ساساني خرابي هاي اردبيل را كه بر اثر خشكسالي و حملات هون ها ايجاد شده بود ترميم كرد و ظاهرا ديواري به دور شهر كشيده، بناي آن را به او نسبت داده اند. پيش از دوره اسلامي آذربايجان داراي دو مركز اصلي بود: يكي از اين دو مركز گنجك( به ارمني گنزك ) بود كه همان تخت سليمان امروزي است، اما نام مركز ديگر در جغرافياي استرابن از قلم افتاده است. در دوره اسلامي اين دو مركز را شيز و اردبيل خوانده اند. مي گويند اردبيل بدون شك مركز تابستاني آذربايجان بوده است. از اواسط تا اواخر دوره ساساني، اردبيل به تنهايي مركز آذربايجان به شمار مي رفت و سكه هاي دوره پارتي و ساساني در اين منطقه با علامت اربارات ضرب مي شده است. اردبيل به هنگام فتح آذربايجان به دست مسلمانان همچنان پايتخت اين منطقه و مقر مرزبان آن بود.
در دوره ايلخانان گرچه تبريز، به عنوان شهر مهم آذربايجان رو به رشد بود و از لحاظ سياسي جايگزين اردبيل به شمار مي آمد اما اردبيل نيز به عنوان دارالارشاد هنوز از جايگاهي خاص برخوردار بود. اردبيل در دوره صفوي از لحاظ سياسي و اقتصادي سرآمد شهرهاي ايران بود. شاه اسماعيل صفوي قيام خود را از اردبيل آغاز كرد. اين شهر در مسير شاه راه تجاري ايران و اروپا قرار داشت و ابريشم وارده از گيلان، از طريق اردبيل به اروپا صادر مي شد. اين امر در پيشرفت اقتصادي و افزايش درآمد مردم تاثيري مهم داشت. اردبيل دردوره قاجاريه رونق و شكوه گذشته را باز نيافت و وسعت آن به حدود يك سوم وسعت شيراز مي رسيد.
مشخصات جغرافيايي
شهر اردبيل مركز شهرستان، در 48 درجه و 18 دقيقه طول جغرافيايي و 38 درجه و 15 دقيقه عرض جغرافيايي و در ارتفاع 1311 متري از سطح دريا قرار گرفته است. وسعت اين شهرستان 3810 كيلومتر مربع است و چهره عمومي شهرستان اردبيل متاثر از ارتفاعات كوهستان هاي سبلان، طالش و بزغوش است كه اين عوامل طبيعي سبب محصور شدن آن شده اند. اين شهرستان به عنوان يكي از مناطق سردسير ايران بين پنج تا هشت ماه از سال سرد است. اردبيل ازشمال به شهرستان نمين از جنوب به گيوي از غرب به مشكين شهر و از شرق به استان گيلان محدود است. مسيرهاي دسترسي به اين استان عبارت اند از:
- مسير راه اردبيل – آستارا به درازاي 67 كيلومتر
- مسير اصلي اردبيل -– خلخال به درازاي 114 كيلومتر
- مسير اصلي ارديبل – گرمي – بيله سوار
- مسير اصلي اردبيل – سراب به درازاي 85 كيلومتر شهرستان اردبيل هم چنين داراي فرودگاه است.

چشمه هاي معدني سرعين اردبيل
شهر سرعين يا ‹‹سرقين›› در باختر شهر اردبيل واقع شده و فاصله آن تا اردبيل 28 كيلومتر است. سرعين به يمن چشمه هاي آب گرم و معدني خود در گذشته و حال مورد توجه و علاقه مردم قرار داشته است. در حال حاضر سالانه صدها هزار نفر به اين شهر مي روند. آب گرم سرعين متشكل از چشمه هاي آب گرم فراواني از جمله قره سو، ساري سو، گاوميش گلي، گزال، آب پهن، آب يل سويي، آب چشم، قهوه خانه و بش باجي لار است. احداث هتل ها، مسافرخانه ها، فروشگاه ها، ايجاد موسسه هاي دولتي و احداث راه جديد و اسفالته اردبيل به سرعين بر رونق اين شهر جهانگردي افزوده است. آب هاي گرم سرعين در رديف آب هاي كلر و بيكربناته كلسيك گازدار و خيلي گرم است و سيليس فراوان دارد. بررسي ميزان املاح و باقي مانده خشك آن ها نشان مي دهد كه همه اين چشمه ها يك منشا دارند و آب اصلي آن ها گرم است و از ژرفاي زمين مي جوشند. در لايه هاي بالاتر زمين مقداري كربنات كلسيم را به صورت بيكربنات كلسيم درخود حل مي كند. استحمام در چشمه هاي سرعين داراي اثرات آرام بخش است و دردهاي عصبي، رماتيسمي و عصبي مفصلي را تسكين مي دهد
چشمه آب گرم قره سو اردبيل
آب گرم قره سو يكي از چشمه هاي سرعين است كه براي اين سرچشمه دو حوض ساخته اند. اندازه حوض ها 3/5 × 5 متراست. آب گرم از حوض اول به حوض دوم مي ريزد. حرارت آب گرم قره سو 41 درجه است، pH آن 6 است و هدايت الكتريكي آن براي 20 درجه حرارت 1450 است. آبدهي آن درحدود 5/1 ليتر در ثانيه است. از خواص درماني آب اين چشمه، آرام بخشي و تسكين دردهاي رماتيسمي و عصبي آن است.
چشمه آب گرم ساري سو اردبيل
اين چشمه كه در نزديكي آب گرم قره سو قرار دارد يكي ديگر از چشمه هاي آب گرم سرعين است و درجه حرارت آب آن در مظهر 47 درجه و در حوض 44 درجه است. PH آن 2/6 و هدايت الكتريكي آن براي 20 درجه حرارت 1350 است. آبدهي اين چشمه در حدود سه ليتر در ثانيه است. اطراف دو چشمه قره سو و ساري سو را رسوب هاي آبرفتي پوشانيده است.
چشمه آب گرم گاوميش گلي اردبيل
آب گرم گاوميش گلي پرآب ترين چشمه آب گرم سرعين است و استخري به درازاي 25 و به پهناي 17 متر دارد. دوراستخر را با ديوار بلندي محصور كرده اند. آب گرم از چند نقطه كف استخر با گاز خارج مي شود و از مجراي ضلع خاوري به بيرون مي رود. حرارت گاو ميش گلي 45 درجه، PH آن 8/5 و هدايت الكتريكي آن براي 20 درجه حرارت 1430 است. آبدهي اين چشمه در حدود 30 ليتر در ثانيه است. اين ناحيه را رسوب هاي آبرفتي دوران چهارم پوشانيده و در برخي نقاط آثار آتشفشاني به چشم مي خورد.
چشمه آب گرم گزال (ژنرال) اردبيل
اين آب گرم كه يكي ديگر از چشمه هاي سرعين است به حوضي دايره اي شكل به قطر 2/5 متر وارد مي شود و از مجرايي خارج مي شود و به دره سرعين مي ريزد. حرارت آب در حوض 43 درجه، PH آن 6 و هدايت الكتريكي آن براي 20 درجه حرارت 1440 است. آبدهي اين چشمه در حدود 5/1 ليتر در ثانيه است.
چشمه آب پهن اردبيل
چشمه آب گرم آب پهن از ديگر چشمه هاي سرعين است كه از كف حوضي به اندازه 5/5 × 20/5 متر خارج مي شود و درجه حرارتش 5/37 ، PH آن 6 و ميزان آبدهي آن 5/1 ليتر در ثانيه است.
چشمه آب يل سويي اردبيل
آب گرم يل سويي يكي ديگر از چشمه هاي آب گرم سرعين است كه از كف حوضي به درازاي 7/4 و پهناي 5/3 متر بيرون مي آيد و از مجرايي در ضلع باختري حوض به خارج جريان مي يابد. حرارت آب در حوض 41 درجه، PH آن 6/5 و ميزان آبدهي آن يك ليتر در ثانيه است.
