معرفی وبلاگ
سلام ،‌ خوش آمديد . در اين وبلاگ موضوعات زير مطرح مي شوند : اطلاعات ايران شناسي (معرفي شهرهاي ايران به تفكيك هر استان) - تاريخ ايران - ادبيات ايران زمين - جغرافياي ايران - گالري تصاوير و ... منابع وبلاگ => نرم افزار مرز پر گهر - سايت هاي : نماي ايران ، كتاب اول ، ساجد ، سازمان ميراث فرهنگي استان اصفهان ، پارست ، مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران ، گنجور دات نت
لينك دوستان
دسته
آرشیو
آمار وبلاگ
تعداد بازدید : 1471695
تعداد نوشته ها : 1100
تعداد نظرات : 27
Rss
طراح قالب

موسسه تبيان - ايران شناسي

Translate
لينك دوستان تبياني
پيج رنك

كرمانشاه يكي از باستاني‌ترين مناطق‌ايران است كه گفته مي شود توسط طهمورث ديوبند – پادشاه افسانه‌اي پيشداديان – ساخته شده است. كرمانشاه يكي از باستاني‌ترين شهرهاي ايران است و به همين لحاظ از نظر مكان هاي ديدني جايگاه ويژه‌اي را در بخش گردشگري كشور دارا است. از طرفي تنوع آب و هوايي و موقعيت جغرافيايي سبب جاذبه هاي طبيعي اين منطقه شده به گونه‌اي كه مجموع اين جاذبه‌هاي طبيعي و فرهنگي كرمانشاه را به صورت يكي از كانون‌هاي مهم گردشگري ايران در آورده است. زبان اهالي كرمانشاه فارسي، كردي و كرمانشاهي است و مذهب آن‌ها شيعه، سني،‌ يهودي و آسوري است. كرمانشاه يكي از مناطق عشايري ايران محسوب مي‌شود كه نقش مهمي در اقتصاد منطقه ايفا مي‌كنند. در سال هاي اخير تعداد قابل ملاحظه‌اي از عشاير به زندگي يك جانشيني و كشاورزي اشتغال ورزيده اند كه در شهرها و به‌خصوص روستاها اسكان يافته اند. ايل كلهر و سنجابي از جمله ايل هاي مشهور كرمانشاه به شمار‌مي‌آيند. عشاير منطقه كرمانشاه به 6 دسته (ايل) كلهر، سنجابي، قلخاني، زنگنه، ذوله و زردلان (بالوند) تقسيم مي شوند. بيش‌تر طوايف ايل سنجابي در ماهيدشت و دهستان سنجابي اسكان يافته اند و به كشاورزي مي پردازند ناحيه ييلاق ايل سنجابي شاه‌كوه و رودخانه قره سو است كه تا روانسر ادامه مي يابد. قشلاق اين ايل ناحيه اي وسيع از قصر شيرين تا نزديكي خانقين، قزل رباط و نفت شهر است. مردم ايل كلهر زمستان را در خانه هاي روستايي و تابستان را در مراتع سرسبز و خرم پيرامون روستاهاي خود زير سياه چادر (كولا) به سر مي برند.
اشتغال عمده عشاير كرمانشاه دام‌داري و كشاورزي است و در كنار آن بافت گليم، فرش، سياه چادر، چيغ جوراب، دستكش و شال پشمي رواج دارد كه توليدات شان را در شهرهاي منطقه به خصوص كرمانشاه عرضه مي نمايند. عشاير كرمانشاه با داشتن بيش از يك ميليون راس دام قسمتي از نيازهاي استان و ساير مناطق را تامين مي كنند. اساس اقتصاد كرمانشاه بر كشاورزي، دام‌داري و صنايع استوارشده است. كرمانشاه از ديرباز به دليل موقعيت جغرافيايي خاص و نياز اهالي به لوازم و مواد اوليه زيستي مركز صنايع دستي بوده است و در بين مردم بومي، افرادي مستعد و ماهر در هر رشته پرورش يافته اند. انواع قالي و قاليچه، گليم بافي، گيوه دوزي، چيغ بافي، وسايل و لوازم چوبي، قلم‌زني، نقره كاري، مسگري، زرگري، چرم سازي،‌ نمد مالي كوزه گري، و فلز كاري در محدوده شهرستان از رواج و رونق ديرينه برخوردار بوده و توليدات آن ها بيش‌تر به ساير نقاط ايران و خارج صادر مي‌شود.
مكان هاي ديدني و تاريخي
كرمانشاه يكي از باستاني ترين مناطق ايران است و به همين لحاظ از نظر مكان هاي ديدني جايگاه ويژه‌اي را در بخش گردشگري كشور دارا است. از طرفي تنوع آب و هوايي و موقعيت جغرافيايي سبب جاذبه هاي طبيعي اين منطقه شده به گونه اي كه مجموع اين جاذبه هاي طبيعي و فرهنگي شهر كرمانشاه و استان را به صورت يكي از كانون هاي مهم گردشگري ايران در آورده است.

