نام قديم منطقه مشكين شهر خياو بوده است. در سرشماري سال 1375 مشگين شهر 164007 نفر جمعيت داشت. مردم اين شهرستان مسلمان و شيعه مذهب بوده و به زبان تركي و فارسي صحبت مي كنند. در شهرستان مشگين شهر هنرهاي دستي داراي قدمت و اصالت قابل توجهي بوده و نشان دهنده ذوق و سليقه سرانگشتان هنرمند مردمان اين منطقه است. بيش تر صنايع دستي منطقه را بافته هاي داري تشكيل مي دهند كه از مهم ترين اين صنايع مي توان به قالي بافي، گليم بافي و جاجيم بافي اشاره نمود. علاوه بر اين بافته ها سفال گري نيز از صنايع دستي اين شهرستان محسوب مي شود. جاذبه هاي طبيعي و بناهاي تاريخي زيادي در شهرستان مشگين شهر وجود دارند. قلعه قهقهه با عظمت خاص و منحصر به فرد خود در بين جاذبه هاي تاريخي جايگاه خاصي دارد و قلعه ديو قالاسي كه قدمت آن به دوره هاي قبل از اسلام مي رسد، از مهم ترين ديدني هاي شهرستان مشگين شهر به شمار مي آيد. ارشق كه از نظر طبيعي ازمناطق بسيار زيباي مشگين شهر بوده و جالب ترين مراتع بهاره و پاييزه عشاير شاهسون را دارد نيز داراي قلعه اي است كه در يك منطقه بي نظير و زيباي طبيعي قرار گرفته است. سنگ نبشته ها و كتيبه ها ي ارزشمند باستاني، گورستان هاي قديمي و قلعه هاي تاريخي به همراه كوه هاي مرتعي، رودخانه ها و ديگرجاذبه هاي طبيعي از مهم ترين مكان هاي ديدني اين شهرستان به شمار مي آيند.
صنايع و معادن
صنايع شهرستان مشگين شهر را به صنايع دستي و صنايع ماشيني تقسيم مي كنند. از مهم ترين اين صنايع مي توان به قالي بافي، گليم بافي و جاجيم بافي اشاره نمود. قالي هاي مشكين شهر شباهت زيادي به قالي هاي سراب دارد. در اين منطقه قالي ها و كناره هاي بادوام و ضخيم با طرح هاي هندسي بافته مي شوند. از مهم ترين طرح هايي كه در قالي بافي اين شهرستان به كار مي روند مي توان به لچك، ترنج، كله قوچ، زرين، قلم و تك گل اشاره نمود. قالي از صادرات مهم اين شهرستان به شمار مي رود. صنايع پارچه بافي و صنايع كوچك محلي نيز در اين شهرستان رواج دارد.
كشاورزي و دام داري
مشگين شهر منطقه اي است كه عمده افراد آن به كشاورزي، باغ داري، دام داري و زنبور داري مشغول هستند مهم ترين محصولات اين شهرستان عبارت اند از: گندم، جو، بنشن، تره بار، برنج، سيب زميني، آفتابگردان، ذرت، گياهان علوفه اي، سيب، انگور، بادام، زردآلو، گردو، گلابي، گيلاس، آلبالو، هلو، شليل، شفتالو، آلو، آلوچه، به و توت. فرآورده هاي دامي و هم چنين تهيه عسل از مهم ترين فعاليت هاي اين شهرستان محسوب مي شوند.
وجه تسميه و پيشينه تاريخي
نام قديم منطقه مشكين شهر خياو بوده است. اين شهر گذرگاه و پناه گاهي براي سوداگران و درمانده گان بود. در سده هاي اوليه اسلامي مجاهدان و از جان گذشته گاني بودند كه در سبلان سنگر مي گرفتند. هر گوشه اين سامان، نشانه هايي از آن روزها را به يادگار دارد. هم چنين روشن گرديده كه در زمان هايي دورتر، مدنيتي ناشناخته و بزرگ در اين حوالي بوده كه هم چنان دست نخورده در زير خاك مدفون است.