چشمه آب چشم اردبيل
چشمه آب گرم آب چشم هم يكي ديگر از چشمه هاي سرعين است كه در حياط قهوه خانه همت واقع شده است، مقدار آن خيلي كم و در حدود 6 ليتر در دقيقه است. اهالي منطقه اعتقاد دارند كه آب اين چشمه براي بيماري هاي چشم مفيد است. حرارت آن 21 درجه و PH آن 2/5 است
چشمه آب گرم قهوه خانه همت اردبيل
در آب گرم قهوه خانه همت كه يكي ديگر از چشمه هاي آب گرم سرعين است دو حوض ساخته شده كه آب از حوض اول وارد حوض دوم مي شود. حرارت آب 5/40 درجه، PH آن 6 و آبدهي آن يك ليتر در ثانيه است.
چشمه آب گرم قهوه خانه ممتاز اردبيل
اين چشمه كه از ديگر چشمه هاي آب گرم سرعين است داراي دو حوض است كه آب لوله اي سيماني وارد حوض اول مي شود. حرارت در مظهر چشمه 47 درجه، PH آن 1/6 و هدايت الكتريكي آن 1520 است. اين چشمه دو ليتر در ثانيه آبدهي دارد.
چشمه آب گرم بش باجي لار اردبيل
چشمه آب گرم بش باجي لار؛ در فاصله‌ي 300 متري جنوب قهوه خانه همت قرار دارد و از چشمه هاي آب گرم سرعين است.
چشمه هاي بيله دره اردبيل
چشمه آب معدني سرد بيله دره در سه كيلومتري شمال سرعين در دره اي واقع شده است كه از نقاط مختلف زمين خارج مي شود. اطراف چشمه را رسوب هاي آبرفتي حاصل از تخريب و تجزيه سنگ هاي آذرين و سخت منطقه فرا گرفته است. آب چشمه بيله دره از دسته آب هاي بيكربناته كلسيك سرد با PH اسيدي و رسوبات خشك اندك است.
چشمه گلي علي اردبيل
دو چشمه آب معدني به فاصله 50 متر از كف حوض كوچكي به اندازه 4 5 متر و به عمق يك متر از چندين شكاف با گاز فراوان خارج مي شوند و به سوي پايين دره جريان مي يابند و با آب چشمه اي ديگر كه از بالاي دره مي آيد مخلوط مي شوند و به مصرف كشاورزي مي رسند. روي سنگ ها مسير آب، اثري از رسوب هاي اكسيد آهن ديده مي شود. مقدار آب چشمه 30 ليتر در ثانيه، حرارت آن 17 درجه، منظره آب زلال، مزه آن گوارا و فاقد رسوب است. اين آب داراي مقدار زيادي گاز كربنيك اسيدي و PH آن 6 است.
چشمه اسد اردبيل
در حدود 100 متري چشمه اول گل علي واقع شده و آب آن بسيار زلال است. حرارت آب 20 درجه و آبدهي چشمه درحدود يك ليتر در ثانيه است. در اين ناحيه تشكيلات آذرين ديده مي شود ولي با تشكيلات آذرين چشمه گل علي تفاوت دارد. چشمه هاي معدني بيله دره ‌نيز همچون چشمه هاي سرعين يكي از منابع ثروت ملي ايران و از جمله كانون هاي مهم جذب جهانگرد به شمار مي رود. در صورت تامين آسايش مسافران و استقرار تجهيزات لازم جهانگردي اين منطقه را مي توان به يك شهر زيباي سياحتي و تفريحي تبديل كرد.
چشمه سردابه اردبيل
چشمه سردابه در يك كيلومتري شمال دهكده وكيل آباد در دره اي گسترده قراردارد. فاصله آن تا اردبيل تقريبا 24 كيلومتر است. آب اين چشمه از كف استخر بزرگي كه با گاز ييدروژن سولفوره همراه است از چندين شكاف طبيعي زمين بيرون مي آيد وارد استخر ديگري مي شود و از آنجا به پايين دره جريان مي يابد. ارتفاع چشمه از سطح دريا 1820 متر است. آب كاني سردابه آبي است گوگردي و نيمگرم كه حرات آن 5/36 درجه، PH آن 2/5 و هدايت الكتريكي آن براي 20 درجه حرارت 950 است. آب چشمه داراي بوي بد، اما زلال است و مقدار آبدهي آن در حدود 15 الي 20 ليتر در ثانيه است. روي سنگ هاي كناراستخر و سنگ هاي مسير آب، اندكي رسوب نخودي رنگ ديده مي شود كه اين رسوب، از املاح قليايي و مختصري گوگرد تشكيل شده است.
چشمه بوشلي اردبيل
چشمه معدني بوشلي به معدني 5/4 كيلومتري جاده اردبيل به سراب و در 45 كيلومتري باختر اردبيل واقع شده است. مظهر چشمه بوشلي در مجاور رسوب هاي آهكي سختي است كه آثار خروج آب در برخي نقاط آن در گذشته وجود دارد. آب چشمه بوشلي از دسته آب هاي كلرور ـ سديك و بيكربنات كلسيك گرم به همراه گاز است. ازاين چشمه براي استحمام استفاده مي شود. حرارت آن 49 درجه است و آب آن صاف و زلال و مزه اش نمكي و گزنده است. اهالي محل براي درمان رماتيسم و درد مفاصل و رفع خستگي از آن استفاده مي كنند.
درياچه نئور اردبيل
درياچه نئور در 48 كيلومتري جنوب خاوري اردبيل در ارتفاع 2700 متري از سطح دريا قرار گرفته است. وسعت درياچه بيش از 220 هكتار و مشتمل بر دو درياچه كوچك (40 هكتار) و بزرگ (180 هكتار) است كه در فصل پر آبي (بهار) به هم مي پيوندند و درياچه اي واحد را به وجود مي آورند. بيش ترين عمق درياچه 5/5 متر و ميانگين ژرفاي آن سه متر است. درياچه نئور، زيستگاه برخي از گونه هاي پرندگان مهاجر عبوري است كه براي مدتي كوتاه از درياچه استفاده مي كنند. آنقوت از عمده ترين پرندگان اين درياچه و حاشيه آن است كه در اين منطقه زادآوري مي كند. اين درياچه كه ماهي قزل آلاي آن شهرت جهاني دارد داراي جاذبه هاي بسيار مساعد گردشگاهي است. حواشي اين درياچه از گردشگاه هاي مهم اردبيل است و هر ساله مسابقه تفريحي تحت عنوان مسابقه ماهي گيري دراين درياچه بين دوست داران صيد ماهي انجام مي شود. مهم ترين ويژگي اكوسيستم اين درياچه به عنوان زيستگاه بي مانند، ماهي قزل آلاي رنگين و پرندگان و جانوران آن است.
تالاب گنجگاه اردبيل
تالاب گنجگاه در 80 كيلومتري جنوب خاوري اردبيل قرار دارد كه بسيار سرسبز بوده و از جمله پرندگان اين تالاب مي توان به چنگر و آبچليك اشاره كرد.
تالاب نوشار اردبيل
تالاب فصلي نوشار در 35 كيلومتري جنوب خاوري اردبيل واقع شده است. زمين هاي اطراف تالاب كه خيس و چمن زاري است در فصل بهار و زمستان مورد استفاده انواع پرندگان قرار مي گيرد و در ديگر فصل ها نيز چراگاه دام داران رمه گردان است.
تالاب شور گل اردبيل
اين تالاب در سه كيلومتري جنوب خاوري اردبيل واقع شده و در فصل بهار زيست گاهي مناسب براي جذب پرندگان مهاجر است.
تالاب ملااحمد اردبيل
اين تالاب در 15 كيلومتري جنوب خاوري اردبيل در روستايي به همين نام واقع شده است. اين تالاب محل زيست پرندگان بومي و مهاجر است. پرندگاني مانند قاشقاتويوق، اردك سرسبز، اردك سرسياه، آنقوت، مرغ كور، قيزقوشي، سار و اردك طالشي به طور فراوان در اين تالاب ديده مي شوند.
