معرفی وبلاگ
سلام ،‌ خوش آمديد . در اين وبلاگ موضوعات زير مطرح مي شوند : اطلاعات ايران شناسي (معرفي شهرهاي ايران به تفكيك هر استان) - تاريخ ايران - ادبيات ايران زمين - جغرافياي ايران - گالري تصاوير و ... منابع وبلاگ => نرم افزار مرز پر گهر - سايت هاي : نماي ايران ، كتاب اول ، ساجد ، سازمان ميراث فرهنگي استان اصفهان ، پارست ، مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران ، گنجور دات نت
لينك دوستان
دسته
آرشیو
آمار وبلاگ
تعداد بازدید : 1471848
تعداد نوشته ها : 1100
تعداد نظرات : 27
Rss
طراح قالب

موسسه تبيان - ايران شناسي

Translate
لينك دوستان تبياني
پيج رنك

طبيعت درشهرستان قم

رودخانه ابهررود (Abhar rud)
رود شور يا ابهررود از كوه هاي سلطانيه قزوين سرچشمه گرفته و از به هم پيوستن دو رودخانه خزررود و ابهررود و برخي از رودهاي كوچك فرعي ديگر تشكيل مي ‌شود و با جهت كلي شمال باختري به جنوب خاوري از 6 كيلومتري جنوب باختري حسن آباد (مركز بخش فشاپويه) گذشته و بر شوره‌ زار خاور حوضي سلطان جذب مي ‌گردد و پس از آبياري ابهر، قزوين، ساوجبلاغ و تهران به رودخانه كرج مي پيوندد. اين رودخانه به دليل داشتن نمك در پايين دست، براي كشاورزي مناسب نيست ولي شاخه هايي از آن از امكانات گردشگاهي برخوردار است.

رودخانه قم رود
اين رودخانه كه به نام هاي گل افشان، اناربار، لهل رود و لعل بار نيز معروف است، از زردكوه بختياري سرچشمه مي گيرد و پس از طي 288 كيلومتر به درياچه نمك مي ريزد. اين رودخانه در ابتدا به نام دربند معروف بود و در محل اخته خون در جنوب باختري گلپايگان سدي بر روي آن احداث شده است. قم رود در محدوده شهرستان هاي گلپايگان، خمين، محلات، دليجان ‌و قم جاري است و اراضي اين نواحي را آبياري مي كند.
رودخانه قره چاي قم
رودخانه قره چاي از سراب هاي هفت عمارت، باغ جم، عباس آباد و پنجه علي در منطقه سربند اراك سرچسمه مي گيرد. اين رود بعد از مشروب كردن دهستان شراء از استان همدان، وارد شهرستان اراك مي شود. قره چاي پس از آبياري نمودن اراضي كشاورزي شهرستان اراك، در مسير خاوري – باختري وارد شهرستان تفرش مي شود و پس از دريافت آب رودخانه هاي گدذار و هزلفان و با عبور از جنوب ساوه، ‌درناحيه اي به نام پل دلاك به قم رود پيوسته و به درياچه قم مي ريزد.