جاذبه هاي طبيعي اين منطقه عبارتند از:
سراب طاق وسان : شمال كرمانشاه
سراب قنبر : جنوب كرمانشاه
سراب نيلوفر : 30 كيلومتري شمال باختر كرمانشاه
سراب هاي خفر : كيلومتر 18 جاده كرمانشاه – سنندج
سراب ياوري : جاده كرمانشاه – روانسر
غارآسنگران : 22 كيلومتري جاده كرمانشاه – سنندج
غار پراو : شمال كرمانشاه
غار تايله نو : بدره – كوه يرزرد
غار جوجو : ارتفاعات پراو
غار رتيل : مسير كرمانشاه به كرند
غار كليسا : ارتفاعات كرمانشاه
غار مرشكا : ارتفاعات كرمانشاه
غار ميراوي : ارتفاعات كرمانشاه
غار نوروزخان : ارتفاعات كرمانشاه تشكيل مي‌دهند.
هم چنين بناهاي تاريخي و مكان هاي باستاني اين شهرستان را:
تكيه معاون الملك : كرمانشاه
پل ماهيدشت : جاده كرمانشاه – قصر شيرين
قلعه شاهين : 18 كيلومتري جاده كرمانشاه – قصر شيرين
قلعه خاموش : مسير كرمانشاه – ريجاب
قلعه گه : مسير جاده كرمانشاه
كاروانسراي ماهيدشت : ماهيدشت
مسجد جامع : كرمانشاه
مسجد حاج شهبازخان : كرمانشاه
مسجد دولت‌شاه : كرمانشاه
مسجد شاهزاده : كرمانشاه
مسجد عمادالدوله : كرمانشاه
مسجد فيض آباد : كرمانشاه
مسجد معتمد : كرمانشاه تشكيل مي‌دهند.
صنايع و معادن
صنايع در اين شهرستان هم همانند ديگر شهرستان ها به دو دسته صنايع كارخانه اي و صنايع دستي تقسيم مي شود كه انواع فرآورده‌هاي نفتي، قند و شكر، صنايع غذايي جزو صنايع كارخانه‌اي و انواع قالي و قاليچه، گليم بافي، گيوه دوزي، كارهاي ظريف دستي و كوزه گري از جمله صنايع‌ستي شهرستان به شمار مي‌آيد. مهم ترين آن ها عبارتند از: الف ـ كارخانه‌هايي كه سرمايه‌گذاري آن‌ها دولتي است. مانند:1ـ سيمان باختر، 2ـ قند بيستون واقع در 32 كيلومتري راه كرمانشاه ـ همدان، 3ـ پالايشگاه كرمانشاه، 4ـ نيروگاه برق گازي، 5ـ شركت سيم و كابل باختر، 6ـ كارخانه شير پاستوريزه، 7 ـ پشم بافي كشمير، 8ـ نوشابه سازي زمزم. ب‌ـ‌ كارخانه و كارگاه‌ هايي كه با سرمايه گذاري بخش خصوصي داير گرديده كه مهم ترين آن ها كارخانه هاي آرد سازي، شركت هاي توليد دانه (خوارك دام و طيور)، كارخانه هاي بيسكويت سازي، الكل صنعتي و طبي، رنگ سازي، وسايل توزين، ريخته گري و كارخانه گوني بافي هستند. معادن شهرستان كرمانشاه بسيار غني بوده و مهم ترين آن ها عبارتند از: 
1ـ سنگ مرمريت در بخش هاي دينور، فيروز‌آباد، مركزي و هرسين
2ـ سنگ لاشه و مالون در حومه كرمانشاه
3ـ سنگ چيني
4ـ سنگ لاشه آهكي درحومه كرمانشاه شامل مي شو.
كشاورزي و دام داري
كرمانشاه با توجه به شرايط مناسب طبيعي (تنوع طبيعت و در پي آن تنوع آب و هوايي) و به علت داشتن خاك مرغوب، دشت هاي حاصل‌خيز، رودخانه‌ها و سراب‌هاي پر آب و دايمي يكي از قطب هاي كشاورزي ايران است. محصولات كشاورزي كرمانشاه عبارتنداز: گندم، جو، بنشن، تره بار، گياهان علوفه اي، بادام، گردو، زردآلو،‌ انگور، و دانه هاي روغني. به طور كلي‌بالغ بر 218284 هكتار زمين مزروعي و بالغ بر 5054 هكتار باغ در سطح اين شهرستان وجود دارد. به علت وجود مراتع سر سبز منطقه و عشاير كوچ رو، دام‌داري نيز از رونق خاصي برخوردار است. دام‌داري و دام‌پروري نيز از جمله فعاليت هاي اقتصادي بسيار مهم شهرستان كرمانشاه محسوب مي شود. پرورش طيور و پرورش زنبور عسل دراين منطقه رواج و رونق بسيار دارد. به دليل رونق اقتصادي در بخش هاي كشاورزي، صنايع، دام‌داري و صنايع دستي و نيز به جهت موقعيت ارتباطي كرمانشاه در كشور، اين شهرستان مركز ثقل مبادلات داخلي به ويژه با استان هاي هم جوار محسوب مي‌شود. به همين جهت در زمينه صادرات به ويژه غلات قالي، گليم، پوست، پشم، روغن حيواني، گيوه و بعضي كالاهاي صنعتي مانند سيمان و نفت تصفيه شده نقش مهمي را ايفا مي كند.
مشخصات جغرافيايي
شهرستان كرمانشاه از شمال باختري به شهرستان سنندج، از باختر به شهرستان هاي پاوه و اسلام آباد غرب، از جنوب به شهرستان شيروان و چرداول، از خاور به شهرستان هاي اسدآباد و كنگاور و از شمال خاوري به شهرستان سنقر محدود مي‌شود. مركز استان كرمانشاه، در 47 درجه و 4 دقيقه درازاي جغرافيايي و 34 درجه و 16 دقيقه پهناي جغرافيايي قرار دارد. اين شهرستان با قرار گرفتن در 6 كيلومتري جنوب رودخانه قره سو و دامنه كوه سفيد و طرفين دره سراب، داراي 1410 متر بلندي از سطح دريا است. شهر كرمانشاه بر جلگه اي در شمال و جنوب رود قره سو برافراشته شده است. اين رود از سراب روانسر سرچشمه گرفته و پس از آبياري مسير خود، با گذشتن از ميان شهر كرمانشاه در نزديكي فرامان به رود گاماسياب مي پيوندد. آب و هواي كرمانشاه در زمستان كاملا سرد و در تابستان به شدت گرم مي شود، اما شب هاي آن به علت وزش دايمي نسيم شمالي خنك و فرحبخش است. بر اساس سرشماري سال 1375 كرمانشاه، 692986 نفر جمعيت داشته است. مسيرهاي دسترسي به اين منطقه عبارت اند از:

- راه اصلي كرمانشاه – همدان به سوي شمال خاوري به درازاي 189 كيلومتر. از 25 كيلومتري همين راه، راهي به سوي جنوب خاوري تا خرم آباد كشيده شده است.
- راه اصلي كرمانشاه – سنندج به سوي شمال به درازاي 136
- راه اصلي كرمانشاه – اسلام آباد غرب به سوي جنوب باختري به درازاي 65 كيلومتر. از اسلام آباد سه راهي اي كشيده شده است كه كرمانشاه را به قصر شيرين،‌ ايلام و انديمشك متصل مي كند.
وجه تسميه و پيشينه تاريخي
كرمانشاه يكي از باستاني‌ترين شهرهاي‌ايران است كه گفته مي شود توسط طهمورث ديوبند – پادشاه افسانه‌اي پيشداديان – ساخته شده است. برخي از مورخين بناي آن را به بهرام پادشاه ساساني نسبت مي‌دهند. كرمانشاه در زمان قباد اول و انوشيروان ساساني به اوج عظمت خود رسيد.كرمانشاه در دوره‌هاي گوناگون تاريخي مورد توجه حكومت‌هاي وقت بوده است، چنان كه نادرشاه به منظور آمادگي در مقابل تجاوز عثماني ها به اين شهر توجهي خاص مبذول داشت. هم‌چنين پادشاهان صفويه نيز براي جلوگيري از تجاوز احتمالي امپراطوي عثماني، اين شهر را مورد توجه قرار دادند. يكي از حاكمان كرمانشاه در دوره قاجاريه امام قلي ميرزا است كه از طرف ناصر الدين شاه به سرحدادي كرمانشاه منصوب شد و مدت 25 سال در اين شهر حكومت كرد، و در همين دوره بناهايي را احداث و به يادگار گذاشت. كرمانشاه به جهت داشتن اراضي وسيع زراعتي يك شهر كشاورزي، از نظر دارا بودن پالايشگاه نفت و كارخانه هاي متعدد يك شهر صنعتي و به علت دارا بودن آثار متعدد باستاني در بيستون و طاق بستان يك شهر توريستي محسوب مي شود. اين شهر در اقتصاد كشور نقش ممتازي دارد.

 

طبيعت در شهرستان كرمانشاه

تالاب هشيلان
اين تالاب در مسير جاده كرمانشاه روانسر در 26 كيلومتري شمال غربي كرمانشاه و در دهستان الهيارخاني قرار دارد .
تالاب هشيلان به صورت ناوديسي است به مساحت تقريبي 450 هكتار كه در گستره دشتي و اراضي پست دامنه كوه هاي خورين و ويس قرار دارد . آب تالاب در بالا دست به صورت سراب و چشمه هاي جوشان مي باشد و در پهنه تالاب به صورت كانال‌هاي بزرگ و كوچك پخش شده است . پوشش گياهي سطح تالاب علفي است كه به صورت گياهان آبزي در داخل آب رشد كرده است . در اين تالاب حدود 110 جزيره كوچك و بزرگ با مساحت تقريبي از 100 متر مربع تا حدود يك هكتار شكل گرفته است . در داخل و حاشيه تالاب جانوراني زندگي مي كنند . بطوريكه بر اساس بررسي هاي به عمل آمده هرساله با شروع باران هاي پاييز و سرد شدن هوا پرندگان زيادي از آسياي مركزي به اين زيست بوم مي آيند و زمستان را در اين تالاب مي گذراندند اين تالاب مأمن و مأواي مناسبي براي زمستان گذراني تعداد زيادي از پرندگان مهاجر آبزي و كنار آبزي به شمار مي رود . هر ساله گروه‌هاي پرندگان مذكور توجه شكارچيان و علاقمندان به طبيعت را به خود معطوف مي‌دارد .
كوههاي دالاهو
ارتفاعات دالاهو داراي قلل بسار بلندي است كه بلندترين قله آن 2250 متر ارتفاع دارد . قسمت اعظم اين ارتفاعات داراي پوشش جنگلي و مراتع سر سبز در دامنه آن مي‌باشد و اكثر مدت سال به وسيله برف پوشيده شده است . اين رشته كوه از يكسو بر دشت بين‌النهرين مسلط است و از سوي ديگر به جنگل هاي كرند و اسلام آباد ديد ممتدي دارد .
كوه پراو
رشته كوه پراو در حقيقت امتداد ارتفاعات الوند است كه با جهت شمال غربي به طرف كوه‌هاي طاق بستان پيش مي رود و پس از طاق بستان به طرف كردستان متمايل مي گردد . اين ارتفاعات سنگي و غير مشجر بوده و داراي معابر محدود است . كوه بيستون بلندترين كوه اين رشته كوه مي باشد . طول رشته كوه پراو از شمال غربي تا جنوب شرقي 62 كيلومتر و عرض آن از شمال به جنوب در پهن ترين نقاط به 26 كيلومتر مي رسد .
سفيد كوه
اين رشته كوه در10 كيلومتري جنوب شهر كرمانشاه قرار گرفته و به طرف لرستان امتداد دارد . بلندترين قله اين كوه 2805 متر ارتفاع دارد و اكثر اوقات پوشيده از برف است. خط الرأس كوه سفيد مرز طبيعي بين منطقه درود فرامان و سر فيروز آباد ماهيدشت است. اين كوه همانند كوه هاي دالاهو ، پراو و شاهو جزء زاگرس مرتفع مي باشد . ريزابه هاي دامنه شمالي اين كوه به رودخانه قره‌سو و ريزابه هاي دامنه جنوبي آن به رودخانه مرگ مي ريزد