سد خاكي پيرالقير اردبيل
سدخاكي پيرالقير در 10 كيلومتري اردبيل و در ارتفاع 1450 متري واقع شده و محل زيست چنگر و خوتكاي سفيد است.
درياچه سبلان اردبيل
درياچه زيبايي در قله كوه سلطان سبلان و در دهانه آتشفشاني آن وجود دارد كه به نام درياچه سبلان ناميده مي ‌شود. سطح اين درياچه بيش از 6 ماه از سال يخ بندان است. چشمه‌هاي آب گرم زيادي به نام سرعين قطور سويي، شابيل، ويلا دره، سردابه، يدي بلوك در دامنه‌هاي كوهستاني سبلان واقع شده‌اند.

مسجد جامع اردبيل (جمعه مسجد)
مسجد جامع اردبيل باقي مانده يك بناي بزرگ از دوره سلجوقيان است كه در محله پير شمس الدين، ميان گورستاني قرار گرفته و از سه قسمت مهم تشكيل شده است. اولين قسمت بنا پايه مناره اي است كه در فاصله اندكي از مسجد به چشم مي خورد. اين مناره شيوه سلجوقي را دارد و از دو قسمت پايه هشت ضلعي ( هر ضلع 10/2 متر ) و بدنه استوانه اي به قطر پنج متر تشكيل شده است. در بدنه مناره، دو سنگ نبشته باقي مانده كه عبارت است از فرمان اوزون حسن آق قويونلو و كتيبه اي كه تاريخ 878 هجري را دارد و در اداره فرهنگ و هنر سابق حفاظت مي شود.
دومين قسمت اصلي بنا، مسجد تيرپوش به ابعاد 80/9 ‍‍‍‍× 50/12 متر مي باشد كه روي نه ستون چوبي قرار گرفته است و ستون ها هم بر پايه هاي سنگي غير منتظم استوار شده اند. در ورودي چوبي تكه كوب شده و ميخ هاي آهني برجسته دارد و بالاي يك لنگه آن نوشته اي كنده كاري شده است.
سومين قسمت بنا، ‌مسجد قديم است كه بنايي مركب از چهار طاق و گنبد مي باشد. تمام بنا آجري و به مقدار خيلي كم در تزيينات آن كاشي به كار رفته است. بسياري از نما تقريبا از بين رفته و تنها مقداري از آن باقي مانده است. حفاري هاي جديد، شبكه گسترده اي از مسجد عظيم و ويران شده را نمايان ساخت كه وجود آن تا پيش از آن ثابت نشده بود و بيش تر نوشته ها و مطالعات تنها به بناي سراپاي مكعب مستطيلي شكل محدود مي شد، در حالي كه حجم موجود و سراپاي ايوان و گنبد خانه، مجموعه اي بزرگ بود كه گذشت زمان، اجزا و بخش هاي مختلف آن را به تل خاك مبدل كرده و عظمتي را در حجمي ناهماهنگ، به اندازه هاي تقريبي 30 × 20 متر محدود ساخته كه آخرين كف، متعلق به سده نهم هجري با حدود 10 متر ارتفاع مي باشد. امروزه تنها بخش هايي از ساقه ترك دار منشوري گنبد باقي مانده و گنبد رفيع تك پوش آن فروريخته است. لازم به يادآوري است كه ايوان شمالي گنبدخانه، يادآور سنت ايوان سازي دوره ساساني است كه در دوره قاجاريه به بقعه و شبستاني ساده با سقف مسطح تيرپوش تغيير شكل يافته است.
از مسجد بزرگ سلجوقي نيز جز منار آجري استوانه اي شكل چيزي برجا نمانده و مسجد عصر ايلخاني با تغييراتي در پلان و فضاهاي آن، در دوره قره قريونلو دستخوش تخريب و دگرگوني شد. سفال ها و آثار مكشوفه در جريان كاوش هاي هيات باستان شناختي، بيش تر به سده هاي پنج و شش هجري و مسجد سلجوقي تعلق دارد. بقاياي كتيبه هاي فرو ريخته و شكسته سده هاي سوم وچهارم نيز در زير ديوار سنگي سراسري كه شبستان قرن نهم را محصور مي كرد، به دست آمده است. بناي جمعه مسجد اردبيل از طرف سازمان ميراث فرهنگي با شماره 248 به ثبت تاريخي رسيده است.
مسجد ميرزا علي اكبر مجتهد اردبيل
مسجد مجهز و مجلل ميرزا علي اكبر در مركز اردبيل نزديك بازار واقع شده و داراي دو در است. مسجد بنايي به ابعاد 24× 30 متر مي باشد و سقف آن روي 30 ستون ( شش ستون در پنج رديف) با قطر متوسط 88 سانتي متر بنا شده است. سقف آن داراي گنبدهايي است كه روي طاق ميان ستون ها ساخته شده و مصالح ساختماني آن آجر است. در پشت در دوم مسجد كه به كوچه شهيدگاه مشرف است، زنجيري وجود دارد كه يك طرف آن پاره شده و روي لوله اتصالي آن آياتي نقر شده است. زنجير به سقف و طرفين در آويخته است.
حياط خلوت مسجد به شكل مستطيل 70/5 × 1 متر مي باشد. ديواره ها و طاق نماهاي آن آجري و ازاره آن به ارتفاع 82 سانتي متر از سنگ تراشيده شده است. در ضلع جنوبي حياط خلوت، پنجره مشبك «گره چيني» نسبتا پركاري باقي مانده است كه پهناي آن 35/3 سانتي متر است. گوشه جنوب خاوري حياط خلوت با كف شكن دراز به شبستان مسجد مرتبط بوده كه در آن اتاقي مستطيل شكل با تزيينات چوبي به نام «اتاق يا حجله حضرت ابوالفضل العباس» ساخته شده است. درازاي صحن مسجد 36 متر و پهناي آن 9/32 متر مي باشد. در ضلع خاوري صحن، حجره هاي طلاب علوم ديني در دو طبقه واقع شده است.
دروازه در از سنگ و آجر بوده و پايه هاي دورازه به پهناي 10× 1 متر و ارتفاع 60×1 متر از سنگ ساخته شده است. وسط صحن كنار حوض بزرگ سنگي، يك سنگاب شياردار با قطر دهانه 16/1 متر و ارتفاع 76/0 متر و 32 عدد شيار عمودي، ‌از سنگ خارا قرار دارد. از ديگر جاذبه هاي اين بنا، دو منبر است كه يكي مشبك چوبي و ديگري به صورت صندلي بازودار و چرخ دار مي باشد. برحاشيه مسند منبر اول آياتي مشبك كاري شده است. در انتهاي بالاي پايه هاي منبر چرخ دار نيز چهار لوح نقاشي وجود دارد .
مسجد اعظم اردبيل
بناي مسجد اعظم تا اندازه اي نوساز، با سبك نو و در ابعاد قابل توجه است كه از گنبد الله الله شيخ صفي تقليد شده و منبر مسجد متناسب با شبستان بزرگ آن از چوب با دوام و به صورت زيبا و با اشكال هندسي ملهم از تصاوير خاتم كاري ساخته شده است. موذنه مسجد كه در زمان قاجاريه و به سبك آن دوره ساخته شده در گوشه شمال باختري، خارج از شبستان واقع شده وارتفاع آن از كف صحن مسجد 11 متر و قطرش 78/2 متر مي باشد. تزيينات آن از پايين به بالا، آجر با كاشي فيروزه اي مي باشد كه چهارخانه هايي در متن آجرها به وجود آورده است. بالاي آن، مقرنس آجري و يك رديف الله است كه هفت بار تكرار شده و هفت پنجره كنگره دار دارد. اين مسجد در سال هاي اخير باز سازي شده است.