رودخانه شورفشاپويه (Sur-e Fasapuyeh)
رود شور فشاپويه رودخانه اي دايمي است كه 420 كيلومترطول دارد. اين رود در شهرستان هاي قم، تهران، ساوه، كرج، قزوين و خدابنده لو جريان داشته و از دامنه باختري كوه قره داغ واقع در دهستان سجاس رود، در 30 كيلومتري شمال خاوري قيدار سرچشمه مي ‌گيرد و به نام خر رود از دهستان سجاس رود عبور كرده و به دهستان حومه از شهرستان قيدار (خدابنده) وارد مي ‌شود و ضمن آميختن با ريزابه‌هاي بسيار از10 كيلومتري خاور شهر قيدار عبور مي ‌كند و به نام چاي خر رود به دهستان خرقان باختري از شهرستان قزوين وارد مي ‌گردد. در اين دهستان با رودخانه شور خرقان مخلوط مي ‌شود و پس از قطع راه اتومبيل رو قزوين ـ همدان وارد دهستان خرقان خاوري مي ‌گردد و با رودخانه‌هاي آوج و كلنجين در هم مي ‌آميزد و به سوي شمال خاوري جريان مي ‌يابد. پس از عبور از روستاي سكزناب (Sakkeznab) از دره خاوري كوه قره قرقان (Qarehqorgan) عبور مي ‌كند و به دهستان افشاريه وارد مي ‌شود. در اين دهستان نخست با رودخانه اورونگاش مخلوط مي ‌شود و سپس به صورت خشكرودي به دهستان رامند جنوبي و سپس به دهستان دشت آبي وارد مي ‌گردد و پس از آميختن با ابهر رود به رود شورفشاپويه تغيير نام مي ‌دهد. در اين جا به سوي جنوب متوجه مي ‌شود و از باختر روستاي قشلاق حسين خاني مي ‌گذرد و پس از طي حدود 8 كيلومتر به خاور منحرف مي ‌گردد و از ميان شوره ‌زار دامنه جنوبي ارتفاعات حلقه ور عبور مي ‌كند و پس از گذشتن از دامنه خاوري كوه كردها (Kordha) به دهستان زرند از شهرستان ساوه داخل مي ‌گردد و به سوي جنوب خاوري خط آهن تهران - قم، همچنين راه اتومبيل رو تهران ـ ساوه را قطع مي ‌كند و به دهستان فشاپويه از شهرستان تهران وارد مي ‌گردد. در اين دهستان نخست با قشلاق هفت تپه با رودخانه سرود مخلوط مي ‌شود و سپس به موازات رودخانه كرج و به فاصله متوسط 10 كيلومتر به سوي جنوب خاوري روان مي ‌گردد و با طي يك قوس بزرگ راستگرد از دهستان فشاپويه خارج و به دهستان قمرود از شهرستان قم وارد مي ‌شود و سرانجام در 75 كيلومتري خاور قم به درياچه نمك مي ‌ريزد. شيب متوسط اين رود 4/0 درصد و مسير كلي آن جنوب خاوري است.

رودخانه دره باغ (Darrehbaq)
دره باغ رودخانه اي فصلي به طول 45 كيلومتر است كه در دهستان كهك، شهرستان قم جريان دارد. سرچشمه اين رودخانه دامنه شمالي كوه هاي پلنگابي (Palangabi) و قليق، 45 كيلومتري جنوب قم مي باشد. اين رودخانه در طول مسير از روستاهاي مسير كرميگان (Kermeigan)، بيرهند، ابرجس (Abarjes)، كهك (Kahak)، سيرو (Siru) و ورجان عبور مي كند و رودخانه فردو به آن مي ‌ريزد. رود دره باغ از ريزابه هاي قم رود و حوزه آن درياچه نمك قم است. شيب متوسط اين رود 5/3 درصد و مسير كلي آن شمالي است.

رودخانه زواريان (Zavariyan)
زواريان رودخانه اي فصلي است كه در دهستان راهجرد خاوري، شهرستان قم جريان دارد. اين رود از دامنه خاوري كوه خستك (Xastak)، 51 كيلومتري جنوب باختري قم سرچشمه مي گيرد. اين رودخانه پس از سيراب ساختن روستاهاي زواريان، سلفچكان (Salafcekan)، عنايت بيگ،‌ حسين آباد به طرف جنوب منحرف مي گردد و با دو پيچ نسبتاً بزرگ در 2 كيلومتري شمال روستاي بخشايش به تلخه رود مي ‌ريزد.

رودخانه سولقان (Suleqan)
رودخانه فصلي سولقان در شهرستان هاي تفرش و قم، استان هاي مركزي و قم جريان دارد. اين رودخانه از ارتفاعات 19 كيلومتري خاور تفرش طي ريزابه‌هاي متعدد سرچشمه گرفته و ضمن عبور از دهستان قاهان با رودخانه وزوا مخلوط مي ‌شود و پس از ورود به شهرستان قم در حدود روستاي آوه محو و ناپديد مي شود. مازاد آب اين رودخانه در فصل هاي پر باران به قره سو مي ‌ريزد.