شاهو
اين ارتفاعات از جنوب شرقي روانسر آغاز شده و به صورت نواري به هم پيوسته به طرف پاوه ادامه داشته و از آنجا تا نوسود در جهت شمال غربي امتداد مي يابد و در حقيقت مرز طبيعي استان كرمانشاه با استان كردستان را شكل مي دهد . قسمت غربي اين كوه به رودخانه سيروان منتهي مي شود . بلندترين قله شاهو در شمال پاوه در حدود 3370 متر ارتفاع دارد و كوه تخت كه 2985 متر ارتفاع دارد دنباله كوه شاهو بوده و در همان خط سير ادامه داشته و به بخش رزاب منتهي مي گردد

كوه نوا
رشته ارتفاعات نوا در جنوب رشته كوه هاي دالاهو قرار گرفته كه تنگه پاطاق بين اين دو رشته كوه واقع گرديده است . بلندترين قله آن در جنوب روستاي سرميل در حدود 3288 متر ارتفاع دارد .
ارتفاعات قلاجه
اين ارتفاعات كه با جهت شرقي ـ غربي شكل گرفته اند ، حد فاصل استان هاي ايلام و كرمانشاه را شكل مي دهند . تمام اين ارتفاعات داراي درخت و درختچه هاي خودرو مي‌باشد . بلندترين قله آن 2355 متر ارتفاع دارد .

روخانه قره‌سو
سرچشمه اصلي اين رودخانه سراب روانسر واقع در 50 كيلومتري شمال غرب كرمانشاه مي باشد . اين رودخانه با جهت شمال غربي به جنوب شرقي جريان پيدا مي كند و در 15 كيلومتري كرمانشاه رودخانه رازآور و شاخه هاي فرعي آن به قره‌سو مي پيوندد و با مسير پر پيچ و خم دار در سطح دشت جريان يافته و در نزديكي روستاي قزانچي رودخانه مرگ به آن متصل مي شود . اين رودخانه با يك شيب آرام از داخل شهر كرمانشاه عبور كرده و در نزديكي فرامان به رودخانه گاماسياب مي پيوندد . در بسياري از نقاط حاشيه اين روخانه گياهان مختلفي رشد كرده كه به زيبائي آن جلوه خاصي داده است .

گاماسياب
اين رودخانه از سراب سنگ سوراخ و چشمه سارهاي اطراف نهاوند سرچشمه گرفته و پس از اتصال با رودخانه ملاير به رودخانه گاماسياب تغيير نام داده است . به اين رودخانه در مسير خود ، رشته هاي فرعي مختلفي از جمله آب ملاير ، آب نهاوند و آب تويسركان ملحق شده است . اين رودخانه در جنوب بيستون به آب دينورآب پيوسته و به نام گاماسياب ادامه مسير داده و در نزديكي فرامان به رودخانه قره‌سو متصل شده و پس از آن به نام سيمره وارد خاك لرستان مي شود وسپس در استان خوزستان به نام كرخه جريان يافته و وارد هورالعظيم مي شود .

دينور آب
يك شاخه اين آب از روستاهاي دامنه غربي اسدآباد سرچشمه مي گيرد و شاخه دوم آن كه به آب زحماني معروف است از سر تخت كليايي سرچشمه گرفته كه در دهكده زحماني با شاخه سوم كه از سراب سنقرچاي مي آيد متصل شده و در ميان راهان با شاخه چهارم متصل مي شود . پس از عبور از پل ميان راهان در دهكده برناج آب برناج به آن اضافه شده و با پيوستن آب نوژي وران به آن ، دينور آب اصلي را شكل مي دهد . اين آب پس از مشروب كردن دشت دينور و چمچمال در جنوب بيستون به گاماسياب مي ريزد.

رودخانه مِرِگ
اين رودخانه از سراب فيروز آباد واقع در جنوب غربي ماهيدشت سرچشمه گرفته و در شمال شرقي روستاي مير عزيزي به قره‌سو متصل مي شود . پس از عبور از ماهيدشت و دريافت آب سراب كاشنبه ، وارد دشت كوزران شده و در آنجا آب رودخانه زردآب به آن مي پيوندد . پس از آن در پاي كوه ويس به رودخانه قره‌سو مي ريزد.

رودخانه رازآور
اين رودخانه از كوه هاي اطراف كندوله و كامياران سرچشمه گرفته و پس از عبور از كوه هاي جنوب شرقي كامياران ، در پاي كوه قرال به مسيرش ادامه داده و در جنوب قزانچي به رودخانه قره‌سو مي ريزد .

دشت بيلوار
اين دشت از رسوبات رودخانه كامياران به وجود آمده است . اراضي اين دشت در حدود 11 هزار هكتار است

دشت دينور
اين دشت در جنوب سنقر قرار گرفته و مساحت اراضي آن حدود 9 هزار هكتار است

دشت ماهي دشت
اين دشت را ارتفاعات نعل شكن در شرق و ارتفاعات حسن آباد چهار زبر در غرب احاطه كرده است . عرض آن 25 كيلومتر مي باشد و ازدو طرف كاملاً باز است . اين دشت از مناطق عمده زراعي استان كرمانشاه محسوب مي شود

 

عمارات و محوطه هاي باستاني شهرستان كرمانشاه

خانه معين الكتاب
اين خانه در محله قديمي علاف خانه واقع شده كه راه دسترسي به آن از طريق كوچه توكل و فيض مهدوي ميسر مي باشد . اين خانه از نوع خانه ها درونگرا است كه با عبور از هشتي به حياط بيروني و سپس با گذشتن از راهرويي دراز مي توان وارد حياط
اندروني شد . اين راهرو به طور مستقيم به حياط اندروني منتهي نمي شود بلكه با زاويه اي 90 درجه دو حياط را به هم وصل مي كند و به عبارتي امكان ديد مستقيم از حياط بيروني به حياط اندروني وجود ندارد . اندروني كه بخش اصلي بنا محسوب مي شود به صورت حياط نسبتاً بزرگي به مساحت 154 متر مربع مي باشد . در اين بخش در سه طرف حياط داراي فضاهاي مسكوني است و در ضلع جنوبي كه فاقد اتاق مي باشد به وسيله طاق نماهايي تزئين شده است . در ضلع شمالي حياط ، مهمانخانه بزرگي وجود دارد .باني و مالك اين خانه ميرزا حسن خان مدني معروف به معين الكتاب مي باشد . ميرزا حسن خان از جمله آزادي خواهان صدر مشروطيت است كه در كرمانشاه وي را بيشتر با نام دبير اعظم مي شناسند .
خانه خواجه باروخ
اين خانه در بخش يهودي نشين محله قديمي فيض آباد واقع شده است و داراي ويژگي هاي يك خانه درونگرا مي باشد . اين خانه از طريق هشتي به حياط بيروني و از آنجا با عبور از دالاني سراسري به حياط اندروني وارد مي شويم . در اطراف حياط اندروني مجموعه اي از اتاق هاي مسكوني قرار گرفته است . در نماي ايوان هاي اين بناي زيبا ، ستون هاي آجري به كار رفته كه داراي سرستون هاي آجري به صورت پله اي و مقرني مي باشد . اين خانه از محدود خانه هاي قاجاريه كرمانشاه است كه داراي حمام است . اين خانه توسط خواجه باروخ كه كي از تجار كليمي كرمانشاه بود در عصر ناصري ساخته شده است . اين خانه امروزه به نام خانه رنده كشي كه آخرين مالك آن مي باشد ، معروف شده است .