مسجد جنت سرا اردبيل
در سمت شمالي صحن بقعه شيخ صفي، مسجد جنت سرا واقع شده كه درون اين بنا به شكل هشت ضلعي منتظمي به قطر 5/20 متر است كه در گذشته گنبدي داشته و دهانه آن به 5/16 متر مي رسيده است. در زمان هاي گذشته اين گنبد فروريخت و به جاي آن سقفي مسطح از تيرهاي چوبي و گل و آجر روي 16 ستون چوبي ساخته اند كه داراي پايه هاي سنگي حجاري شده است. نماي خارجي مسجد جنت سرا و اتاق متولي از يك طاق نماي بزرگ با پنجره چوبي مشبك بسيار بزرگ تشكيل است كه دو طرف آن زير طاق هاي كوچك تر دري به راهروهاي مسجد و اتاق متولي باز مي شود. پايه ها، ‌طاق پنجره و اتاق متولي پوشيده از كاشي است و بر بالاي هر سه، آيات قرآني معرق كاري شده است.

بقعه كوراييم اردبيل
اين بقعه در وسط قبرستاني در روستاي كوراييم در 30 كيلومتري شهر اردبيل واقع است. بقعه كوراييم شامل بناي چهارگوشي است كه هر ضلع آن 5 متر درازا دارد. بر فراز بنا گنبد آجري كوچكي قرار دارد كه از وضعيت مناسبي برخوردار نيست. در قسمت شمالي بنا، سر در كوچكي با طاق فروريخته قرار دارد كه ورودي آن به پهناي 80 و ارتفاع 150 سانتي متر مي باشد. سبك معماري و مصالح به كار رفته در بنا نماياننده اين است كه احتمالا بقعه متعلق به قرن هفتم هجري قمري باشد.
بقعه سيد حمزه
بقعه سيد حمزه كه به « ساري آقاسي» معروف است در قسمت جنوبي محوطه بقعه شيخ جبراييل واقع شده است. بناي بقعه آجري و ساده با گنبد مدور آجري است كه شكل آن مستطيل و ابعادش 45×2 ×92/3×10/4 متر است. اين بقعه نزد سال خوردگان به «امام زاده گل زرد» يا «ساري گل آقاسي» معروف مي باشد و وجه تسميه اش اين است كه گويا در زمان هاي قديم زني براي حفظ ناموس خود به يك درخت با گل زرد- كه در پاي ديوار اين مقبره بود - پناه برده و نجات يافته است. در مورد هويت سيد حمزه، گفته مي شود كه وي از فرزندان امام موسي كاظم (ع) است كه از بغداد براي ارشاد و راهنمايي مردم به اردبيل آمد و در آن جا نيز درگذشت.
امام زاده صالح اردبيل
در محله ملا مومن و پشت بقعه شيخ صفي الدين، مسجد و مقبره اي قرار دارد كه «امام زاده صالح» يا «اوغلان امامزاده موسي» نام دارد. مجموعه‌ي بنا شامل: رواق، حرم، صحن و مسجد است و نماي جنوبي آن مركب از ايواني با طاق نيم گنبد و تزيينات كاشي كاري است. بقعه داراي رواق مستطيل با طاق و تويزه است. در دو سوي ورودي بنا و ورودي حرم كه روبه روي هم قرار دارند، هشت طاق نما ساخته شده و پنجره هايي كه در طاق نماي جنوبي مي باشد، نور داخل رواق را تامين مي كند. ايوان ورودي حرم، داراي تزيينات مقرنس كاري و آيينه كاري محدود است. حرم بقعه، درشمال رواق قرار دارد و داراي طرح هشت ضلعي با پنجره هايي براي نورگيري نصب شده است. ضريح آهني بقعه در وسط حرم قرار دارد و در جوار حرم اتاقي به چشم مي خورد كه مدفن دو تن از علما و مراجع عالي قدر گذشته است. بر اساس اشعاري كه روي كاشي هاي ايوان ورودي نوشته شده، بنا در زمان شاه عباس اول به سال 1130 هجري ساخته شده است.
دخمه سنگي ويند اردبيل
در دوكيلومتري شمال باختر روستاي ويند كلخوران، تپه بلند رسوبي وجود دارد كه ضلع جنوبي آن از فرسايش بستر رودخانه باليخلو، به صورت ديوار مرتفعي در آمده است. در ارتفاع تقريبي 50 متر از بستر رودخانه و بر سينه آن، ‌دخمه سنگي با در ورودي و اتاقك چشمگير كنده شده است. دروازه يا در دخمه به پهناي يك متر و ارتفاع 23/1 متر و قطر تقريبي 70 سانتي متر ساخته شده است.
داخل دخمه، ‌فضايي است كه به شكل هرم مثلث القاعده ناقص مي باشد. درازاي اضلاع قاعده هرم يا كف دخمه به ترتيب 70 سانتي متر، سه متر و 8/3 متر است.
بر ضلع باختري دخمه تصويري بر سنگ نقر شده كه حالت كلي يك مثلث را دارد و در داخل آن مثلثي كوچك تر كنده شده است. در داخل اين مثلث «دكوراتيو» نقش آدمي با سري نزديك به شكل مثلث و دست و پا و بدني كه محيط در مثلث مي باشد، قالب گيري و نقر شده است. در حاشيه آن نيز حروفي كنده شده كه قسمت عمده آن از بين رفته است.
گورستان كرجان اردبيل
در قسمت باختري دهكده كرجان كلخوران از توابع اردبيل، گورستاني تاريخي قرار دارد كه در آن، انواع سنگ ها روي گورها نهاده شده است. به مرور زمان با زير كشت رفتن تدريجي منطقه، قبرستان در زير خاك مدفون شده است. در اين گورستان چندين سنگ گور اسلامي به شكل صندوقي از سنگ خارا ديده مي شود كه داراي خطوط برجسته كوفي است و به مقدار محدود داراي جدول بندي و خط كشي و نقوش ساده اسليمي توريقي است. خطوط به نسبت خوش كوفي ثلث نشان از رسم الخط زمان گوركانيان دارد و به سده ششم تا هشتم هجري مربوط مي شود.
مقبره شاه اسماعيل صفوي اردبيل
مقبره شاه اسماعيل اول صفوي، بناي كوچك، مربع شكل با گنبد روپوش آجري است. سقف اين گنبد با نقاشي هاي طلايي تزيين شده است. يك صندوق خاتم كاري مرصع نفيس بر روي مرقد نهاده شده كه از شاهكارهاي هنري بسيار ارزشمند دوران صفوي است.
كف و ازاره مقبره شاه اسماعيل با كاشي گلدار و بالاي آن با كاشي آبي زرنگار پوشيده شده است. بالاي آن ها يك رديف حاشيه اسليمي ماري و گل هاي ظريف شاه عباسي شده و بالاتر از آن، كتيبه اي سرتاسري با خط ثلث در متن مشكي گچبري شده است. بالاي آن دو رديف، حاشيه اي ديگر با اسليمي خرطوم فيلي و توريقي نقاشي شده است. از اين حاشيه، فيل گوش ها و آويزهاي سقف آغاز مي شود كه به گونه اي بسيار زيبا در متن مشكي نقاشي و طلاكاري شده است. روي مقبره شاه اسماعيل گنبدي ساخته شده كه كاشي هاي سفيد آبي و فيروزه اي در متن اسليمي و آجري با خط ثلث نام ائمه اطهار تزيين شده است. بالاي اين گنبد، پنج شمشير نصب شده است كه نماينده اسلحه خانواده هايي بوده كه به شاه اسماعيل در رسيدن به سلطنت كمك كردند.
مقبره شيخ صفي اردبيل
بناي اصلي شيخ صفي برج استوانه اي شكل است كه برفراز آن گنبدي ساخته شده است. اين برج كه محيط آن 22 متر است، روي ازاره سنگي هشت پهلويي به ارتفاع 5/1 متر قرار گرفته و بلندي برج آن در حدود 5/17 متر است. سطح داخلي آن با آيات فراوان و نقاشي روي پوشش چرمي ومقرنس كاري سقف، تزيين يافته است. سطح خارجي برج، با چند نوع تزيينات مختلف پوشيده شده است. سطح جانبي با تكرار كلمه «الله» با كاشي فيروزه اي درمتن آجري تزيين يافته و به اين دليل به گنبد «الله الله» معروف مي باشد. يك مهر مدور از كاشي معرق، ميان دو سطر اول و دوم با كتيبه اي كه عبارتي در آن نوشته شده، تزيين يافته است. كتيبه اي نواري، بالاي سطح جانبي با كاشي سفيد و خط نسخ درمتن آبي معرق كاري شده و حاوي آيه 16 و 17 از سوره آل عمران، ‌آيه 67 از سوره المومن و آيه 103 از سوره انعام است.