« خياو» در حاشيه سرزميني افتاده است كه روزگاري به اسم « آران » مشهور بود. اين منطقه زباني ويژه داشت كه تا سده چهارم هجري با همه آشفتگي ها و آميخته گي هايش پايدار بود. سكه هاي به دست آمده از منطقه، متعلق به چند دوره تاريخي با فاصله زماني كوتاه و دراز و بيش تر مربوط به زمان اتابكان آذربايجان است. نخستين سكه اي كه تازيان در«آران» زده اند، متعلق به سال 90 هجري است. در اين منطقه، گورستان ها و نشانه هايي نيز از سال هاي اوليه اسلامي به جاي مانده است. از اين رو هر چند در بيش تر كتاب هاي جغرافيايي اسلامي، نامي از آن به ميان نيامده است، اما خياو يا مشگين شهر آبادي اسم و رسم داري بوده است. اما حمدالله مستوفي در سال 740 هجري خياو را قصبه اي خوانده است و حد و مرزش را نشان داده و حتي حقوق ديواني اش را ذكر كرده است:« خياو قصبه اي است در قيلي كوه سبلان افتاده است و چون سبلان در شمال اوست هوايش رو به گرمي مايل است. آبش از كوه جاري است. باغستان اندك دارد حاصلش غله بيش تر بوده، ‌مردمش اكثرا موزه دوز و چوخاگر هستند حقوق ديواني اش دو هزار دينار است». بااين حساب، قدمت خياو را مي شود تا سده هاي اوليه اسلامي پيش برد. هر چند كه موقعيت جغرافيايي آن اين خيال را در ذهن به وجود مي آورد كه در سال هاي پيش تر نيز منطقه خالي از سكنه نبوده است. اين فكر را قبرهاي گبرها يا زردشتيان كه در همه جاي آن پراكنده است، بيش تر تاييد مي كند. هر چند كه بيش تر آن چه از اين منطقه به دست آمده مربوط به دوره اسلامي است.
خياو در دوره صفويه بيشتر رونق گرفت. به گونه اي كه، يكي از اولاد شيخ صفي- شيخ حيدر- حاكم و والي منطقه مشگين و برزند مغان در يكي از دره ها به دست مردي به اسم شيروان شاه قره باغي كشته شد. وي نوه دختري شاه صفي و نوه پسري شيخ صفي بود. شاه اسماعيل فرزند اين مرد نيز در خياو به دنيا آمد.
كتاب با ارزشي به نام « تاريخ العجم و الاسلام » از دوره عباس ميرزا باقي مانده كه توسط شيخ عبدالغفور ثامن نامي نوشته شده است. در اين كتاب، نكته هاي مبهم مربوط به خياو و آبادي هاي اطراف آن روشن شده است. مدتي پس از حكومت عباس ميرزا در آذربايجان، خياو توجه ايلات شاهسون را كه در شرف قدرت گرفتن بودند جلب كرد. ييلاق هاي شاهسون ها در دامنه ساوالان رفته رفته گسترده تر شد و خياو را چون حلقه اي در ميان گرفت. سپس كشتار و غارت آغاز شد. مدت ها اين وضع اسفناك ادامه داشت تا سرانجام در زمان ناصرالدين شاه، حاكمي به نام حسنعلي خان جنرال وارد مشگين شهر شد و شرارت ها را پايان بخشيد.
با آغاز مبارزات مردم در راه كسب مشروطيت، روسيه تزاري هرج و مرج طايفه هاي شاهسون را به صلاح و صرفه خود نديد و به در خواست حكومت وقت، درصدد سركوب طايفه هاي ياغي و عصيان گر شاهسون بر آمد. چهار لشگر روسي از چهار طرف به سوي خياو حركت كردند. ژنرال « مدداوف » از اردبيل و « دالما چوف » از تبريز، طوايف شاهسون را محاصره و پس از زد و خوردهاي شديد، آنان را وادار به تسليم كردند. سپس همه دارايي شاهسون ها تقسيم شد. اين سال را ايلات مبدا و ماخذ تاريخي قرار مي دهند كه در ميان آواره ها و چادر نشين ها به « بولگي ايلي » يا سال تقسيم مشهور است.
مشخصات جغرافيايي
مشگين شهر در 47 درجه و 41 دقيقه طول جغرافيايي و 38 درجه 23 دقيقه عرض جغرافيايي و در بلندي 1400 متري از سطح دريا واقع است. مركز اين شهرستان در منطقه اي كوه پايه اي و در 8 كيلومتري كوهستان سبلان قرار دارد. آب و هواي آن نسبتا سرد و نيمه خشك است. مسير مشگين شهر - اهر به طول 62 كيلومتر و راه مشگين شهر- اردبيل به طول 85 كيلومتر از مسيرهاي دسترسي اين منطقه به شمار مي روند.

چشمه قينرجه مشگين شهر
چشمه قينرجه در جنوب باختري مشگين شهر و به فاصله تقريبي 22 كيلومتري آن واقع شده است. آب چشمه به رودخانه وارد مي شود و در مسير حركت آن رسوب هاي رنگي آهن و آلگ ها ديده مي شود. به سبب گرماي زياد آب چشمه را با مقداري آب سرد رودخانه مي آميزند و در حوضچه اي براي استحمام مورد استفاده قرار مي دهند. آب اين چشمه از دسته آب هاي كلروره سديك گاز دارخيلي گرم است و براي درمان لنفاتيسم، راشيتيسم، بيماري هاي زنانه، برخي از رماتيسم هاي مزمن استفاده مي شود و همچنين به سبب دارا بودن گاز، در زمينه بيماري هاي تنفسي كاربرد دارد.