رودخانه شورراهجرد (Sur-e Rahjerd)
رودخانه شورراهجرد يك رودخانه فصلي به طول 28 كيلومتر است كه در دهستان راهجرد خاوري، شهرستان قم جريان دارد. اين رود از دامنه كوه خستك (Xastak) 48 كيلومتري جنوب باختري قم سرچشمه مي گيرد. شورراهجرد از ريزابه هاي قره سو و حوزه آن درياچه نمك قم است.‌ شيب متوسط اين رود 6/1درصد و مسير كلي آن خاوري است.
رودخانه شورقم رود (Sur-e Qomrud)
رودخانه شور قم رود رودي فصلي با طول 15 كيلومتر است. اين رود در دهستان قمرود، شهرستان قم جريان دارد و از 16 كيلومتري شمال باختري قم سرچشمه مي گيرد. شور قم رود از ريزابه هاي رودخانه لك شور و حوزه آن درياچه نمك قم است. شيب متوسط اين رود 1 درصد و مسير كلي آن شمال خاوري است.
رودخانه سياه آب آدران (Siyahab-e Aderan)
رودخانه سياه آب آدران شاخه‌اي از رودخانه كرج است. اين رودخانه در شهرستان هاي كرج،‌ تهران و قم، استان هاي تهران و قم جريان دارد.
رودخانه شاه چاي (Sahcay)
رودخانه شاه چاي شاخه‌اي از رودخانه كرج است كه در شهرستان هاي كرج، تهران، قم و در استان هاي تهران و قم جريان دارد
رودخانه چاي خر رود (Cay-e xar rud)
اين رودخانه شاخه‌اي از رودخانه شور فشاپويه است كه در شهرستان هاي قم، تهران،‌ ساوه، كرج و قزوين جريان دارد.
درياچه نمك
درياچه نمك كه در واقع بخشي از كوير نمك ايران است، در خاور قم واقع شده و بقاياي درياچه خشك شده قديمي است كه با تبخير تدريجي آب، املاح فراواني در داخل آن رسوب نموده است. در بعضي نقاط كوير نمك رشته هاي منفردي از كوه هاي اطراف پيش آمده و نواحي كوهستاني خيلي خشك را تشكيل داده است. در اين درياچه فقط در فصل زمستان آب يافت مي شود و در فصل تابستان به جاي آب، ورقه هاي نمك جلب نظر مي كند. هوا در اين ناحيه خيلي خشك است و اختلاف درجه حرارت شب و روز آن به 70 درجه سانتي گراد مي رسد.
به همين علت، سنگ كوه هاي آن بر اثر اختلاف درجه هوا متلاشي شده و به صورت سنگ ريزه و شن در آمده است. در موقع وزش باد، توده هاي عظيم شن مانند امواج دريا به حركت در مي آيد و تپه ماهورهاي موقتي را تشكيل مي دهد، ‌ارتفاع برخي از اين تپه ها به 40 متر و طول برخي از آن ها به چند كيلومتر مي رسد.
درياچه حوض سلطان
درياچه حوض سلطان كه به درياچه ساوه، قم و درياچه شاهي هم معروف است، در شمال خاور شهرستان قم واقع شده است. رشته كوه هاي البرز در شمال اين درياچه واقع شده است.
مساحت اين درياچه به علت عدم تعادل تغذيه و تبخير آب، در طول سال متغير است و وسعت و شكل درياچه متناسب با ورود آب و ميزان بارندگي در فصول مختلف سال متفاوت است. در مواقع بارندگي و ذوب برف هاي ارتفاعات اطراف، چون بر ميزان آب ورودي افزوده مي شود, وسعت آن زياد و در غير از اين ايام وسعت آن كاهش مي يابد. بدين ترتيب سطح آب درياچه پيوسته در نوسان است. در مواقع پر آبي سطح درياچه گسترش مي يابد و آب آن، زمين هاي پست، شوه زار و باتلاقي پيرامون خود را مي پوشاند و درياچه بزرگي به طول 80 و پهناي 60 كيلومتر تشكيل مي دهد كه به نام درياچه حوض سلطان يا كوير نمك مشهور است. رودهاي متعددي به اين درياچه وارد مي شوند كه بيش تر از زمين هاي شوره زار و نمكي اطراف عبور مي كنند.
كوهستان اردهال
كوهستان اردهال كه در حقيقت دنباله شمالي كوهستان كركس محسوب مي شود, در شهرستان هاي قم، كاشان و محلات واقع شده و قسمت جنوب استان قم را در بر مي گيرد. اين كوه از سوي خاور به جاده قم - كاشان، از جنوب به جاده كاشان - وركان، از باختر به جاده اصفهان - قم و از شمال به دامنه هاي مشرف به شهرستان قم محدود مي شود و ناحيه هاي نيزار، راونج، كهك و قنوات را در بر مي گيرد.