درون برج مقبره شيخ صفي الدين و روي قبر، يك صندوق منبت كاري گرانبها وجود دارد كه ترصيعي زيبا از عاج دارد. در حاشيه بالاي سطح جانبي صندوق، در يك كتيبه مفصل از شيخ صفي نام برده شده است. بر ضلع شمالي بدنه همين صندوق، در لوحه اي از نقره با عبارت هايي به باني مرقد اشاره شده است:«باني هذا المرقد العليه و المشهد القدسيه الولي الله صفي الحق و الدين قدي سره، العبد موسوي الصفوي»
در كنار قبر شيخ صفي، گور فرزندش صدرالدين موسي(باني بقعه) و شيخ ابراهيم معروف به شيخ شاه فرزند شيخ خواجه علي – سلطان حيدر ( پدر شاه اسماعيل) قرار گرفته است. بقعه از سمت شمال به قنديل خانه يا رواق پيوسته است و در ورودي آن در گوشه شمال باختري صحن قنديل خانه واقع شده است. طاق نماي در ورودي علاوه بر اين كه با كاشي هاي خوش رنگ و زيبا و معرق پوشيده شده است، چندين لوحه معرق كاري دارد.
مقبره امين الدين جبراييل اردبيل
اين مقبره كه متعلق به امين الدين جبراييل پدر شيخ صفي الدين اسحق جد سلاطين صفوي است، ‌در روستاي كلخوران اردبيل واقع شده است. تاريخ بناي اوليه به نيمه اول قرن دهم هجري قمري مربوط است و در محوطه اي كه بناهاي متعدد دارد، محصور مي باشد. اين بناها شامل ديوار گلي بلند، مقبره امين الدين جبراييل، مقبره عوض الخواص بن فيروزشاه زرين كلاه، مقبره سيد محمد الاعرابي، بقعه سيد حمزه، مقابر داخل محوطه بقعه، مقابر خارج از محوطه بقعه مي باشند.
طرح بناي امين الدين جبرائيل به شكل مستطيل است كه يك ذوزنقه برابر ساق به ضلع شمالي از آن چسبيده و آن را به صورت شش ضلعي در آورده است. ابعاد بنا 8/14 ‍× 24 متر از شمال به جنوب مي باشد. ساق ها و قاعده هاي كوچك ذوزنقه، پهناي سه طاق ايوان مدخل رواق را تشكيل مي دهند. در ازاره مدخل ورودي كاشي كاري شده و بالاي آن يك بيت شعرنوشته شده است. بالاي درب ورودي، تصوير يك شير و يك پلنگ در دو سوي پنجره نقاشي شده و هر يك با يك زنجيره بسته شده اند، و نشان از سبك و سياق منسوب به دوره صفوي و اوايل سده يازدهم هجري دارند. طاق ايوان ساده است، اما طاق هاي دو سوي آن داراي گچبري و مقرنس كاري است.
رواق، بنايي است مستطيل شكل كه با طاق ضربي آجري پوشيده شده و دو سوي خاوري و باختري آن نيز، دو خواجه نشين منظم ساخته شده است كه طاق ضربي آجري دارد. سقف رواق و خواجه نشين ها گچبري است، و با رنگ هاي آبي و طلايي و با اسليمي هاي ساده و توريقي و گل هاي شاه عباسي نقاشي شده اند. ازاره رواق، با كاشي معرق و در برخي قسمت ها با كاشي هاي هشت ضلعي منظم فرش شده و حد فاصل چهار كاشي، با مربع هاي كوچك پوشيده شده است. رواق مقبره از نظر تزيينات و رنگ، ملايم و هماهنگ مي باشد. ازاره كاشي كاري، مجمموعه گچبري و نقاشي سقف و ديوارها را كه در عين سادگي از تنوع شگفت از جهت طرح هاي مختلف برخوردار است در بر گرفته و فضايي مناسب را براي زايران فرآهم آورده است.
در اين ميان، ‌در چوبي مقبره كه خود يكي از آثار بسيار ارزنده و جالب هنري مي باشد، بر جاي مانده است. روي اين در، منبت كاري هاي چشمگير بر اساس تقسيم بندي هندسي كار شده و اشعار گوناگون در قسمت هاي مختلف آن برجسته كاري شده است. پس از آن كه از اين در چوبي، وارد مقبره مي شويم، اتاقي به شكل مربع با چهار رواق قرار دارد كه همه آن ها مانند راهرو، ضربي آجري بوده و از داخل، گچ بري ومقرنس كاري شده است. همه سطوح آن در بدنه ديوار و سقف، با اسليمي هاي مختلف و ترنج ها و شاه عباسي ها نقاشي شده اند.
آخرين تعميرات ومرمت كاري در اين قسمت مقبره به سال 1030 هجري قمري مربوط مي باشد و طاهر بن سلطان محمد نقاش، آن را انجام داده است. در متن بقعه مقبره، صندوق ساده شيخ جبراييل قرار گرفته كه ابعاد آن 50/1× 2×3 متر است. در بدنه ديوارهاي بقعه، لوحه اي كمربندي از كلام خدا گچبري شده است. در دو سوي شاه نشين جنوبي مقبره، دو اتاق شش ضلعي به قطر 30/3 متر و اضلاع 25/1 متر ساخته شده است كه از ويژگي هاي معماري مانند طاقچه بندي ديوارها، مقرنس كاري سقف، گچبري و نقاشي هاي سطوح گوناگون اتاق ها برخوردار است. اين اتاق ها مجموعه اي از انواع اسليمي ها و تركيبي از رنگ هاي سبز، آبي خاكستري، قهوه اي، قرمز، فيروزه اي در متن ها و صورتي، سفيد و طلايي بر گل ها و اسليمي ها است.
مقبره عوض الخواص بن فيروزشاه زرين كلاه اردبيل
اين مقبره در جوار مقبره شيخ جبراييل در روستاي كلخوران اردبيل واقع شده و روايتي، منسوب به جد چهارم آن شيخ، يعني عوض الخواص بن فيروزشاه زرين كلاه است.
مقبره سيد محمد الاعرابي اردبيل
در محوطه شمال باختري بقعه شيخ جبراييل واقع شده و بناي آن به شكل مربع با ازاره كوتاه سنگي در ديوار ورودي، و پي سنگي در سه ديوار ديگر است. بناي اين مقبره آجري و گنبد آن ساده و كروي شكل است. داخل بنا يك هشت ضلعي منتظم با اندازه هاي متناوب وجود دارد كه در آن ‌مقبره اي است كه يك سنگ قبر مرمرين به ابعاد 2 × 5/0 متر دارد. روي اين سنگ، ‌عبارت «هذا مرقد سيد محمد اعرابي» نقر شده است. سيد محمد الاعرابي جد پانزدهم شيخ صفي الدين است.
مقابر داخل محوطه بقعه امين الدين جبراييل اردبيل
در محوطه داخلي بقعه شيخ امين الدين جبراييل، ‌مقبره هاي متعدد با سنگ گورهاي صندوقي و مكعبي وجود دارد كه همگي داراي نقش و نگارهاي چشمگير و نوشته هايي است كه نام ايمه اطهار و امامان بر آن ها نقر شده است. علاوه بر اين ها، اشكالي مانند سرو، شير، خورشيد، طاووس و نمادهاي مشابه روي اين صندوق هاي سنگي حجاري شده است كه از مهارت و استادي حجاران آن حكايت دارد. متاسفانه بيش تر اين سنگ قبرها فاقد نام و هويت صاحبان آن ها است.