چشمه ايلاوند مشگين شهر
چشمه معدني ايلاوند در فاصله 15 كيلومتري جنوب مشگين شهر از زمين مي جوشد. مظهر چشمه در پاي يك كوه واقع شده است كه در دو نقطه مشخص ظاهر مي شود. سطح قسمت هايي از حوضچه را آهك پوشانده است. آب چشمه از دسته آب هاي كلروفسفاته و بيكربناته كلسيك گاز دار گرم است.
چشمه قوتورسو مشگين شهر
در 60 كيلومتري جاده اردبيل ـ مشگين شهر و در 25 كيلومتري مشگين شهر روستايي وجود دارد كه به لاهرود معروف است. در 24 كيلومتري اين آبادي چشمه قوتور واقع شده است. در اين ناحيه تشكيلات آذرين زياد ديده مي شود و سنگ هاي رسوبي اطراف چشمه انبوهي گوگرد دارد. ارتفاع چشمه از سطح دريا در حدود 2300 متر است. آب چشمه پس از خروج از زمين و عبور از مجرايي قنات مانند حوضي كم عمق راتشكيل مي دهد كه اطراف آن با سنگ پوشيده است و به عنوان استخري براي استحمام مراجعه كنندگان مورد استفاده قرار مي گيرد. بوي هيدروژن سولفوره در اطراف چشمه به شدت احساس مي شود. درجه حرارا ت آب در حوض و نزديك مظهر 41 درجه و هدايت الكتريكي آب براي 20 درجه حرارت 1700 است. اين آب در رديف هاي آب هاي معدني سولفاته كلسيك و گوگرد خيلي گرم است كه آثار اسيد سولفوريك آزاد دارد. اهالي محل از شستن لباس در آب چشمه خودداري مي كنند و مي گويند كه اين كار باعث سوارخ شدن پوشاك آن ها مي شود.
كوهها
شهرستان مشگين شهر در منطقه‌ اي كوهستاني واقع شده و دامنه ‌هاي شمالي كوهستان سبلان كه بلندترين قله آن 4811 متر ارتفاع دارد به شهرستان مشگين شهر مشرف است. اين كوهستان كه از بلندترين كوه هاي ايران به شمار مي رود آتشفشاني خاموش است كه بيش تر پوشيده از برف و يخ است و چشمه‌هاي آب گرم و سرد فراواني دارد. مشگين شهر به صورت دشت وسيعي است كه با شيب تند به زمين هاي پست شمالي منتهي مي ‌شود. مرتفع‌ ترين و پرشيب ‌ترين قسمت اين شهرستان بخش جنوبي آن يعني دامنه ‌هاي شمالي و شمالي باختري توده ‌هاي آتشفشاني سبلان است كه به طور متوسط 2000 متر از سطح دريا ارتفاع دارد. قسمت شمالي و باختري آن بين 100 تا 1000 متر ارتفاع دارد. بقيه زمين ها مسطح بوده و شيب ملايمي در جهت شمال و شمال خاوري دارند كه در نهايت به دشت مغان منتهي مي ‌شوند. سبلان در قسمت جنوب خاوري مشگين ‌شهر واقع شده و سراسر شمال اين شهرستان را دنباله كوه هاي ارسباران كه از باختر به خاور كشيده شده، پوشانده است. در فاصله بين اهر و مشگين شهر كوه هاي دوسرداغ و ايلان داغ قرار دارند. علاوه بر اين ها ارتفاعات ديگري با جهت شمال خاوري - جنوب باختري به نام صلوات داغ در شمال مشگين شهر وجود دارد و چندين شعبه آبي از اين كوه به رود قره سو مي پيوندد. كوهستان ساوالان اين شهرستان نيز صاحب 3 قله است كه قله بلندتر آن يك درياچه بزرگ و بسيار زيبا به نام درياچه سبلان دارد. برخي از قلل مهم شهرستان عبارتند از: آت فنجلي، آراگالا سسي داغ، آق مسجد، توربه گوني داغ، چالداغ، چكي چاي، ساري گهل، شرفخانه، قاشقا داغ، قزقالانسي، ييلاق جَبلو و گلك علي داغ.

ديوقالاسي مشگين شهر
اين بنا كه طي شماره 630 به ثبت آثار ملي رسيده است به «قلعه ديو» كه اهالي به آن «ديو قالاسي» مي گويند، معروف است. اين قلعه در شمال خاوري مشگين شهر ما بين روستاي قوزلو و كويج و در دامنه كوه سبلان قرار دارد و از مسير جاده انار – قوزلو مي توان آن را بهتر ديد. با توجه به موقعيت قلعه و اشراف كامل آن به مناطق اطراف، اهميت فوق العاده سوق الجيشي آن زياد بوده است. سفال هاي نخودي رنگ كه از اين قلعه به دست آمده، قدمت آن را به قبل از اسلام مي رساند. قلعه با سنگ هاي بزرگ به ابعاد 60 سانتي متر در 2 متر و 10 سانتي متر به شيوه قلعه هاي اوراتورها بدون ملات ساخته شده و داراي طبقات مختلف بوده كه قسمت اعظم آن از بين رفته است.