خانه خديوي
اين خانه در خيابان معلم شرقي واقع شده است ، يكي از ، با ارزش ترين ابنيه برون‌گرايي است كه طبق كتيبه ورودي بنا در سال 1316 ش ساخته شده است . تمام نماي اين خانه به وسيله آجركاري با اشكال مختلف هنري تزئين شده است .
طاق بستان
محوطه تاريخي طاق بستان در دامنه كوهي به همين نام و در كنار چشمه اي در شمال شرقي حاشيه كنوني شهر كرمانشاه واقع شده است دراين محوطه ، آثاري از دوره ساساني وجود دارد كه شامل سنگ نگاره اردشير دوم و دو ايوان سنگي بنام هاي ايوان كوچك و بزرگ است . ايوان كوچك د رسمت چپ سنگ نگاره ادشير دوم و ايوان بزرگ در سمت راست ايوان كوچك قرار دارد .

سياحان ، مورخين و جغرافي نويسان دوره اسلامي ضمن توصيف سنگ نگاره هاي طاق بستان ، از اين محوطه با نام هاي متفاوتي ياد كرده اند ، بطوريكه ابن فقيه و ابن رسته اين مكان را « شبديز » و ياقوت آن را « قصرشيرين » ناميده است ، همچنين حمدالله مستوفي آنجا را « طاق وسطام » عده اي ديگر آن را « طاق بهستون » ، « طاق بيستون » و « تخت بستان » ناميده اند . اهالي محل نيز محوطه را با نام « طاق وسان » و « طاق بسان » مي شناسند زيرا « سان » در لفظ محلي به معني سنگ است و به اين ترتيب « طاق وسان » يعني طاقي كه در سنگ كنده شده است . امروزه نيز در اكثر محافل ايران شناسي از اين مكان با نام « طاق بستان » ياد مي شود .
سنگ نگاره اردشير دوم
در سمت راست ايوان كوچك ، سنگ نگاره اي وجود دارد كه صحنه تاج ستاني اردشير دوم ( 383 – 379 م ) نهمين شاه ساساني را نشان مي دهد . در اين صحنه ، شاه ساساني به حالت ايستاده با صورتي سه ربعي و بدني تمام رخ در مركز صحنه نقش شده كه دست چپ را بر روي قبضه شمشير گذاشته و با دست راست حلقه روبان داري را از اهورا مزدا مي گيرد . شاه ساساني چشماني درشت و ابرواني برجسته دارد . ريش او مجعد و موهاي سرش به صورت انبوه بر روي شانه ها آويخته شده است . وي گوشواره‌‌اي بر گوش و گردنبندي در گردن و دستبندي در مچ دارد . گوشواره او به شكل حلقه مدوري است كه گوي كوچكي به آن آويزان است . گردنبند او نيز شامل يك رديف مهره هاي مرواريدي درشت است . شاه تاجي برسر دارد كه در قسمت پائين آن به صورت نوار ساده اي است و قسمت بالاي تاج به شكل كوريمبوسي است كه بخشي از موهاي سر به صورت انبوه در آن قرار گرفته و به وسيله دو رشته روبان بسته شده است ، همچنين به تاج شاه در قسمت پشت ، روباني آويخته شده است .
لباس او شامل پيراهن چين داري است كه تا روي زانو ادامه داشته و قسمت پائين آن مدور مي باشد . شلوار نيز بلند و چين دار است كه به وسيله نوار روبان داري به كف پا بسته شده است . كمربند او باريك و به وسيله رديفي از مهره هاي مرواريدي تزئين شده است ، همچنين در قسمت جلو پاپيوني به كمربند آويخته شده است . در قسمت پائين كمربند ، حمايلي جواهر نشان بسته كه شمشيري به آن آويخته است .
در سمت راست شاه ، پيكره اهورا مزدا به حالت ايستاده با صورتي سه ربعي و بدني تمام رخ نقش شده كه دست چپ را به كمر زده و با دست راست حلقه روبان داري را به شاه اهداء مي كند . او داراي صورتي كشيده و ريش بلندي است ، موهاي سرش مجعد و به صورت انبوه بر روي شانه ها آويخته شده است . او نيز گوشواره اي بر گوش و گردنبندي در گردن دارد . تاج اهورا مزدا از نوع تاج هاي كنگره دار است ، به طوريكه پايه تاج به وسيله رديفي از مهره هاي مرواريد تزئين شده و در بالاي تاج نيز بخشي از موهاي سر به صورت انبوه و بدون پوشش رها شده است .
لباس او شامل پيراهن چين داري است كه تا روي زانو ادامه داشته و شلوارش چين دار و شبيه به شلوار شاه مي باشد ، همچنين كمربند او شبيه به كمربند اردشير دوم است .
در سمت چپ اردشير دوم پيكر ايزد مهر با صورت و بدني سه ربعي نقش شده كه بر روي گل نيلوفر بزرگي ايستاده است . متأسفانه جزئيات صورت او آسيب ديده ولي بر اساس آنچه كه باقي مانده ، ريش او كوتاه و مجعد است ، همچنين جزئيات تاج او از بين رفته و تنها روبان هاي آويخته شده در پشت تاج ديده مي شود . بر دو سر اين ايزد هاله اي از نور ديده مي شود ، در دست هاي او دسته اي از شاخ هاي نباتي مخصوص اعمال مذهبي كه برسم ناميده مي شود ، قرار دارد . لباس ايزد مهر شبيه لباس اهورا مزدا است . در زير پاي اهورامزدا و اردشير دوم ، پيكره دشمن شكست خورده اي نقش شده كه متأسفانه بخش زيادي از آن از بين رفته است . جزئيات صورت او آسيب ديده ولي با توجه به آنچه كه باقي مانده ريش او ساده و با خطوط مواج عمودي نشان داده شده است ، همچنين موهاي سر او ساده است . تاج او به شكل سربندي است كه به وسيله سه رديف مهره هاي مرواريدي و پلاك مدوري در مركز تزئين شده است .اين شخص گردن بندي بر گردن دارد كه شامل يك رديف مهره هاي مدور است ، لباس او شامل پيراهن بلندي است كه تا قوزك پا ادامه دارد . اين شخص چكمه هاي ساقه كوتاهي پوشيده و شمشيري بر كمرش بسته است.
درباره هويت واقعي اين شخصيت ، اختلاف نظرهايي وجود دارد برخي از محققين اين پيكره را متعلق به يكي از شاهان شكست خورده كوشان مي دانند ولي امروزه بسياري از محققين آن را به جوليانوس امپراطور روم نسبت مي دهند كه در سال 362 م به دست اردشير دوم كشته شده است . اين تفسير تازه به سرعت راه خويش را در محافل ايران شناسي باز كرده است . ايوان كوچك
اين ايوان به صورت فضاي مستطيل شكلي به عرض 96/5 متر ، عمق 80/3 متر و ارتفاع 30/5 متر است . در دوطرف ورودي اين ايوان ، دو جرز چهار گوش به پهناي 9 سانتي متر و بلندي 37/2 متر وجود دارد . بر بالاي اين جرزها اتاقي با قوس نيم دايره اي قرار گرفته كه 10 سانتي متر از سطح داخلي جرزها عقبتر رفته است . ديوار انتهاي اين ايوان به دو بخش تقسيم شده است . در بخش فوقاني ، طاقچه اي به عمق 30 سانتي متر و بلندي 93 /2 متر ايجاد شده است . در داخل اين طاقچه ، پيكره هاي شاهپور سوم و پدرش شاهپور دوم و همراه با كتيبه هايي به خط پهلوي و به زبان فارسي ميانه حجاري كرده اند .
در اين صحنه هر دو شخصيت به حالت ايستاده با صورتي نيم رخ و بدني تمام رخ نقش شده اند . هر دو ،‌دست راست را بر قبضه شمشير و دست چپ را بر قسمت فوقاني غلاف قرار داده اند .
پيكره شاپور دوم ، داراي چشماني درشت ، ابرواني كماني و ريش بلندي است كه انتهاي آن در حلقه اي فرو رفته است . موهاي سر او مجعد و به صورت انبوه بر روي شانه ها آويخته شده است . تاج او از نوع تاج هاي كنگره دار است كه پايه آن به وسيله مهره هاي مرواريدي تزئين شده و در بالاي تاج نيز گوي بزرگي قرار گرفته است . به پشت تاج نيز روبان بلندي آويزان است . شاپور دوم گوشواره اي بر گوش و گردن بندي د رگردن دارد كه شامل يك رديف دانه هاي مرواريد درشت است .
لباس او شامل پيراهن چين داري است كه تا روي زانو ادامه داشته و در قسمت پائين مدور مي‌باشد . به كمر او نيز كمربندي بسته شده كه در قسمت جلو پاپيوني به آن آويخته است ، همچنين شلوار او بلند و چين دار مي باشد .
پيكره شاپور سوم نيز شبيه پيكره پدرش است تنها تفاوت اين پيكره ها در شكل تاج آن ها مي باشد كه متأسفانه جزئيات تاج شاپور سوم آسيب ديده است .
مطابق با نوشته هاي كنار اين پيكره ها ، مي توان هويت واقعي آنها را شناسايي كرد
. سنگ نوشته مربوط به شاپور دوم شامل 9 سطر است كه ترجمه آن چنين است
« اين پيكري است از بغ مزدا پرست . خدايگان شاپور ، شاهنشاه ايران و انيران كه چهر از يزدان دارد . فرزند بغ مزدا پرست ، خدايگان هرمز ، شاهنشاه ايران و انيران كه چهر از ايزدان دارد ، نوه خدايگان نرسه شاه شاهان
سنگ نوشته مربوط به شاهپور سوم شامل 13 سطر است كه ترجمه آن چنين است :