ميانگين دماي اين كوهستان بين 10 تا 15 درجه سانتي گراد و ميزان بارندگي سالانه آن حدود 100 تا 200 ميلي متر است و از نظر زمين لرزه جزو مناطق نيم زيان محسوب مي شود. ارتفاعاتي از قبيل لنگابي، خستك، سلطان سعد شاه و لارها جزو كوهستان اردهال محسوب مي شوند و بيش از 2700 متر ارتفاع دارند.
غار وشنوه قم
غار وشنوه در 60 كيلومتري قم و در كوهستان اردهال واقع شده است. اين غار از جذابيت هاي جهانگردي جالب توجهي برخوردار است. در كوهستان اردهال چهار غار يا چاله شناخته شده است كه در داخل يكي از آن ها منبع عظيمي از آب وجود دارد. اين آب از شكاف هاي كوه سرازير مي شود و جا به جا نيز به صورت چشمه فوران مي كند.

كوه اسكندر قلندر (Eskandar Qalandar)
اين كوه با ارتفاع 2130 متر در محدوده شهرستان قم، بخش خلجستان، دهستان قاهان و در 61 كيلومتري شمال باختري مركز شهرستان قم واقع شده است. جهت كوه شمال باختري - جنوب خاوري بوده و قله آن از نظر جغرافيايي در 50 درجه و 14 دقيقه درازاي خاوري و 34 درجه و 49 دقيقه پهناي شمالي قرار دارد.