قلعه ارشق مشگين شهر
قلعه تاريخي ارشق هم چون ساير قلعه هاي قره داغ آذربايجان در 62 كيلومتري شمال باختري مشگين شهر و در سواحل باختري رودخانه پر آب قرار دارد و دريك منطقه بي نظير (از لحاظ طبيعت) واقع شده است. از نظر تاريخي، ارشق در منطقه اي قرار گرفته كه در عهد اشكانيان و ساسانيان مهد تمدن باستان بوده و آثار به دست آمده از دل خاك نشان گر اين واقعيت است. آثار عتيقه محدوده ارشق و آن چه از كندوكاو ارشق به دست آمده زينت بخش موزه ها بوده و ما را به يك دوره بي نظير تاريخي رهنمون مي سازد. ارشق را در كتاب هاي جغرافيايي قديم جزو تومان مشگين به حساب آورده اند. چنان چه در سابقه تاريخي اين مجموعه آمده است « تومان مشگين، در اين 7 شهر است، مشگين، خياو، انار، ارجق(ارشق) و اهرو تكتپه و كليبر».
ارشق از نظر طبيعت منطقه بسيار زيباي مشگين شهر بوده و جالب ترين مراتع بهاره و پاييزه عشاير شاهسون مي باشد. دهستان ارشق كه «قلعه ارشق» به نام آن معروف شده است از خاور به خاك جمهوري آذربايجان، از باختر به دهستان مشگين خاوري و از شمال به دهستان برزند و اجارود و خروسلو محدود مي شود. براي رسيدن به قلعه ارشق بايد از ميدان مركزي مشگين شهر به طرف روستاي نصيرآباد حركت كرد و از روستاي تنبق كه در كنار رود پرآب قره سو بنا شده گذشت. قلعه ارشق روي يك صخره بسيار بلند كوهستاني بنا شده است كه داراي برج ها و باروهاي متعدد مي باشد كه در اثر گذشت ايام ويران شده وآن چه باقي مانده تعداد 4 عدد برج نيمه استوانه اي و يك اتاق بزرگ و بقاياي ديواره قلعه است. قلعه ارشق از سه طرف به پرتگاه ها عميق و مخوف كوهستاني مشرف مي شود و تنها از يك سمت و بخش خاوري آن مي توان به قلعه راه يافت. نوع سنگ هاي به كار رفته از سنگ هاي لاشه اي بوده و ملات آن از نوع ساروج آهكي مي باشد.
در مورد وجه تسميه ارشق نيز بايد ياد آور شويم در زمان اشكانيان كه سرزميني وسيع از جمله سرزمين آذربايجان را در تصرف داشتنند، به خاطر نبرد با دولت امپراطوري روم براي تسلط بر ارمنستان و ضميمه آن نواحي به ايران و ايجاد منطقه حايل بين ايران و امپراطوري روم مهم ترين و بزرگ ترين لشكركشي هاي تاريخي در آذربايجان انجام گرفته است و به علت نياز به دفاع در مقابل هجوم دشمنان يا استقرار نيروهاي تدافعي و احداث پادگان هاي نظامي ضرورت چنين ايجاب كرده كه در تمام كوهستان هاي بلند و مهم استراتژيكي قره داغ آذربايجان، قلعه هاي نظامي احداث و ايجاد گردد. نام قلعه ارشق شايد مشتق از كلمه «ارشك» يا «اشك» كه لقب شاهان اشكاني بوده گرفته شده و اين قلعه نيز به نام يكي از شاهان آن سلسله بنا شده، و در درازاي تاريخ به نام قلعه ارشق معروف گشته است و در حال حاضر آثار به دست آمده در محدوده ارشق اين واقعيت را كه قلعه ارشق از قلعه هاي نظامي دوره اشكانيان بوده است نشان مي دهد.
قلعه قشلاق زاخور مشگين شهر
قلعه قشلاق زاخور، قلعه اي قديمي و بسيار ديدني است. اين قلعه در قسمت شمالي شهرستان مشگين شهر در بخش مشگين باختري در ارتفاعات كوهستاني بسيار دل انگيز واقع در قشلاق زاخور و كنار رودخانه قره سو قرار گرفته است و براي رسيدن به آن بايد از روستاهاي پريخان، قورت تپه – قره باغلار و صاحب ديوان عبور كرد تا به آخرين روستاي اين منطقه يعني روستاي دوست بيگلو رسيد. قلعه در قشلاق همين روستا در كنار رودخانه قره سو قرار دارد.