« اين پيكري است از بغ مزدا پرست ، خدايگان شاپور ، شاهنشاه ايران و انيران كه چهر از يزدان دارد ، فرزند بغ مزدا پرست خدايگان شاپور ، شاهنشاه ايران و انيران كه چهر از ايزدان دارد ، نوه خدايگان هرمز و شاهنشاه »
ايوان بزرگ
مهمترين اثر در طاق بستان ، ايوان بزرگ است كه از نظر معماري اطلاعات بيشتري را در اختيار ما قرار مي دهد . اين ايوان به شكل فضاي مستطيلي به عرض 85 /7 متر و عمق 65/7 متر است كه ارتفاع آن 90/11 متر مي باشد . در دو طرف ورودي اين ايوان دو جرز چهار گوش به ارتفاع 27/4 متر ايجاد شده است . پهناي جرز سمت راست 41/1 متر و جرز سمت چپ 46/1 متر است . بر روي اين جرزها ، طاقي با قوس نعل اسبي قرار دارد كه 24 سانتي متر از سطح داخلي جرزها عقب تر رفته و رفي را ايجاد كرده است . ارتفاع اين طاق از كف ايوان تا لبه قوس در قسمت جلو 80/8 متر و در قسمت عقب ايوان 25/9 متر است . قوس طاق نيز در قسمت جلو ايوان بازتر از قوس انتهاي ايوان است ، به طوريكه در قسمت جلو به شكل نيم دايره اي بوده ولي در قسمت عقب به شكل نيم بيضي است . بر روي لبه بام ايوان ، هفت جان پناه چهار پله اي با زاويه قائم وجود دارد كه ارتفاع هر كدام از آنها 129 سانتي متر است . در انتهاي ايوان ، سكويي به طول 40/7 متر و عرض 80 تا 90 سانتي متر و بلندي 17 سانتي متر وجود دارد . بر روي اين سكو و در دوطرف انتهايي اين ايوان ، دو نيم ستون حجاري شده است . اين نيم ستون ها فاقد پايه ستون بوده و مركب از ساقه ستون و سر ستون مي باشند كه در مجموع ارتفاع هركدام از آنها 4 متر و قطر آنها 32 سانتي متر است . ساقه هركدام از اين نيم ستون ها به شكل استوانه اي بوده و به وسيله شيارهاي قاشقي تزئين شده است . سرستون اين نيم ستون ها به شكل هرم مربع القائده معكوسي است كه تقليدي از سرستون هاي بيزانسي است .
تزئينات :
د يوارهاي داخلي ايوان بزرگ به دو بخش تقسيم و هر بخش به گونه اي استادانه تزيئن شده است كه هنوزتمام تزئينات آن پابرجا مانده است . در زير به توصيف تزيئنات بخش هاي مختلف اين ايوان مي پردازيم :
نما :
بر روي جرزهاي دو طرف مدخل ورودي ايوان ، درخت تخيلي نقش شده است ؛ همچنين روي قوس اين ايوان به وسيله دو رديف نقوش گياهي تزيئن شده است ؛ رديف پايئن شامل گل هاي سه برگي است كه انتهاي اين گلها به هم وصل شده اند . در مركز قوس ايوان هلالي نقش شده كه به آن دو رشته روبان افراشته شده است . در لچكي هاي ايوان نيز نقش دو الهه بال دار ( نيكه ) ديده مي شود كه هر كدام از اين الهه ها در يك دسته حلقه روبان دار و در دست ديگر ، جامي پر از مرواريد دارند .
انتهاي ايوان :
ديوار انتهاي ايوان به دو بخش تقسيم شده است . بخش بالايي صحنه تاج ستاني شاه ساساني را نشان مي دهد و در بخش پائين نيز سواركاري نقش شده است .
در صحنه تاج ستاني پادشاه ساساني با صورتي سه ربعي و بدني تمام رخ بر روي سكويي ايستاده است . ولي دست چپ را بر روي قبضه شمشير گذاشته و دست راست را به طرف اهورا مزدا دراز كرده است . جزئيات صورت شاه آسيب ديده است ولي با توجه به آنچه كه باقي مانده صورت او فربه ، گونه ها گوشتالو ، چشم ها درشت و ابروها برجسته است . ريش او به وسيله خطوط مواج عمودي نشان داده شده است . موهاي سر او مجعد و به صورت انبوه بر روي شانه ها آويخته . اين شخص گوشواره اي بر گوش و گردنبندي در گردن دارد ؛ گوشواره او به شكل حلقه مدوري است كه گوي كوچكي به آن آويزان است . گردنبند او شامل دو رديف مهره هاي مرواريدي مي باشد كه به مركز آن سه دانه مرواريد درشت آويخته است .
شاه ،‌ تاج كنگره داري بر سر دارد كه پايه آن به وسيله دو رشته مرواريد و پلاك هاي مربع شكل تزئين شده است ؛ در جلو تاج ، هلالي قرار دارد ، بر فراز تاج ، دو بال عقاب وجود دارد كه نوك آنها به طرف داخل خم شده است . در حدفاصل اين دو بال ، ميله عمودي وجود دارد كه بر روي آن هلالي ديده مي شود ؛ در داخل هلال ، نيز گوي بزرگي قرار دارد .
اين شخص پيراهن مرواريد دوزي شده اي پوشيده است . در قسمت بالاتنه ، بر روي پيراهن ، تسمه هايي بسته شده كه شامل سه رديف مهره هاي مرواريدي و پلاك هاي مستطيلي مي باشد . كمربند او پهن و با چهار رديف دانه هاي مرواريدي تزئين شده است . در قسمت پائين كمربند ، حمايلي جواهر نشان بسته كه شمشيري در جلو به آن آويخته است .
در سمت راست شاه ، پيكره اهورا مزدا با صورت و بدني تمام رخ نقش شده كه بر روي سكويي ايستاده است . او دست چپ را بر روي سينه گذاشته و با دست راست حلقه روبان داري را به شاه اهداء مي كند . اهورا مزدا داراي صورتي كشيده ، ريشي بلند و مخروطي است . موهاي سر او مجعد و به صورت انبوه بر روي شانه هايش آويخته است .
اهورا مزدا گوشواره اي بر گوش و گردنبدي بر گردن دارد كه شبيه به گوشواره و گردنبند شاه است .
تاج او كنگره دار است كه پايه آن به وسيله دو رشته مرواريد و پلاك هاي مربع تزئين شده است . موهاي بالاي سر او انبوه و بدون پوشش رها شده است . او نيز پيراهن مرواريد دوزي شده اي بر تن دارد كه به روي آن شنل جلو بازي پوشيده است .
در سمت چپ شاه ، پيكره آناهيتا ، با صورت و بدني تمام رخ نقش شده كه بر روي سكويي ايستاده است . در دست چپ او سبوي آب و در دست راستش حلقه روبان داري ديده مي شود كه به طرف شاه دراز كرده است او داراي صورتي گرد و چانه اي كوتاه است . بخشي از موهاي سر او به صورت گيسوي بافته در دو طرف صورت آويخته است . همچنين بخش ديگري از آن به صورت انبوه بر روي شانه ها آويخته است .
آناهيتا گوشواره اي بر گوش و گردنبندي در گردن دارد . گوشواره او به شكل حلقه مدوري است كه گوي كوچكي به آن آويزان است .
همچنين گردنبند او شامل دو رديف مهره هاي مرواريدي مي باشد . تاج او نيز شامل دو بخش است . اين تاج در قسمت پايه به وسيله دو رشته مهره هاي مرواريدي و پلاك هاي مربع تزئين شده است . در بخش فوقاني تاج نيز به وسيله رديفي از پالمت هاي شش لبه اي رها شده به وسيله يك پاپيون و روباني افراشته بسته شده است . اين شخص پيراهن چين‌دار مرواريد دوزي شده اي بر تن دارد كه بر روي آن شنل جلو باز بلندي پوشيده است . حاشيه اين شنل به وسيله دو رديف مهره هاي مرواريد و قسمت هاي ديگر آن به وسيله گل‌هاي رز تزئين شده است .
ديوارهاي جانبي ايوان
ديوارهاي جانبي ايوان بزرگ به وسيله نقوشي تزئين شده كه صحنه شكار شاهي را نشان مي دهد . به طوريكه در ديوار سمت راست ، صحنه شكار گوزن و در ديوار سمت چپ صحنه شكار گراز نقش شده است .
تاريخ گذاري :
در مورد زمان ساخت اين ايوان در ميان محققين سه ديدگاه وجود دارد . ديدگاه اول توسط اردمن( Erdmann ) مطرح شده است به نظر او ، اين ايوان در زمان پيروز يكم ( 459 ـ 448 م ) ساخته شده است . ديدگاه دوم توسط هرتسفلد ( Herzfeld ) ارائه شده است ؛ او اظهار مي كند كه اين ايوان در زمان خسرو دوم ( 628 ـ 590 م ) ساخته شده است .
ديدگاه سوم ، توسط فن گال ( von.Gall ) مطرح شده ، او معتقد است اين ايوان همراه با نقوش ديوار انتهاي آن ، در زمان پيروز يكم ساخته شده است ولي صحنه هاي شكار شاهي در ديوارهاي جانبي ايوان متعلق به زمان خسرو دوم مي باشد . امروزه در محافل ايران شناسي ديدگاه دوم يعني نظر هرتسفلد طرفداران بيشتري دارد .
سنگ نگاره دوره قاجار
در بخش فوقاني ديوار سمت چپ ايوان بزرگ ، سنگ نگاره اي از دوره قاجاريه همراه با كتيبه اي به خط نستعليق حجاري شده است . در اين سنگ نگاره محمد علي ميرزا دولت شاه بر روي تختي نشسته است . وي صورتي فربه و ريش بلند دارد . سبيل او تاب داده شده و تا آن سوي گونه ها ادامه دارد تاج او از نوع تاج ها كنگره دار و شبيه تاج پدرش فتحعليشاه است . لباس او شامل پيراهن چين دار قرمز رنگي است كه تا قوزك پا ادامه دارد . وي كمربندي به كمر بسته و در قسمت پائين آن حمايلي قرار دارد . به حمايل او شمشير و خنجري آويخته شده است .