پلنگ دره قم
اين منطقه به علت داشتن زيست گاه هاي جانوري وگياهي و وجود پلنگ در آن ازدير باز به اين نام شهرت يافته و با وسعتي معادل سي هزار هكتار در جنوب باختري استان قم و در 15 درجه و 34 دقيقه تا 25 درجه و 34 دقيقه پهناي شمالي و 15 درجه و 50 دقيقه تا 30 درجه و 50 دقيقه درازاي خاوري قرار دارد.
غاركهك قم
غار كهك كه از آثار طبيعي و باستاني استان قم محسوب مي شود، يكي از زيباترين غارهاي اين استان است. اين غار در30 كيلومتري جنوب قم واقع شده و شگفتي هاي خاصي از زيبايي هاي طبيعي و تاريخي منطقه را به نمايش گذاشته است.
دشت مسيله قم
دشت مسيله كه در حقيقت يكي از مراكز كويري جنگلي قم به شمار مي آيد, بيش از ده هزار هكتار وسعت دارد. در حال حاضر قسمت هاي عمده اين دشت پوشيده از درختان گز و تاغ است. دشت مسيله مصب دو رودخانه مهم مركزي ايران يعني رودخانه قم رود ( اناربار) و رودخانه قره چاي است. در روزگار نه چندان دور حدود 50 سال پيش دشت مذكور داراي يكي ازبهترين مراتع استپي و دشتي بوده به گونه اي كه محل چراي اسب هاي دولتي در آن زمان بوده و نيز رمه هاي بزرگ گوسفند و شتر در دشت مذكور به چرا پرداخته اند. علاوه بر مراتع خوب اين دشت، در سال هاي گذشته دشت مسيله يكي از بزرگ ترين توليد كنندگان غلات (گندم ، جو و...) در بخش مركزي ايران بوده است.
از نظر زيستگاهي دشت مسيله از روزگاران گذشته زيستگاه آهو، جبير و گوره خر آسيايي و ايراني بوده است. اما در حال حاضر به علت شكار بي رويه و از بين رفتن زيستگاه ها، تعداد اين گونه حيوانات بسيار كم و نادراست؛ اما قابليت زيستگاهي منطقه جهت حيوانات ذكر شده هم چنان به قوت خود باقي است. اين منطقه در فصل زمستان زيستگاه مناسب هوبره است و درفصل پاييز و زمستان در آبگيرهاي اين دشت انواع پرندگان مهاجر؛ از قبيل انواع مرغابي وحشي، اردك، غاز، فلامينگو، بازهاي شكاري وباقرقره و... ديده مي شود. مسيله و كوير قم دو زيسگاه استان و بخشي از پارك ملي كوير را تشكيل مي دهند كه مورد حفاظت قرار گرفته اند. وجود گونه هاي نادر جانوري نظير هوبره، آهو و امكان زيست جانوري مانند يوزپلنگ به اهميت حفاظت و حراست اين منطقه مي افزايد.
حوزه مسيله قم
حوزه مسيله مانند يك چهار ضلعي در جهت شمال باختري به جنوب خاوري قرار گرفته كه گودترين آن در ناحيه جنوب خاوري، درياي نمك يا درياي مسيله نام دارد. در شمال باختري اين حوزه، بلندي هاي آتشفشاني ساوه و زرند و در جنوب باختري آن بلندي هاي ساوه، قم و كاشان قرار دارند. دراين بخش از كوير ايران - كه درمحدوده استان قم و در نزديكي استان تهران قرار گرفته است - جاذبه هاي بالقوه براي برنامه ريزي تورهاي گردشي كوير فراهم آمده است.
در شمال خاوري اين حوزه، بلندي هاي رود شور، دوازده امام و سياه كوه واقع شده است. جنوب خاوري آن بريده تر و شامل بلندي هاي مرنجاب، سفيد آب، طلحه و ملك آباد است. بلندي هاي پيرامون حوزه، به هم متصل نيستند و بين آن ها، شكاف ها و دشت ها قرار دارد و اين حوزه را به نواحي اطراف مربوط مي كند. تنها بلندي هاي آتشفشاني گوشه شمال باختري،‌ اين بخش از منطقه كويري را مسدود كرده است.
حوزه مسيله در سمت باختر از طريق دره قره چاي به خارج راه دارد. در اين قسمت ارتفاعاتي در جهت شمال باختري به جنوب خاوري به موازات هم كشيده شده كه مركز آن ها در توده هاي آتشفشاني يا در تاقديس هاي دوران سوم زمين شناسي مانند: بلندي هاي كوه گوي داغ، باقرآباد، هندس و... است.
كوه الوند (Alvand)
اين كوه با ارتفاع 2182 متر در شهرستان قم، بخش نوفل لوشاتو، دهستان فردو و در 41 كيلومتري جنوب مركز شهرستان قم واقع شده است. جهت كوه شمال خاوري - جنوب باختري بوده و قله آن از نظر جغرافيايي در 50 درجه و 59 دقيقه درازاي خاوري و 34 درجه و 15 دقيقه پهناي شمالي قرار دارد
كوه تخت گرشاوه(Takht Garshaveh)
اين كوه با ارتفاع 2045 متر در محدوده شهرستان قم، بخش خلجستان، دهستان قاهان و در 47 كيلومتري شمال باختري مركز شهرستان قم واقع شده است. جهت كوه شمال باختري - جنوب خاوري بوده و قله آن از نظر جغرافيايي در 50 درجه و 9 دقيقه درازاي خاوري و 34 درجه و 48 دقيقه پهناي شمالي قرار دارد.
كوه چال (Chal)
اين كوه با ارتفاع 2671 متر در محدوده شهرستان قم، بخش نوفل لوشاتو، دهستان فردو و در 42 كيلومتري جنوب مركز شهرستان قم واقع شده است. جهت كوه باختري - خاوري بوده و قله آن از نظر جغرافيايي در 50 درجه و 53 دقيقه درازاي خاوري و 34 درجه و 15 دقيقه پهناي شمالي قرار دارد.
كوه زاقر(Zaqar)
اين كوه با ارتفاع 2142 متر در محدوده شهرستان قم، بخش نوفل لوشاتو، دهستان كهك و در 37 كيلومتري جنوب باختري مركز شهرستان قم واقع شده است. جهت كوه شمال باختري - جنوب خاوري بوده و قله آن از نظر جغرافيايي در 50 درجه و 50 دقيقه درازاي خاوري و 34 درجه و 17دقيقه پهناي شمالي قرار دارد.
كوه سخته(Sakhteh)
اين كوه با ارتفاع 2475 متر در محدوده شهرستان قم، بخش نوفل لوشاتو، دهستان نيزار و در 57 كيلومتري جنوب باختري مركز شهرستان قم واقع شده است. جهت كوه شمال خاوري - جنوب باختري بوده و قله آن از نظر جغرافيايي در 50 درجه و 22 دقيقه درازاي خاوري و 34 درجه و 20دقيقه پهناي شمالي قرار دارد.
كوه شمشك (Shemshak)
اين كوه با ارتفاع 2584 متر در محدوده شهرستان قم، در 55 كيلومتري جنوب باختري مركز شهرستان قم واقع شده است. جهت كوه شمال خاوري - جنوب باختري بوده و قله آن از نظر جغرافيايي در 50 درجه و 23 دقيقه درازاي خاوري و 34 درجه و 19دقيقه پهناي شمالي قرار دارد.
كوه گوجه(Gojeh)
اين كوه با ارتفاع 3071 متر در محدوده شهرستان قم، بخش جعفرآباد، دهستان قاهان و در 70 كيلومتري باختر مركز شهرستان قم واقع شده است. جهت كوه شمال خاوري - جنوب باختري بوده و قله آن از نظر جغرافيايي در 50 درجه و 6 دقيقه درازاي خاوري و 34 درجه و 39دقيقه پهناي شمالي قرار دارد.
كوه ماهو(Mahu)
اين كوه با ارتفاع 2970 متر در محدوده شهرستان قم، بخش نوفل لوشاتو، دهستان نيزار و در 42 كيلومتري جنوب باختري مركز شهرستان قم واقع شده است. جهت كوه شمال باختري - جنوب خاوري بوده و قله آن از نظر جغرافيايي در 50 درجه و 47 دقيقه درازاي خاوري و 34 درجه و 15دقيقه پهناي شمالي قرار دارد.
كوه پلنگابي
كوه پلنگابي (پلنگ آبي) كه 3154 متر ارتفاع دارد، در 48 كيلومتري جنوب باختري قم و در 8 كيلومتري جنوب باختري روستاي كرمجگان واقع شده است. اين كوه از شمال به مامو و از خاور به ارتفاعات غليق متصل مي شود. رودخانه هاي راونج ، دره باغ و ازنا از اين كوه سرچشمه مي گيرند.
كوه خستك
كوه خستك در 54 كيلومتري جنوب باختري قم و در جنوب روستاي سنجگان قرار گرفته است. اين كوه 2777 متر ارتفاع دارد و سرچشمه رودخانه هاي زواريان و سلماس مي باشد. خط آهن قم - اراك از دامنه هاي خاوري و جنوبي اين كوه مي گذرد.