مقابر خارج از محوطه بقعه امين الدين جبراييل اردبيل
هفت قطعه سنگ قبر بسيار زيبا و پرنقش و نگار، اما بدون نام و نشان در جنوب خاوري بقعه شيخ جبراييل وجود دارد. اين سنگ ها به موازات و مجاورت هم در حاشيه يك گورستان بزرگ قرار دارند و به نام «هفت تنان كلخوران» معروف هستند. ابعاد سنگ ها برابر همديگر و در اندازه هاي 50/0 × 55/0 × 08/2 متر است. نقش هاي سطح جانبي سنگ ها شبيه هم بوده كه بر اثر مرور زمان برخي از آن ها عاري از نقش و نگار شده اند.

كليساي مريم مقدس اردبيل
در كوچه اي به نام ارمنستان گازران يا اونچو ميدان، كليساي متروكه اي وجود دارد كه كم تر از دو قرن قدمت دارد. از تاريخ دقيق بنا اطلاعي در دست نيست و تاريخ 1876 ميلادي كه روي در ورودي آن ديده مي شود به سال اهداء در به كليسا و نصب آن مربوط مي شود.
شكل كلي بنا به صورت مستطيل و شكل داخلي آن فضايي مربع شكل با چهاردرگاه بلنداست. بنا داراي يك طاق جناقي است كه روي آن گنبدي آجري به شكل چتر قرار گرفته است. پنجره هايي كه در پايين گنبد و در بدنه ديوار ساخته شده اند، نور داخل كليسا را تامين مي كنند.
محراب كليسا در قسمت خاور بنا واقع شده و مزين به تزيينات نقاشي، به صورت ترنج با گل هايي به رنگ سبز روشن و نارنجي در زمينه لاجوردي است. اندكي تزيينات نيز درازاره كليسا به چشم مي خورد. در چوبي كليسا با تزيينات هندسي زيبا، يادگار ميرزاييان از ارامنه اردبيل بود كه به ياد بود گالوست ميرزاييان پدر خانواده ساخت و به كليسا اهداء كرد. روي اين در، عبارت ذير به خط ارمني نوشته شده است:«اين درب خانه حقيقي خداست كه به رسم يادبود از طرف اگالوس مليك ميرزايانس به كليساي مريم مقدس هديه مي شود 1876».

منزل وكيل الرعايا اردبيل
ارزش اين عمارت سبك معماري جالب آن و نقش اساسي صاحبان خانه در رخدادهاي تاريخي سده بيستم ايران و اردبيل است. اين خانه محل تجمع سران مستبد در جريان انقلاب مشروطيت بوده است. اين خانه قديمي در محله طوي اردبيل ساخته شده است.
بنا شامل حياط هاي متعدد، ساختمان مركزي و واحدهاي اندروني است كه در طراحي آن، تالار مركزي به واحدهاي جنبي آن اشراف دارد. سر در اصلي ساختمان داراي طاق نما با آجر و بند كشي منتظم بوده است و در قسمت باختري حياط بيروني نيز، ايوان و يك تالار زيبا قرار گرفته است. اين تالار روي زيرزميني با سقف آجر ضربي بسيار زيبا و پركار به ابعاد 50× 10/4 متر استوار شده است. ضلع خاوري تالار مشرف به حياط مي باشد. روبه روي ايوان، ستون هاي چوبي با اندودي از گچ، روي پايه هاي سنگي قرار گرفته است. داخل تالار، داراي طاق نما با مقرنس هاي گچي بوده كه نوعي آيينه بندي ظريف آن را پوشانده است.
خانه سيد هاشم ابراهيمي اردبيل
اين خانه در كوچه شهيدگاه اردبيل قرار گرفته و متعلق به مرحوم سيد هاشم ابراهيمي است كه پس از وفات ايشان وارثان قانوني از آن استفاده مي كنند. ورودي اين خانه، از يك هشتي كوچك در معبر كوچه است كه وارد حياط مستطيلي مي شود. ساختمان در دو طبقه زير زمين و هم كف ساخته شده است و تالار بزرگ و زيبايي دارد. نماي عمارت آجري است و روي ديوارهايي با ازاره سنگي، به ارتفاع يك متر استوار شده است. اين تالار با دو راهرو از سمت خاور و باختر به حياط مي پيوندد. بخش مهم اين خانه تالار عمارت است كه داراي دو رواق و يك شاه نشين است كه با پنجره هاي مشبك ريز و شيشه هاي الوان به صورت ارسي تزيين يافته و پنجره ها از مشبك كاري بسيار نفيس و زيبايي برخوردار ند. سر درهاي ورودي و خروجي تالار داراي مقرنس هاي گچي زيبا مي باشد. در متن ديوارهاي جانبي آن بر كتيبه هايي، اشعار متعدد و آيه قرآن به تاريخ «محرم الحرام سنه 1295» نوشته شده است.
زيباترين بخش تالار، گچبري هاي آن است. طاق نماهاي رواق ها به شكل شش پر و شاه نشين آن ده پر است كه مقرنس هاي زيبا و لچك طاق نماها و سقف، كاري هنري و با ارزش را نشان مي دهند. در ميان سقف اتاق، يك ترنج گچبري شده - كه در مركز آن يك گل گرد و مدور قرار دارد و برگ هاي آن به صورت بلوط پهن شده است- قرار دارد. در چهار گوشه سقف، لچك نقش اسليمي توريقي كه با سه رديف حاشيه قاب گرفته شده است، به چشم مي خورد. اين بنا درحال حاضر مسكوني است.
خانه حاج يوسف آقا صادقي اردبيل
اين خانه مجلل و با شكوه در كوچه راسته امام اردبيل به سال 1340 هـ. ق توسط مرحوم حاج ميرزا ابراهيم صادقي در طول چهارسال ساخته شد. اين عمارت در زميني به مساحت 1450 متر مربع و با زير بنايي در حدود 1750 متر مربع ساخته شده است. در ورودي آن به دالاني مستطيل شكل با نماي آجري و سقف چوبي منتهي مي شود كه گويا در زمان هاي قبل سقف اين ورودي آجري ضربي بوده است. نماي عمارت، آجري با پنجره هاي ساده چوبي مي باشد كه منتهي اليه ارتفاع آن در طبقه دوم به صورت كنگره درآمده است. نماي ديوارهاي ضلع جنوبي و باختري حياط داراي طاق نماهاي آجري است و قسمت اصلي ساختمان در سه طبقه ساخته شده كه مشتمل بر زير زمين، هم كف و طبقه بالا است. ساختمان داراي دو در ورودي مي باشد با دو راه روي مجزا و اتاق هاي قرينه، كه به يكديگر راه دارند. در اين بنا، از اسلوب معماري بسيار متين استفاده شده و مصالح به كار رفته در آن، با سليقه ويژه اي انتخاب شده اند. پله هاي ورودي به طبقه بالاي خانه از چوب گردو است. درها، كمدها، اشكاف و گنجه ها نيز با مهارت خاصي ساخته شده اند.
خانه حاج ميرزا ابراهيم صادقي اردبيل
اين خانه در كوچه سرتيپ آباد در محله اوچ دكان اردبيل واقع شده و به علت سبك معماري سنتي و استفاده از هنر مقرنس و مشبك كاري در ارسي ها، داراي ارزش هنري است.
در تالار اصلي عمارت، بر طاق نماها و بالاي طاقچه ها، مقرنس هاي گچي ديده مي شود. در ازاره ديوارهاي جانبي بر يك كتيبه زيبا با خط نستعليق آيه الكرسي نقش بسته است. در نماي بيروني تالار – مشرف به حياط – سقف تالار به صورت دو بام ديده مي شود. عمارت ديگري به صورت بيروني در جنب اين ساختمان وجود دارد كه نماي آن آجري است. ساختمان داراي يك تالار در وسط و دو خواجه نشين است كه با تالار مرتبط هستند.