در كنار او شعري از بسمل شاعر كرمانشاهي در مدح او نگاشته شده است . مطابق با اين نوشته محمد علي ميرزا كوه طاق بستان را با كوه طور و جمال دولتشاه را با جمال حضرت موسي تشبيه كرده ، وي همچنين خسرو پرويز را دربان خود معرفي كرده است .
درسمت راست او امامقلي ميرزا معروف به عمادالدوله به حالت ايستاده ، با صورتي سه ربعي و بدني تمام رخ نقش شده است . وي داراي ريش كوتاه سياه رنگي است و تاج جواهر نشاني بر سر دارد . لباس او شامل پيراهن گشاد بلندي است كه متأسفانه رنگ آن از بين رفته . وي نيز خنجري در كمر بسته و شمشيري در غلاف به سمت چپ آويخته است .
در سمت چپ محمدعلي ميرزا ، پسر ديگرش محمدحسين ميرزا نقش شده است . متأسفانه جزئيات صورت وي از بين رفته است . تاج او از نوع تاج هاي كنگره دار است ، لباس او شامل پيراهن سبز رنگ بلندي است . وي نيز شمشيري در غلاف به حمايلش بسته است .
در جلو محمدعلي ميرزا ، آقاغني به حالت ايستاده با صورت و بدني تمام رخ نقش شده است تاج او مخروطي است وي لباس بلند قرمز رنگي پوشيده است و به حمايلش خنجري آويزان است .
درسمت چپ سنگ نگاره ، كتيبه اي به خط نستعليق نوشته شده است ، اين كتيبه به صورت وقف نامه اي است كه مضمون آن حاكي از نحوه درآمد سه دانگ از مزارع كبود خاني است كه بايستي جهت عزاداري براي امام حسين (ع) در ماه عاشورا و و ساير عزا هزينه مي‌شد .
طبق كتيبه اين سنگ نگاره در سال 1237 ه.ق به دستور آقاغني خواجه باشي محمدعلي ميرزا و توسط ميرزا جعفر سنگ تراش حجاري شده است .
فرهاد تراش
اين صفحه در دامنه كوه بيستون و به فاصله 300 متري جنوب نقش برجسته داريوش يكم تراشيده شده است . طول اين صفحه تراشيده 200 متر و عرض آن 30 متر مي باشد . در دامنه اين صفحه ، سكويي به صورت تلي از خاك و سنگ ريزه به طول 80 متر وجود دارد كه با شيب تندي در حدود 15 متر به زمين هاي اطراف منتهي مي شود در جلو اين سكوي خاكي ديواري به طول 150 متر ايجاد شده است . اين ديوار با استفاده از بلوك ها سنگي تراشيده و لاشه سنگ به همراه ملاط گچ ساخته شده است . بر روي برخي از بلوك هاي سنگي اين ديوار و همچنين سنگ هاي پراكنده اطراف آن ، علائم سنگ تراشان ساساني به اشكال مختلف نقش شده است . در دو طرف اين صفحه تراشيده ، چند سكوي پله دار خشن در سنگ كنده شده تا از آنها به منظور نشستن جهت تراشيدن ديوار صفحه استفاده كنند . اين سكوها به طور متوسط 10 متر طول و 2 متر پهنا دارند . بر روي اين صفحه تراشيده اثر قلم هاي سنگ تراشان و همچنين گودي هاي مخصوص قرار دادن گوه‌هاي چوبي جهت برش سنگ ها به وضوح ديده مي شود . به نظر مي رسد كه هر بخش از اين صفحه تراشيده توسط گروه هاي مختلفي تراشيده شده است به طوريكه محدوده هر گروه سنگ تراش توسط علامت ـ نشانه گذاري شده است .
وجود سطوح ناصاف و سكوهاي روي صفحه نشان مي دهد كه اين صفحه ناتمام رها شده است ولي بخش هاي فوقاني آن تقريباً روبه مراحل پاياني بوده است . در بخش فوقاني اين صفحه ، سقفي به ضخامت 5/2 متر ايجاد كرده اند كه زير آن به صورت راهرويي بوده است . حسن اين سقف اين بوده كه مانع نفوذ جريان آب بر روي صفحه مي شده است . در داخل راهرو زير سقف نيز تعدادي برجستگي سنگي وجود دارد كه از آنها جهت مهار داربست ها استفاده مي كرده اند .
در دامنه اين صفحه تراشيده و بر روي صفه خاكي حجم زيادي از بلوك هاي سنگي ، سنگ‌هاي كند شده از كوه ، ساقه ستون و پايه ستون هاي نيم كاره وجود دارد . در مورد اين صفحه تراشيده اگر چه اهالي محل اظهار مي كنند كه اين كار ، كار فرهاد سنگ تراش است كه از عشق شيرين ملكه خسرو پرويز كوه را به همان گونه كه فردوسي و نظامي گفته اند تراشيده است ولي شواهد باستان شناختي نشان مي دهد منظور از پرداختن اين صفحه ، نوشتن و نماياندن يك واقعه تاريخي مهم بوده كه توسط خسرو پرويز شاه ساساني ايجاد شده است و همچنين از سنگ هاي كنده شده براي ساختن بناهايي چون پل خسرو ، كاخ خسرو و پل بيستون و سد گاماسياب در بيستون استفاده كرده اند كه متأسفانه تمام اين بنا همانند صفحه تراشيده معروف به فرهاد تراش نيمه كار رها شده و هرگز تكميل نشده اند .
نقش برجسته ها
در كوهپايه هاي غربي رشته كوه زاگرس به استناد كتيبه هاي آشوري ، اكدي و بابلي ، اقوامي مانند لولوبي ها و گوتي ها و هورياني ها ساكن بوده اند . لولوبي ها در نيمه هزاره سوم پيش از ميلاد داراي حكومتي بوده اند كه از كوه ها و كوهپايه هاي قسمت علياي رود دياله گرفته تا درياچه اروميه ادامه داشته است . از اين قوم در سينه كوه ميان كل در شهر سرپل ذهاب ، چهار نقش برجسته حجاري شده است كه قديمي ترين نقش برجسته هاي ايران محسوب مي شوند .