قلعه قشلاق زاخور در بين مردم قلعه « قره لر» نيز خوانده مي شود، زيرا در كنار آن قشلاق «قره لر» نيز واقع شده است. اين قلعه در خاور روستاي دوست بيگلو است و فاصله اش تا مشگين شهر حدود 50 كيلومتر است. راه كوهستاني قلعه از روستاي دوست بيگلو از ميان دره اي بسيار زيبا و پوشيده از بوته ها و درختچه هاي نيمه جنگلي و تنگ ارس يا سرو كوهي كه در محل «پوروق» مي گويند و قره تيكان يا خارسياه و بوته هاي استپي و علوفه مرتعي و تمشك و نسترن مي گذرد. قلعه زاخور بر روي صخره هاي كوهستاني با پايه هاي مستحكم ساخته شده و ارتفاع قلعه كه از روستاي دوست بيگلو بسيار جالب و تماشايي به نظر مي رسد، حدود 200 متر است.
آثاري از قلعه بر روي صخره هاي بلند منطقه هنوز هم باقي مانده است. روي يكي از سه برج، سنگ هاي لاشه اي كه با تيشه به اشكال مكعب درآمده برج هايي احداث كرده اند كه اين سنگ ها در ده رديف از سنگ هاي محلي و تيشه اي در بنا به كار رفته اند. ملاط برج ها و باروها كلا از ساروج و مخلوطي از آهك و خاك رس زرد رنگ است. قلعه از طرف خاور و باختر و جنوب مشرف به پرتگاهي مخوف است و تنها از يك راه كوهستاني به فراز قلعه راه وجود دارد. سلطان ساوالان در سمت جنوبي اين قلعه كاملا نمايان است.
در محوطه قلعه آثار زمين ساختي به صورت دايك و سنگ هاي خروجي از نوع بازالت و نوعي گرانيت و كنگلومرا و گدازه هاي فرسايش يافته آتشفشاني به چشم مي خورد و قلعه بر روي يكي از گدازه هاي مخروطي مانند بنا شده است. در بخش جنوبي قلعه كه مشرف به پرتگاه است يك غار طولاني به ارتفاع حدود 4 متر وجود دارد و احتمال مي رود روزگاري مورد استفاده قرار مي گرفته است. داخل غار بسيار تاريك وخوفناك است. در سمت خاوري قلعه تعدادي از برج هاي فروريخته به تعداد 5 برج به چشم مي خورد كه سنگ هاي ديواره آن هنوز در محل باقي مانده است. از اين برج ها به عنوان قرار گاه نگهباني استفاده مي شده است.
از قراين و شواهد موجود چنين بر مي آيد كه قلعه زاخور قشلاق از آثار دوره اشكانيان بوده است و آثار نظير اين قلعه درخود شهرستان مشگين شهر، مغان و هوراند در سطح گسترده اي وجود دارد كه آغجا قلعه، برزند، ارشق و اولتان از اين جمله هستند. شكي نيست كه مشگين شهر در ادوار قبل از اسلام از نقاط معروف و منطقه تاريخي و نظامي آن روزگار بوده و آثار به دست آمده از حفاري ها كه در موزه هاي تبريز و مراغه نگهداري مي شود، دلالت بر صدق اين ادعاست. بنابراين قلعه راخور يا قره لر نيز يكي از استحكامات نظامي دروه اشكاني در منطقه بوده و بعدها نيز از اين قلعه در حفاظت منطقه دربرابر تجاوز دشمنان بهره مي جستند. به خصوص اين كه، اين قلعه در منطقه اي قرار گرفته كه از فراز آن مي شود بر همه جهات، حتي نقاط بسيار دور مسلط شد.
قلعه نودوز يا نودژ(بلعه داغ) مشگين شهر
اين قلعه در محلي بين اهر و مشگين شهر و در گردنه اي معروف به نودوز واقع شده است. اين قلعه مربوط به دوره ساساني است و داراي دو برج و يك ديوار مدور مي باشد، كه دو برج را به يكديگر متصل مي كند و در زير آن برج ديگري واقع بوده كه قسمت هايي از آن خراب شده و از بين رفته است. مصالحي كه در اين بنا به كار رفته، از سنگ هاي تراشيده قالبي است كه به وسيله ملات ساروج در هم آميخته است. در دوره اسلامي و احتمالا اوايل اسلام بر فراز قلعه تاسيسات ديگري ساخته شده است كه از خشت خام مي باشد. وجود باران هاي مداوم، خشت هاي گلي را فرسوده و از بين برده است و تنها اثري از آن ها باقي مانده است. قلعه فقط در بخشي كه به جاده و گردنه مشرف است، تاسيساتي دارد. طرف ديگر آن دره بسيار عميق و وحشتناك است كه راه به جايي ندارد.