تالار داراي دو در ورودي خاوري و باختري است كه طاق نماهاي آن ها مقرنس كاري شده است. در ضلع شمالي روي شاه نشين تالار نيز نيم قوس مقرنس هاي گچي ديده مي شود. تالارداراي چهار ارسي مشبك كاري با شيشه هاي الوان است كه استادان مشهور خلخا لي آن را ساخته اند. برخورداري از هنر ظريف مشبك و گره چيني از ويژگي هاي اين ساختمان مي باشد. در ازاره بيروني تالار، روي ديوارهاي جانبي ساختمان، نقاشي هاي زيبا با رنگ روغن از مناظر طبيعي، شكارگاه، تصوير حيوانات اهلي و وحشي نقش بسته است. بنا در سال 1283 هـ. ق ساخته و در سال 1307 هـ. ق مرمت شده و در مجموع داراي ارزش تاريخي ، فرهنگي و هنري است.
عمارت هاي قديمي اردبيل
خانه مرحوم حسينقلي صادقي در كوچه رحمانيه در جنب محله طوي از عمارت هاي قديمي و ديدني شهر اردبيل است.
خانه مسكوني دكتر مناف زاده كه در كوچه معصوم شاه واقع شده است از عمارت هاي ديدني شهرستان اردبيل است.
خانه مرحوم ميرفتاحي در محله تازه ميدان واقع شده است و از نظر معماري و طرز ساخت قابل توجه و ديدني است.
خانه مرحوم حريريان كه در كوچه پير شمس الدين واقع شده است ، يكي ديگر از عمارت هاي ديدني شهرستان اردبيل است.
ساختمان مدرسه جعفري اسلامي كه در كوچه قاجاريه واقع شده است از نظر سبك معماري و بناي ساختمان داراي اهميت و قابل توجه است.
خانه آقاي آصف عمارت قديمي ديگري است كه در كوچه معمار واقع شده است و از نظر سبك معماري و طرز ساخت قابل توجه و داراي اهميت است.
نارنج تپه اردبيل
نارنج تپه در نزديكي ساميان از دهستان كلخوران اردبيل واقع شده است.
نادر تپه سي اردبيل
نادر تپه سي يك تپه باستاني است كه در كنار رودخانه باليقلي و پل قديمي دروازه اردبيل و كنار جاده اردبيل – تبريز قرار گرفته است.
تپه سر قين اردبيل
تپه سرقين درروستاي سرقين اردبيل (20 كيلومتري غرب اردبيل) واقع شده است.
گوور تپه سي اردبيل
گوور تپه سي در روستاي شهره ور اردبيل واقع شده است و از تپه هاي باستاني منطقه به شمار مي آيد.
تپه آق امام اردبيل
اين تپه در روستاي آتشگاه اردبيل (8 كيلومتري غرب اردبيل) واقع شده است.
اؤلو تپه سي اردبيل
اولو تپه سي در روستاي جبه دار كلخوران اردبيل قرار گرفته است.
كركق تپه اردبيل
اين تپه در روستاي كركق از توابع كلخوران اردبيل واقع شده است.
تپه سايين اردبيل
اين تپه قديمي در روستاي سايين اردبيل قرار دارد و مربوط به هزاره اول پيش از ميلاد است.

كاروان سراي شاه عباسي اردبيل
اين كاروانسرا از بناهاي دوره صفويه مي باشد كه در چهار چوب سياست راه ها، به دستور شاه عباس صفوي در جاده اردبيل – سراب ساخته شده است.

پل ساميان اردبيل
پل قديمي ساميان روي رودخانه قره سو در 15 كيلومتري اردبيل در مسير راه شوسه اردبيل – گرمي قرار دارد. پل ساميان داراي شش چشمه بوده و منسوب به دوره صفويه است. مصالح ساختماني آن، سنگ در پايه ها و آجر در طاق ها و مناره ها مي باشد.اين پل، نام خود را از روستاي ساميان كه در كنار آن قرار دارد، گرفته است. چهار ميل يا مناره در چهارگوشه آن قرار دارد كه براي راهنمايي مسافران در شب و در هواي نامساعد ساخته شده است.
پل كلخوران اردبيل
اين پل، روي رودخانه اي كه از مركز كلخوران مي گذرد واقع شده و داراي سه دهانه با پايه هاي سنگي و طاق و ديواره آجري است. در بعضي قسمت هاي آن از سنگ قبرهاي قديمي استفاده شده كه با توجه به نوشته هاي روي آن ها، بناي اين پل مربوط به دوره صفويه است.
پل سيد آباد (پير مادر) اردبيل
پل سيد آباد روي رودخانه باليقلي در اردبيل قرار دارد و منسوب به دوره صفويه است. مصالح ساختماني آن سنگ، آجر، ملاط گچ و آهك است.
پل يعقوبيه اردبيل
پل «يعقوبيه» روي رودخانه باليقلي در اردبيل ساخته شده است. اين پل پنج دهانه دارد و منسوب به دوره صفويه مي باشد. مصالح ساختماني آن سنگ در پايه ها و آجر در طاق ها است.
پل ابراهيم آباد اردبيل
پل «ابراهيم آباد» روي رودخانه باليقلي در اردبيل بنا شده است. اين پل پنج دهانه دارد و منسوب به دوره صفوي است. مصالح ساختماني آن سنگ در پايه ها و آجر در طاق ها با ملاط گچ و آهك است.
پل ابراهيم آباد اردبيل
پل «ابراهيم آباد» روي رودخانه باليقلي در اردبيل بنا شده است. اين پل پنج دهانه دارد و منسوب به دوره صفوي است. مصالح ساختماني آن سنگ در پايه ها و آجر در طاق ها با ملاط گچ و آهك است.
پل ججين (داش كسن) اردبيل
اين پل نيز با هفت دهانه روي رودخانه باليقلي اردبيل بنا شده و به دوره صفويه مربوط است. پايه هاي آن سنگي، طاق هايش ضربي جناقي بوده و با آجر ساخته شده است. ملاط ساختمان پل گچ و آهك است.
پل قره سو (زاغالان) اردبيل
پل قره سو (زاغالان) نيز روي رودخانه باليقلي در اردبيل بنا شده است. اين پل هفت دهانه دارد و هم چون ديگر پل هاي اين رودخانه، به دوره صفويه منسوب است. پل «قره سو» را مير حمزه اردبيلي ننه كراني متوفي به سال 1330 هجري قمري تعمير و بازسازي كرده است.
پل نير اردبيل
پل نير روي رودخانه نير ساخته شده است. اين پل منسوب به دوره صفويه است و چهار طاق دارد. اين پل در كنار يك پل پهن و تازه ساز كه رفت و آمد مسافران تبريز – اردبيل از روي آن صورت مي گيرد، واقع شده است. در شهرستان اردبيل پل هاي قديمي ديگري نيز مانند پل هاي الماس، سرخ و پل شهر چاي وجود دارد.

حمام پير زرگر اردبيل
اين حمام در ورودي و راهرويي ساده دارد، اما رخت كن آن كه با سكوهاي قديمي، شاه نشين ها، كف سنگ فرش و حوض سنگي هشت ضلعي با چهار بازوي سنگي كه با يك پله كوچك به سكوي رخت كن منتهي مي شود، شكل قديمي خود را حفظ كرده است.
سقف رخت كن با نواري كه با گل هاي تكراري نقاشي شده، قاب گرفته شده است و اين نوار از پايين به آويزها و از بالا به عرقچين گنبد محدود مي شود. رويه گنبد با عدد «بته ترمه» بزرگ به چهار قسمت تقسيم شده و بين آن ها، تصاويري از ملايك و گل و بوته هاي اسليمي نقاشي شده است. اما در زير عرقچين، كنگره اي مركب از 16 آويز به صورت گردنبندي قرار گرفته كه در متن آن ها گل و بوته هاي اسليمي نقاشي شده است. يك رديف پايين تر در رويه دوازده آويز، صحنه هاي مجلسي نقاشي شده است. بقيه آويز و چهار فيل گوش ميان آن ها سفيد كاري شده و آثار نقاشي آن از بين رفته است. نقاشي هاي ديوار شاه نشين ها هم در نتيجه سفيد كاري از بين رفته است ولي نمونه نقاشي هاي شاه نشين ها را مي توان در شاه نشين سمت راست در ورودي حمام ديد. اين شاه نشين با يك ديوار جديد از رخت كن جدا شده و به صورت انبار خرده ريز در آمده است. در يكايك ديوارهاي آن، نقاشي هاي قديمي ديده مي شود. داخل حمام، به صورت چهار طاقي بلند با آويزهاي متعدد و يك گنبد كوچك نسبت به وسعت حمام است و ابعاد آن 5× 4 متر مي باشد. ديوار خزينه آب گرم و در ورودي، با طاق نماي كم عمق ساخته شده است.