 

مساجد و مدارس مذهبي در شهرستان كرمانشاه

مسجد دولتشاه
اين مسجد در محله فيض آباد و در خيابان كزازي واقع شده است . اين مسجد توسط محمدعلي ميرزا دولتشاه فرزند بزرگ فتعليشاه در كنار ديوانخان كرمانشاه كه در آن زمان شامل 12 عمارت بود ، ساخته شده است . ستون هاي سنگي مارپيچ ، محراب مقرنس كاري شده و گچ بري هاي زيبايي شبستان زنانه ، به اين مسجد زيبايي خاص داده است .
مسجد جامع
اين مسجد در بافت قديم شهر كرمانشاه و در خيابان مدرس واقع شده است . از اين مسجد تنها بخشي از شبستان آن باقي مانده است ؛ اين شبستان داراي چهل و پنج طاق چشمه بوده كه هم اكنون بيست و پنج طاق آن باقي مانده است . در سمت جنوبي مسجد ، دو بالاخانه وجود داشته كه مدرسه بوده است . اين مسجد از نظر ساخت شبيه مساجد دوره زنديه است و طبق كتيبه مسجد در سال 1196 ه . ق مصادف با حكومت علي مرادخان زند ساخته شده است . در قسمت جنوبي مسجد ، مسجد ديگري با صحن و شبستان كنوني وجود دارد كه به مسجد اميري معروف است . باني اين مسجد اميرنظام زنگنه از نوادگان شيخ عليخان زنگنه و از امراي دوره محمدشاه قاجار و اوايل سلطنت ناصرالدين شاه قاجار بوده است .
مسجد حاج شهباز خان
اين مسجد نيز در بافت قديم شهر كرمانشاه در خيابان مدرس قرار گرفته است . اين مسجد داراي شبستاني بزرگ است كه دوازده ستون سنگي يكپارچه در آن قرار دارد و طاق هاي شبستان بر آن استوارند . برخي از طاق چشمه ها به شيوه معقلي كاري تزئين شده است . اين مسجد كه سال ها محل طلاب علوم ديني و تبليغات مذهبي بوده است در سال 1235 هجري قمري توسط حاج شهبازخان و شش برادرش كه بنيان گذارها طايفه معروف حاجي زادگان بودند ، ساخته شده است
مسجد شاهزاده
اين مسجد در اراضي معروف به چهار باغ قرار دارد . اين مسجد داراي شبستاني است كه در داخل آن 15 طاق چشمه قرار گرفته كه اين طاق ها بر روي ستون هاي آجري قطوري استوارند . اين مسجد نيز به دستور محمدعلي ميرزاي دولتشاه احداث شده است . مسجد عمادالدوله
اين مسجد يكي ازباشكوهترين مساجد قاجاريه شهر كرمانشاه مي باشد كه در سال 1285 هجري قمري توسط امامقلي ميرزا عمادالدوله والي غرب در بازار زرگرها ساخته شده است . اين مسجد داراي صحن مركزي است كه در پيرامون آن ، حجره هايي براي سكونت طلاب علوم ديني ساخته شده كه طبق وقفنامه با شرايط خاصي بايد در آن ساكن و به تحصيل اشتغال بورزند . بازار و كاروانسراي عمادالدوله كه از صدها مغازه و حجره تشكيل شده وقف بر مصارف اين مسجد است .
پس از بناي اين مسجد ، باني آن يكي از درهاي حرم حضرت علي ( ع ) را به كرمانشاه آورد و در مسجد نصب كرد و به جاي آن دري از نقره وقف آستانه علوي نمود . اين درگاه امروزه در مدخل مسجد و بازار زرگرها قرار گرفته ، به « بقايي شاه نجف » شهرت دارد . اين درگاه چوبي متعلق به دوره صفويه است .

 

كاروانسراها ، دروازه ها و بازاها در شهرستان كرمانشاه

كاروانسراي ماهيدشت
اين كاروانسرا نيز در داخل شهر ماهيدشت واقع شده است ، اين كاروانسرا نيز به نام كاروانسراي شاه عباسي معروف است و همانند كاروانسراهاي دوره صفويه به سبك چهار ايواني ساخته شده است . اين بنا به ابعاد 65 *65 متر مي باشد .ورودي آن نيز در قسمت جنوبي بنا است دو سكوي دراز و بلند در طول اين ورودي قرار دارد . گوشه هاي بيروني اين كاروانسرا به صورت مدور مي باشد . در هر طرف ورودي كاروانسرا دو فضاي ايوان مانند دو طبقه قرار دارد . همچنين در نماي جنوبي كاروانسرا نيز در هر طرف ورودي چهار طاق نما با طاق جناغي ساخته شده است . پس از ورودي ، هشتي گنبد داري قرار دارد كه به حياط كاروانسرا منتهي مي شود . در اطراف حياط نيز مجموعه اي از اتاق ها جهت استراحت كاروانيان ساخته شده و در پشت اين اتاق نيز اصطبل هاي سراسري احداث شده است كه در داخل اين اصطبل ها همانند ساير كاروانسراها ، سكوهايي جهت باراندازي وجود دارد .اين كاروانسرا همزمان با كاروانسراي بيستون به دستور شاه عباس اول صفوي احداث شده است و طبق كتيبه بنا در زمان ناصرالدين شاه نيز تعمير گرديده است .

 

بندها و پلها در شهرستان كرمانشاه

پل ماهيدشت
اين پل در داخل شهر ماهيدشت ، بر سر راه كرمانشاه به اسلام آباد و بر روي رودخانه دائمي مِرگ ساخته شده است .بر اساس قسمت هاي قابل رويت اين پل به طول 50 متر و عرض 10/6 متر مي باشد كه با جهت شمالي جنوبي ساخته شده است . پايه هاي اين پل نيز به وسيله لاشه سنگ و ملاط گچ ساخته شده و روكار آن با سنگ هاي مكعب مستطيل تراشيده چيده شده است . اين پل داراي دو پايه سنگي است . هر يك از پايه ها از سه بخش تشكيل شده ، بخش مياني كه بخشي از يك مكعب مستطيل به طول 10/6 متر مي باشد و در دو جهت آن ، آبشكن هاي چند ضلعي ( بخشي از شش ضلعي ) ساخته شده است .پل ماهيدشت داراي سه دهانه مي باشد كه دهانه مياني ، دهانه اصلي محسوب مي شود . اين دهانه به عرض 70/6 متر مي باشد كه داراي طاق جناغي است . ارتفاع اين دهانه از كف رودخانه تا تيزه قوس 80/7 متر مي باشد . در دو طرف دهانه مياني ، دو دهانه كوچكتر ايجاد شده كه كف آنها بلندتر از كف رودخانه مي باشد . هر يك از اين دهانه به عرض 2 متر و به ارتفاع 5/2 متر مي باشد كه داراي طاق جناغي مي باشند .بر روي پايه هاي سنگي اين پل ، پشتبندهاي سه ضلعي از آجر ساخته شده كه تا سطح گذرگاه پل بالا آمده اند .