قلعه كهنه مشگين شهر
در ارتفاع خاوري دره باغ نوروز مشگين شهر قلعه اي است كه با شيبي تند به رودخانه خياوچاي منتهي مي شود. در مقابل ارتفاع سنگ نبشته پهلوي ساساني قرار گرفته است. اين قلعه محوطه اي بسيار بزرگ است با چهار ديوار خشتي، گلي و آجري كه بر پايه هاي سنگي استوار شده است. اين بنا سه برج دارد و سه ديوار قلعه به شكل مستطيل به اندازه 230× 110 متر مي باشد كه در سه قسمت آن تاسيساتي حجره مانند، طويله و آخورهاي متعدد ساخته شده است. در دو قسمت انتهايي قلعه كه به دره خياوچاي مشرف است، نشانه هايي از دو برج كهنه با ديوارهاي گلي گلداري كه يادگار زينت هاي گم شده است، وجود دارد. از بالاي ديوار، همه دره تيررس نگهبانان بوده است. با همه پوسيدگي ديوارها و برج و باروها، هنوز ته مانده اي از امنيت يك پناه گاه را مي توان در آن احساس كرد. ارتفاع حصار در داخل بيش از چهار متر و از خارج بيش از هشت متر است. در اين قلعه چون از ديرباز در تملك ارتش و سربازخانه دولتي بوده، اجازه هيچ گونه كندكاو و حفاري داده نشده است ولي احتمال مي ورد قلعه كهنه در محل همان قلعه باستاني ساساني بنا شده باشد كه در كتيبه خطي دره، از قول نارسه هرمزد به آن اشاره شده است.
آغجه قلعه مشگين شهر
اين قلعه كه از مصالح سنگ، خشت، ملاط گچ و آهك ساخته شده است، ‌در سينه كش كوه سنگي، حوالي چتين دره و قريه قره تپه مشگين شهر قرار دارد. درازاي قلعه از فصل مشترك برج ها با حصار 50 متر و قطر برج ها 5/8 متر است. ارتفاع آن از راه سنگي 5/3 متر و از ديوار خشتي حداكثر دو متر مي باشد. در داخل قلعه و در سطح كوه و محل هايي كه حفاري شده، سفالينه هاي منسوب به هزاره اول قبل از ميلاد پيدا شده است. علاوه بر قلعه هاي ياد شده، مي توان به قلعه هير، در جنوب خاوري اردبيل، قيز قلعه سي گرمي، ديو قلعه سي روستاي كويج مشگين شهر نيز اشاره كرد.
قلعه قهقهه مشگين شهر
اين قلعه با تمام عظمت خاص و منحصر به فرد خود با توجه به جايگاه خاصي كه دارد تا كنون به ثبت آثار ملي نرسيده است. قلعه قهقهه مابين روستاي كنچوبه و مشيران و قريه آغاج چرچلو و در سمت خاور رودخانه دره رود بر فراز كوه بلندي ساخته شده است كه تقريبا در 80 كيلومتري مشگين شهر است و بر فراز قلعه راه بسيار سخت و باريك با سربالايي بسيار تنگ و تيز به درازاي تقريبي سه كيلومتر كشيده شده است. از دره رود تا بالاي قلعه سه كيلومتر است كه يك تفنگچي به آساني مي تواند از آن قلعه دفاع و مانع عبور و مرور نيرو شود. اين قلعه مكان حادثه ساز و پرماجراي اوايل حكومت صفوي است كه همواره نام آن با رعب و وحشت در دهان ها مي شده و در گوش ها مي پيچيده و زندان سياسي در دوره صفويه بوده است.
مصالح ساختماني اين قلعه شبيه قزقلعه سي (قلعه دختر) يا قافلان كوه از سنگ هاي رسوبي آجري و كرمي رنگ كاملا تراشيده با ملات آهك و گچ است. در اين قلعه پنج استخر در بدنه كوه كنده اند كه آب باران در آن ها جمع مي شود. درسمت بالا در قله كوه اتاق هايي با پايه هاي قطور با آجر و سنگ ساخته شده است كه مخصوص فرمانده قلعه (كوتوال) بوده است. زندان قلعه اتاقي است در بدنه‌ي كوه كه سه ديوار آن پرتگاه و از يك طرف به داخل قلعه راه دارد. در سمت شمال باختري برج هشت ضلعي براي ديده باني ساخته شده است.
سلاطين صفوي، دشمنان مقتدر و رجالي را كه مانع مقاصد آن ها مي شدند در زندان قلعه حبس مي كردند. از جمله آن هايي كه به امر شاه طهماسب اول در قلعه زنداني شده اند، سام ميرزا پسر شاه اسماعيل اول صفوي و برادر شاه طهماسب اول به مدت بيست سال و خان احمد گيلاني، اميرخان تركمان، فرمانرواي آذربايجان و اميراني از امراي ترك، عرب، كرد و ارمني بوده اند.

