مطالعات تاريخي نشان داده است كه پيدايش ملاير از دوره قاجاريه و با اهتمام شاهزادگان قاجار آغاز شده و توسعه يافته است. در گذشته در خاور و باختر شهر فعلي ملاير و با فاصله كمي از آن، دو آبادي وجود داشته كه در حال حاضر خرابه هاي قلعه هاي آن ها به چشم مي خورد. اين محلات هسته اوليه شهر ملاير را تشكيل داده و قلعه هاي آن ها قسمتي از محله هاي كنوني شهر را نيز در بر مي گرفته است. مطالعات انجام شده نشان مي دهد كه اين قلعه احتمالا داراي هفت راه ورودي در اطراف خود بوده است كه هر يك به منظوري خاص و جهت افراد به خصوص و در زمان هاي معيني مورد استفاده قرار مي گرفته اند. بيش‌ترين‌جمعيت شهرستان ملاير به كار كشاورزي اشتغال دارند. نوع كشت در اين منطقه آبي و ديمي بوده و انواع محصولات در آن به عمل مي‌آيد.
صنايع دستي يكي از فعاليت هاي مهم اقتصادي مردم اين منطقه بوده و قالي بافي و فرش هاي جوزان و حسين آباد آن از معروفيت خاصي برخوردار است. هم چنين قالي هاي معروف به كسب‌ و ننج(دو روستاي ملاير) داراي شهرت خاصي هستند كه بيش‌تر صادر مي‌شوند. در برخي از روستاهاي اين شهرستان منبت كاري نيز معمول است كه بيش‌تر شامل مبل و صندلي و ميز مي‌شود و از صادرات عمده اين شهرستان محسوب مي‌شود.
اقتصاد اين شهرستان به ترتيب اهميت مشاغل بر پايه كشاورزي، دام‌داري، باغ‌داري و صنايع دستي نهاده شده است كه ديگر فعاليت ها غالبا در كنار كار كشاورزي انجام مي شود. منبت كاري كه بيش تر شامل مبل و صندلي و ميز مي شود، از صادرات عمده ملاير به تهران و ساير نقاط است. علاوه بر آن چه گفته شد زنبور داري و پرورش عسل نيز در اين شهرستان رايج است. بنابراين انگور، كشمش، شيره انگور، باسلق، گردو،‌ بادام، تره بار،‌ دام زنده، فرآورده هاي دامي، فرش، آجر، سنگ سيليس، سرب، نقره، لوازم منبت كاري،‌ عسل،‌ بوقلمون،‌ مرغ و تخم مرغ مهم ترين اقلام صادراتي ملاير را تشكيل مي دهند. سنگ هاي استخراجي از معادن سنگ ساختماني به مصرف كارخانه هاي سنگ بري اين شهرستان مي رسد. به دليل غناي معادن در اين منطقه اغلب كارخانه ها و صنايع در ارتباط با معادن منطقه مشغول فعاليت هستند. شهرستان ملايرداراي مكان‌هاي تاريخي و ديدني متعددي است.آتشكده باستاني نوشيجان، تالاب آق‌گل، زيستگاه حيات وحش لشگر، درياچه مصنوعي و مجتمع سياحتي كوثر، يخچال ميرفتاح بوستان سيفيه برج سامن، آرامگاه‌حيقوق نبي(ع)، آرامگاه ميررضي‌الدين آرتيماني، مدرسه علميه شيخ علي‌خان زنگنه و امام‌زاده اسماعيل سرابي (امام‌زاده كوه) از جمله مهم‌ترين مكان‌هاي ديدني و تاريخي شهرستان ملاير به شمار مي‌آيند.