اين پل كه اكنون محلي براي تردد اهالي شهر ماهيدشت مي باشد ، در گذشته محل تردد كاروانياني بوده كه به كاروانسراي ماهيدشت ، تردد مي كردند . اگر چه كتيبه‌اي وجود ندارد تا زمان ساخت اين پل را مشخص كند ولي از آنجائيكه به فاصله كمي از كاروانسرا ساخته شده ، احتمالاً در ارتباط با كاروانسرا و همزمان با آن است .

 

حما مها و آب انبارها در شهرستان كرمانشاه

حمام حسن خان كرمانشاه
اين حمام در جنب تكيه معاون الملك واقع شده و در حقيقت با اين تكيه يك مجموعه را تشكيل داده است . اين حمام نيز داراي سربينه ، گرمخانه و فضاهاي متعدد ديگري مي‌باشد . در سربينه و گرمخانه حمام ، گنبدها بر روي ستون هاي سنگي قرار دارند كه اين ستون ها به شيوه مارپيچ تزئين شده اند . اين حمام در اواسط دوره قاجاره ساخته شده است ولي به مرور زمان متحمل خسارات فراواني شده كه خوشبختانه در سال جاري ميراث فرهنگي كرمانشاه اقدام به مرمت و بازسازي نموده است
حمام سيد نور كرمانشاه
اين حمام در محله قديمي چناني و در جوار مسجد آقا رحيم آل آقا واقع شده است . اين حمام علاوه بر سربينه و گرمخانه داراي چال حوض و حمام زنانه نيز مي باشد . اين بنا در اواخر دوره قاجاريه ساخته شده است .

 

 آرامگاه ها ، امامزاده ها و زيارتگاه ها درشهرستان كرمانشاه

مقبره فاضل توني
اين مقبره در كنار پل كهنه كرمانشاه مشرف بر رودخانه قره‌سو در سال هاي اخير ساخته شده است . ملا عبدالله بن محمد توني بشر وي از علماء و فقهاي دوره صفويه بوده كه در مشهد مقدس ساكن و به تدريس و ترويج اشتغال داشته است . وي در اواخر عمر به قصد زيارت ائمه عراق از خراسان حركت كرد و در روز 16 ربيع الاول سال 1071 هجري قمري در كرمانشاه دنيا را وداع گفت . شيخ عليخان زنگنه حاكم كرمانشاه نزديك پل كهنه ، وي را دفن نمود و بر روي قبر او بقعه اي بنا كرد كه تا سال هاي اخير سالخوردگان كرمانشاه علايمي از آن به ياد داشتند
امامزاده دده بكتر
اين بنا در جنوب روستاي دده بكتر بانين در بخش دينور واقع شده است . بناي امامزاده از دو قسمت تشكيل شده است . قسمت اول به جمع خانه معروف است ، فضايي است مستطيل شكل كه داراي درگاهي كوتاه ، در جبهه شمالي مي باشد . پس از ورود به جمع خانه در سمت راست ، در اصلي ورود به بقعه قرار دارد . بقعه اصلي شامل اتاقي چهارگوش است كه در وسط آن سنگ قبري به خط كوفي وجود دارد كه متأسفانه به دليل سائيدگي بيش از حد ، خواندن آن ميسر نمي باشد .
امامزاده شيرخان
اين امامزاده در شمال روستاي شيرخان در بخش دينور واقع شده است . بناي امامزاده بر روي تپه اي بلند به نام تپه امامزاده از آجر و گچ ساخته شده است . بناي اصلي بقعه از خارج چهار ضلعي و از داخل چهار ايواني است . هر يك از ايوان ها داراي طاق هلالي است . فضاي اصلي بقعه به ابعاد 75/5*75/5 متر است كه بر روي آن گنبدي مدور آجري قرار گرفته است . در داخل بنا ، ضريح مشبك چوبي با سقف مسطح قرار دارد كه در ميان ضريح ، سنگ قبري به طول 27/1 متر و عرض 35 سانتي متر وجود دارد . بر حاشيه اين سنگ قبر ، آيه‌الكرسي و بر سطح سنگ صلوات كبير نوشته شده است . ورودي بقعه در ايوان غربي است . در هر يك از ايوان هاي شمالي و جنوبي ، سه طاقچه با طاق هلالي و در ايوان شرقي يك طاقچه و در ايوان غربي دو طاقچه با طاق هلالي وجود دارد . بر بالاي هر يك از ايوان ها نورگيري مستطيل شكل با طاق هلالي است . اين نورگيرها محوطه مركزي بقعه را روشن مي كنند .
بقعه سيده فاطمه
اين مقبره در قسمت شمال غربي ميدان آزادي شهر كرمانشاه واقع شده است . در گذشته اين بقعه به صورت چهار طاق سرپوشيده اي بود كه در سال 1287 ه.ق به طوري كه از كتيبه بنا پيداست ، توسط مصطفي قلي ميرزا فرزند امام قلي ميرزا عمادالدوله والي معروف غرب احداث مي شود . ولي در سال هاي اخير توسط اداره اوقاف تخريب و ساختمان آجري جديدي به جاي آن ساخته شده . اين بقعه يكي از زيارتگاه هاي قابل احترام مردم كرمانشاه به ويژه بانوان بوده است .در داخل اين بقعه دو سنگ قبر موجود است كه نوشته هاي هر دو قبر به خط كوفي است و ارتباط قبرها را به قرون اوليه اسلامي مسلم مي دارد . يكي از قبرها به شيخ علي نامي مربوط است و ديگري كه متعلق به سيده فاطمه مي باشد ، مورخ سال 165 هجري قمري است .

سر قبر آقا
مقبره معروف به سر قبر آقا متعلق به محمد علي فرزند آقا محمد باقر بهبهاني فقيه معروف مي باشد . آقا محمد علي در حدود سال 1188 هجري قمري بر حسب تقاضاي اهالي كرمانشاه به اين شهر آمد و به ترويج مذهب و تدريس علوم اسلامي پرداخت . گذشته از فضايل ، مبارزه هايي كه او با درويشان و مخصوصاً معصوم عليشاه هندي نمود ، موجب شد كه نام وي بلند آوازه گردد .مقبره او امروزه در ميان مردم به قبر آقا شهرت دارد .
گوردخمه سان رستم
اين گوردخمه در 64 كيلومتري جنوب كرمانشاه و به فاصله 10 كيلومتري روستاي بوژان در حاشيه رودخانه جزمان در منطقه جلالوند واقع شده است . گوردخمه مورد بحث به صورت اتاقي است كه در داخل قطعه سنگ بزرگي كنده شده است . اين قطعه سنگ به ابعاد 5/7*6 متر و ارتفاع 5 متر مي باشد . اتاق گوردخمه داراي ورودي به عرض 75 سانتي متر ، عمق 60 سانتي متر و ارتفاع 40/1 متر است . سقف ورودي به وسيله شيارهايي تزئين شده است . اتاق گوردخمه نيز داراي سقفي تقريباً قوسي شكل مي باشد . اين اتاق به طول 20/3 متر و عرض 7 متر و ارتفاع 2 مي باشد . كف اتاق در حدود 20 سانتي متر پائين تر از كف در ورودي است . متأسفانه دلايل محكمي براي تاريخ گذاري اين گوردخمه وجود ندارد معهذا برخي از محققين آن را به دوره ساساني نسبت داده اند


X