امام زاده سيد سليمان مشگين شهر
بناي امام زاده سيد سليمان در كنار بناي مسجدي است كه از بيرون داراي نقشه مدور است. اين آرامگاه در روستاي فخرآباد مشگين شهر واقع شده است. براي جلوگيري از رانش آن تا ارتفاع سه متري به وسيله ديوارهاي پشتيبان در برگرفته شده كه در نتيجه آن نقشه بنا در قسمت پايين به صورت مربع برگرفته شده است. داخل مقبره به شكل هشت ضلعي نزديك به دايره است و صندوق قبر در وسط آن قرار دارد. اين بنا بر روي ازاره سنگي سياه رنگي بنا شده و تمام آن با آجرهايي به صورت رگ چين بنا شده است. قطر خارجي بنا 5 متر و قطر داخلي آن 90/3 متر مي باشد. از ناحيه خاوري نورگيري در ديواره بنا تعبيه شده است. برنماي بيروني با آجرهاي سياه رنگ اسم جلاله «الله» و در بالا تاريخ 1244 هـ. ق نگاشته شده است.
گنبد اين بنا كه به صورت شبدري تند است با كاشي كاري فيروزه رنگ پوشيده شده كه بر بالاي آن نقش شيري به حالت خوابيده تصوير شده است. در نماي داخلي در هر ضلع تاقچه اي با طاقي جناغي تعبيه شده و در حاشيه زير گنبد كتيبه اي بر روي گچ به تاريخ 1282 هـ. ق نوشته شده كه حاكي از گچ كاري بقعه است. نماي داخلي تماما از گچ پوشيده و بر روي آن نقوش اسليمي نقاشي شده است.
امام زاده سيد جعفربن موسي كاظم انار مشگين شهر
آرامگاه مطهر سيد جعفربن موسي كاظم (ع) در شمال خاوري روستاي انار از توابع بخش مشگين خاوري واقع شده است. در سال هاي پيش از 1300 هجري شمسي اين مكان مقدس عبارت بود از يك قبر مطهر كه بر روي آن اتاقكي گلي بنا كرده بودند تا اين كه يكي از ريش سفيدان متنفذ روستاي انار به نام حاج كامران باغ هاي هم جوار اين بنا را كه متعلق به خودش بوده، بر آن افزوده و اين اتاقك كوچك گلي را به بنايي زيبا كه بر روي آن گنبدي زيبا است، تبديل نمود و چندين سال بعد سقف آن را كه با چوب و تخته ساخته شده بود، بازسازي نموده و بناي كنوني را ايجاد كرد.
در بالاي محراب امام زاده تاسيس بناي فعلي را سال 1300 شمسي نوشته اند. در حال حاضر امام زاده سيد جعفر (ع) در وسط يك باغ سرسبز وسيع و زيبايي قرار گرفته است. اين امام زاده مسجدي بزرگ دارد كه داراي سه درب است. قبر شريف امام زاده سيد جعفر (ع) در ضلع جنوب خاوري مسجد قرار گرفته كه در بالاي آن بر سقف مسجد گنبدي بزرگ بنا شده است.
تا سال 1376 صندوقچه اي چوبي بر روي قبر قرار داشت اما از آن سال به بعد از بابت نذورات امام زاده، ضريح مشبك آلومينيومي تهيه شده و بر روي قبر سيد بزرگوار قرار داده اند و روي خود قبر نيز پارچه اي سبز رنگ پهن كرده اند. در مدخل صحن امام زاده زيارت نامه اي نصب شده است كه هر زيارت كننده طبق آداب زيارت ابتدا اين زيارت نامه را مي خواند آن گاه وارد حرم مي شود.
گورستان انار مشگين شهر
در روستاي انار مشگين شهر و در 24 كيلومتري اين شهر، گورستاني وجود دارد كه سنگ قبرهاي متنوع آن از نظر شكل و جنس و نبشته هاي متعدد جالب توجه است. زيباترين اين سنگ ها يك جفت سنگ قبر افراشته به ارتفاع 62/1 متر است كه داراي نبشته اي است. در زير سنگ نبشته ها محراب بوده و در بالاي لچك آن دو گل هفت پر نقش يافته است. در بالاي نبشته هاي ساقه و بالاي آن كلاهكي با 12 ترك، شبيه كلاه دراويش وجود دارد و شهادتين با كلام علي خليفه الله منقور است. روي سنگ گورهاي موجود در اين گورستان نشانه هايي هم چون ستاره شش پر، تصوير چكش ساده و جز آن ديده مي شود.