صنايع و معادن
سنگ هاي استخراجي از معادن سنگ ساختماني به مصرف كارخانه هاي سنگ بري اين شهرستان مي رسد. به دليل غناي معادن در اين منطقه اغلب كارخانه ها و صنايع در ارتباط با معادن منطقه مشغول فعاليت هستند. شهرستان ملاير از جهت معادن غير فلزي به ويژه سنگ سيليس و سنگ هاي ساختماني جزو مناطق غني كشور محسوب مي شود. در شهرستان ملاير جمعا يازده معدن غير فعال وجود دارد كه شامل هفت معدن سنگ سيليس و 4 معدن سنگ ساختماني و مرمريت، سنگ گچ و فلدسپات مي باشد كه هنوز به مرحله استخراج نرسيده است. مهم ترين معادن فعال شهرستان ملاير عبارتند از :
1- معدن سرب و نقره آهنگران
2- معدن سيليس آبدر
3- معدن سيليس ازندريان
4- معدن سيليس يا بارييس
5- معدن فلدسپات چغاني
كشاورزي و دام داري
بيش‌ترين‌جمعيت شهرستان ملاير به كار كشاورزي اشتغال دارند. نوع كشت آبي و ديمي بوده و مهم ترين محصولات كشاورزي در شهرستان ملاير عبارتند از : گندم، جو، بنشن، تره بار و چغندر قند. فرآورده هاي باغي نيز عبارتند از انگور،‌ بادام، گردو، زرد آلو و سيب كه بعضي به صورت تازه و بعضي ( از جمله انگور ) به صورت خشكبار صادر مي گردد. انگور مهم ترين محصول شهرستان ملاير محسوب مي شود كه از آن فرآورده هاي متنوعي چون شيره انگور، باسلق و كشمكش تهيه مي شود. كشمكش ملاير علاوه بر استان هاي ديگر به خارج از كشور، به ويژه به اروپا صادر مي‌شود.
دام‌داري نيز از رشته هاي اقتصادي مهم شهرستان ملاير به شمار مي رود كه بيش تر به صورت سنتي رواج يافته و در روستاها به صورت پرورش گوسفند، بز، گاو و گوساله رايج است. هم چنين شير گاوداري ها به كارخانه شير پاستوريزه همدان حمل مي‌شوند. بعضي از اقلام فرآورده هاي دامي به خصوص روغن، پنير و كشك از صادرات مهم اين شهرستان به شمار مي‌آيند.هم چنين از ديگر فعاليت‌هاي مهم در اين زمينه، پرورش طيور است كه گوشت آن به خوزستان و همدان صادر مي‌شود. تعداد مرغ‌داري ها و مراكز پرورش طيور در اين شهرستان زياد و قابل توجه است.
مشخصات جغرافيايي
ملاير از شهرستان هاي استان همدان است كه از شمال به شهرستان همدان، از خاور به شهرستان اراك ( استان مركزي )، از جنوب به شهرستان بروجرد ( استان لرستان ) و از باختر به شهرستان هاي تويسركان و نهاوند محدود مي‌شود. شهرستان ملاير به سه قسمت مركزي،‌ جوكار و سامن تقسيم شده و رود حرم آباد مهم ترين رود اين شهرستان مي باشد. شهرستان ملاير را مي توان جزء مناطق كوهستاني دانست كه در حوزه سلسله جبال زاگرس قرار گرفته و در اين كوه ها عوارض طبيعي جانبي زيبايي هاي خاصي را بوجود آورده اند. جمعيت شهرستان ملاير بر اساس سرشماري سال 1375 برابر با 062/297 نفر بوده است. اهالي شهرستان ملاير به زبان فارسي با گويش لري صحبت مي كنند و دين آنها اسلام و مذهب شان شيعه مي باشد.
1- راه آسفالت درجه يك اصلي ملاير – بروجرد به طول 59 كيلومتر به سمت جنوب
2- راه آسفالت فرعي ملاير – نهاوند به سمت جنوب باختر به طول 41 كيلومتر
وجه تسميه و پيشينه تاريخي
مورخان در مورد وجه تسميه ملاير نظرهاي مختلفي ارائه داده اند. برخي باور دارند كه از آن جهت كه در زمان مادها با روشن كردن آتش بر روي تپه ها و كوه هاي اين منطقه، اخبار را به ساير مناطق مي رساندند، اين ناحيه « مل آگر » به معني تپه آتش ناميده شد. روايت ديگري مي گويد كه اعراب در زمان حمله به ايران، هنگام عبور از اين منطقه به آب دست نيافته بودند و به همين دليل آن را « ماء لايري » به معني آب ديده نمي شود خواندند. بعدها منطقه به همين نام معروف شده و ملاير كنوني صورتي از آن عبارت است. ملاير از زمان هاي بسيار دور منطقه اي آباد و پر جمعيت بوده است. اسامي بعضي از روستاها مانند مانيزان، گوراب، اسكنان و ابنيه و آثار تاريخي به جاي مانده منطقه از جمله دژگوراب و تپه نوشيجان حاكي از قدمت تاريخي اين منطقه است. بناي شهر فعلي ملاير با حكومت فتح‌علي شاه قاجار در سال 1188 هجري مقارن است كه توسط محمد علي ميرزا دولتشاه احداث شد و نخست به نام باني آن دولت آباد خوانده شد، و سپس با انقراض سلسله قاجاريه به ملاير تغيير نام يافت.