حمام اوچ د كان اردبيل
اين حمام در محله اوچ دكان اردبيل واقع است و نسبت به ديگر حمام هاي قديمي شهر، از اصالت بيش تري برخوردار است. بر مبناي ماده تاريخي كه در سنگ نبشته بالاي طاق نماي سر در ساخته شده، بناي حمام يك سال به طول انجاميده است(سال هاي 1285 و 1259 هجري قمري).
دهليز حمام، محوطه اي شش ضلعي با شش طاقچه مي باشد، كه بين طاق نماهاي هر طاقچه گوشواره اي كوچك ساخته شده و روي گنبد كروي كنگره داري قرار داده شده است. رختكن حمام چهار طاق عريض و كم عمق دارد. تمام سطوح داخلي آن به جز قسمتي از نبش ديوار ها با نقاشي هاي روغني پوشيده شده است.
تقسيم بندي شاه نشين هاي اين حمام، منطقي و چشمگير است و در هر جاي آن، نسبت به وسعتش نقاشي هايي شده است. ديگر قسمت هاي حمام، سطح ديوارها، آويزها و سطح رختكن نيز متناسب با فضا و وسعت موجود با اسليمي هاي گل و برگ ساده يا اسليمي توريقي ساده، صحنه هاي تشريفاتي مربوط به خادم ها، ترنج، گل هاي شاه عباسي و گلبرگ هاي ريز و… با نقاشي هاي مختلف مزين شده است و همين تزيين نقاشي از ويژگي هاي بارز اين حمام قديمي مي باشد كه ستايش هر بيننده اي را بر مي انگيزد.
حمام پير عبدالملك(ميرزا حبيب) اردبيل
اين حمام در محله پير عبدالملك اردبيل واقع شده است. در ورودي و هشتي جالب توجهي ندارد، اما رخت كن آن شكل و سبكي ديگر دارد و به صورت چهار طاقي است. بالاي طاق نماها، طاق نمايي تزييني ساخته شده و پايه آن ها با يك فيل گوش ساده و آويز هاي باريك گسترده تزيين شده است. رختكن حمام، گنبدي كروي و سفيد كاري مي باشد و بين رختكن و داخل حمام، محوطه كوچك سكوداري وجود دارد كه براي حفظ تعادل هوا، بين دو نقطه ساخته شده است. يكي از ديوارهاي اين محوطه ساده و معمولي مي باشد و سه ديوار ديگر آن داراي طاق نما و آويز بندي است كه در سقف به يك ستاره منتظم هشت پر منتهي مي شود. در داخل حمام، يك صحن بزرگ به ابعاد 5× 5 متر قرار دارد كه دو ديوار آن (ورودي و خزينه آب گرم) طاق نما و آويز بندي شده است. ديوارهاي طرفين آن به دو شاه نشين بزرگ و عميق اختصاص يافته است. ديوارهاي شاه نشين ها به سه طاق نما، گوشواره هاي حد فاصل طاق ها و آويزهاي متعددي كه به رواق هاي بسيار زيبا و بزرگ منتهي مي شوند، تزيين يافته اند.
حمام حاج شيخ اردبيل
حمام «حاج شيخ» اردبيل، در كوي عالي قاپوي اين شهر واقع شده است و مورد استفاده قرار مي گيرد. در ورودي آن ساده، ولي داراي هشتي بسيار زيبا با گنبد و 16 عدد آويز ساخته شده كه در حد فاصل گنبد و هشت طاق نماي سكودار است.
رختكن حمام داراي چهار رواق است و به همين اندازه ستون هشت ضلعي دارد كه طاق هاي جناغي مختلف بلند و كوتاه روي آن ها قرار دارد. نيم گنبد رواق ها بر طاق نماها استقرار يافته است. همه ديوارها و سقف پوشيده از نقاشي هاي تزييني مختلف بوده كه در حال حاضر به علت سفيد كاري از بين رفته است. از اين تزيينات، فقط در گوشه جنوبي، زير گنبد كوچك كنج رختكن، نقاشي هايي از گل و بوته و برگ اسليمي ساده باقي مانده است. داخل حمام، دو شاه نشين بزرگ متقابل و دو نيم گنبد كوچك وجود دارد. گنبد اصلي بلند و با آويزهاي گسترده بر طاق نماها و نيم ستون هاي مربع تكيه دارد. راه حمام كاشي كاري معمولي شده است. قدمت بناي حمام معلوم نيست، ولي تعمير كنندگان عمر آن را در حدود 300 سال ذكر مي كنند.
حمام ملا هادي اردبيل
حمام «ملا هادي» يا «حاج محسن» در كوچه ملا هادي اردبيل واقع شده است. اين حمام يك در ورودي ستون دار با آجر قرمز و گنبد معمولي دارد. رختكن آن هشت ضلعي است و روي آن، گنبدي مدور قرار دارد. حمام به دو بخش زنانه و مردانه تقسيم شده است. از تزيينات اوليه آن تنها نقاشي هاي آن باقي مانده اند كه در قسمت زنانه مشهود است. پا طاق گنبد حمام با آويزهاي منظم تزيين شده است.
حمام پير (حاج رحيم) اردبيل
اين گرمابه در محله سرچشمه اردبيل واقع شده و به جز هشتي و در ورودي آن بقيه ساختمان تا حدودي شكل اصلي خود را حفظ كرده است. رختكن به صورت چهار طاقي كامل ساخته شده و چهار ستون دارد كه به فاصله شش متري از يكديگر قرار گرفته اند. رختكن و فضاهاي داخل حمام شبيه به يكديگرهستند و تعداد ستون ها، نوع طاق نما و گنبد كروي شكل آن ها مشترك است. در رختكن و داخل حمام آن، به ترتيب دو و سه رديف آويز در زير عرقچين گنبد وجود دارد.
حمام صفويه اردبيل
حمام صفويه در خيابان نايبي سابق اردبيل واقع شده و داراي ستون هاي مربع در رختكن و گنبد ضربي معمولي است. ديوارها و سقف اين حمام سفيد كاري شده اند.

برج شاطر گنبدي اردبيل
برج شاطر گنبدي در روستاي صومعه در5/8 كيلومتري اردبيل در يك فضاي وسيع و گسترده بنا شده است. در حوالي برج به فواصل گوناگون، ‌تپه هاي باستاني قرار دارد. بيش تر آن ها مربوط به دوره هاي پيش از اسلام به ويژه دوره اشكاني است. برج از داخل استوانه و از خارج ده ضلعي با درازاي اضلاع 63/2 متر است كه ازاره اي سنگي به ارتفاع 5/1 متر و مركب از چهار رج سنگ تراش دارد. بر روي پايه سنگي، جرزهاي دو وجهي آجري و در فاصله آن ها قاب سازي هاي آجري با طرح هاي مختلف انجام شده است. ورودي برج در ضلع خاوري و در بالاي پايه سنگي واقع شده كه پنج يا شش پله در برابر آن قرار داشته است. از كتيبه و پوشش بنا چيزي بر جاي نمانده، ولي از شيوه معماري برج و شباهت آن با مقبره «چلبي اوغلو» در سلطانيه چنين بر مي آيد كه احتمالا از بناهاي قرن هشتم هجري باشد.
برج قارلوجا اردبيل
اين برج در قشلاق قارلوجا در كنار رود ارس در مسير راه خمارلو – اصلان دوز واقع شده است. مصالح ساختماني آن از سنگ تراشيده است. اين برج منسوب به دوره مغولي و متعلق به سده‌ي هشتم هجري است.