مقبره شيخ حيدر مشگين شهر
مقبره شيخ حيدر پدر شاه اسماعيل اول كه بنايي شبيه برج است با شماره 184 به ثبت آثار باستاني ملي رسيده است. اين مقبره در باغ سبز و با صفايي كه قبرستان قديمي مشگين شهر بوده و در مركز شهر قرار دارد، واقع شده است. نماي خارجي اين بنا به صورت برج بلندي به ارتفاع تقريبي 18 متر و به قطر 5/10 متر به صورت استوانه اي است كه در چهار سوي آن نماي درگاه مانندي با تزيينات معقلي تعبيه نموده و ورودي اصلي فوقاني را در جبهه باختري قرار داده اند. سرداب آن زير برج قرار دارد و داراي يك در ورودي در شمال برج است. در قرن اخير اتاق و راهرويي بزرگ براي بيتوته متولي بنا و زايران ساخته بودند كه با راه پله و راهرو به سرداب متصل مي شد. امروزه كه اين اتاق ها را برچيده اند، در ورودي اصلي نمايان شده و تزيينات آن به خوبي ديده مي شود.
درباره‌ي تاريخ بناي آن نظرات متعدد وجود دارد. عده اي از باستان شناسان و مورخين سال بناي آن را اوايل قرن دهم يعني سال 915 هجري قمري مي دانند، ولي بنالدويلبر معتقد است كه اين بنا از آثار قرن هفتم و هشتم هجري قمري است و در دوره صفويه نسبت به تكميل و تزيينات كاشي كاري آن همت گماشته اند. با توجه به نوع مقرنس كاري كتيبه هاي كوفي نظريه بنالدويلبر صحيح به نظر مي رسد. اين بنا تقريبا مقارن با اواخر حكومت مغول مي باشد و كاشي كاري آن كامل تر از كاشي كاري مقبره اولجاتيو در سلطانيه است و به 709 تا 711 هجري قمري مربوط مي شود. بند برج بنا به احتمال قوي از سوره هاي قرآن به صورت كاشي هاي فيروزه اي در متن آجر تزيين شده است. قبل از اين كه متن آن خوانده شود اين جا را بقعه «الله علي الله» مي گفتند. يكي از اساتيد خط كوفي بر اساس نظريه خود بدنه بنا را از سوره هاي قرآن دانسته است.
داخل مقبره از دو طبقه تحتاني و فوقاني تشكيل شده است و درب ورودي سردابه در شمال برج قرار دارد كه به وسيله يك راه پله بلند به راه باريك منتهي به سردابه راه يافته است. طاق اين قسمت بر روي ستون آجري در وسط و ديواره هاي جانبي قرار دارد. مدفن شيخ حيدر در منتهي اليه سردابه قرار گرفته است. پلان برج يا اتاق فوقاني به شكل دوازده ضلعي منظمي است كه هر ضلع آن 20/2 متر مي باشد و به علت احداث شيارهاي سراسري در سطح داخلي برج، بنا بلندتر ساخته شده و ارتفاع بيش تري دارد. ديوارهاي جانبي داخل قبلا داراي تزيينات گچ بري بوده كه به مرور زمان از بين رفته است. امروزه در داخل بنا هيچ گونه تزييني وجود ندارد و تا كنون تاريخ و كتيبه اي كه نشان گر صاحب اصلي اين مقبره باشد، به دست نيامده است.
در ورودي و سه پنجره آن با مقرنس كاري گچي و كاشي تزيين شده است و قاب محرابي شكل بر همه جاي بنا ديده شده مي شود. در دو سوي در ورودي، دوگل پر و دو قطعه سنگ رسوبي كرم رنگ به ابعاد 80× 70 سانتي متر كنده كاري شده كه به دوره پيش از صفويه منسوب است. سطح داخلي بنا نيز بسيار زيبا است. مقطع بنا در سطح داخلي 12 ضلعي منتظم و هر ضلع آن 2/2 متر است. قسمت بالا با باريكه هاي گوشه و كمي بالاتر با طاقچه هاي نيمه مدور كه بالاي آن ها مقرنس كاري آجري است، بلندتر جلوه مي كند. قاب و نماي محراب مانند سردر و پنجره هاي مسدود و به رنگ هاي سياه، آبي سير و سفيد در قرنيس، كاشي لعاب، شكاف روكار آجري با كاشي هاي مربع آبي روشن كه طرح سراسري و اسامي مقدسي تشكيل مي دهند و هم چنين سفال بدون لعاب قرمز در كتيبه هاي خراب شده در دور سردر، مجموعه زيبايي هاي معماري آن را تشكيل مي دهد.

سنگ نبشته پهلوي(شاپور دوم ساساني) مشگين شهر
اين اثر متعلق به دوران سوم در 300 متري خاور ميدان اصلي مشگين شهر واقع است. اين سنگ داراي درازا و پهناي تقريبي 5/5 متر و ارتفاقي در همين حدود است و در كنار رودخانه اي فرعي كه از كنار باغ نوروز گدشته و به خياو چاي مي ريزد، واقع شده است. كتيبه در 21 سطر كنده شده است و دو علامت خانوادگي در كنار آن نقر شده كه داراي اهميت هستند. نكته اي كه در مورد اين كتيبه شايان ذكر است اين كه قبل از كشف آن، هيچ كتيبه ساساني در آذربايجان پيدا نشده بود.