كوه سلطان سعد شاه
كوه سلطان سعد شاه كه 2930 مترارتفاع دارد، در 46 كيلومتري جنوب قم و در جنوب روستاي خاوه قرار گرفته است. اين كوه از جنوب به كوه لارها متصل است و رودخانه هاي فردو و وشنوه از آن سرچشمه مي گيرد.
كوه هليل (Halil)
اين كوه با ارتفاع 2276 متر در محدوده شهرستان قم، بخش نوفل لوشاتو، دهستان كهك و در 35 كيلومتري جنوب باختري مركز شهرستان قم واقع شده است. جهت كوه شمال باختري - جنوب خاوري بوده و قله آن از نظر جغرافيايي در 50 درجه و 48 دقيقه درازاي خاوري و 34 درجه و 20دقيقه پهناي شمالي قرار دارد.
كوه لارها
كوه لارها كه3109 متر ارتفاع دارد، در 51 كيلومتري جنوب قم و در شمال روستاي رهق قرار گرفته است. رودخانه وشنوه قسمت عمده اي از آب خود را از اين كوه مي گيرد. كوه لارها از شمال به كوه سلطان سعدشاه و از جنوب باختري به كوه گرگ متصل مي شود.
كوه جهارلي
كوه جهارلي كه در بخش شمال خاوري شهرستان قم قرار گرفته از سطح دريا 1094 متر ارتفاع دارد. جهت اين كوه از شمال باختر به جنوب خاور مي باشد.

كوه مره
كوه مره كه در واقع بخشي از مرز مشترك بين اين استان با استان تهران است، اين كوه در شمال استان قم قرار گرفته است.

 

مساجد و مدارس درشهرستان قم

مسجد مقدس جمكران
به مردم بگو به اين مكان (مسجد مقدَس جمكران) رغبت كنند و آنرا عزيز دارند (از فرمايشات حضرت مهدى عليه السلام به حسن بن مثله جمكرانى) مسجد جمكران، امروزه يكي از مهم‌ترين مراكز زيارتي شيعيان ايران و جهان است. سه شنبه شب ها و روزهاي هفته به خصوص تعطيلات آخرهفته و عيد ها و سوگواري هاي مذهبي اين مكان مقدس مملو از زايريني است كه از راه هاي دور و نزديك خود را به اين مسجد رسانده اند. درباره چگونگي و تاريخچه ساخت اين مسجد؛ حكايت زير گفته مي شود.

شيخ حسن بن مثله جمكرانى ميگويد: من شب سه شنبه، 17 ماه مبارك رمضان سال 373 هجرى قمرى در خانه خود خوابيده بودم كه ناگاه جماعتى از مردم به درب خانه من آمدند و مرا از خواب بيدار كردند و گفتند: برخيز و مولاى خود حضرت مهدى عليه السلام را اجابت كن كه تو را طلب نموده است• آن ها مرا به محلى كه اكنون مسجد جمكران است, آوردند. چون نيك نگاه كردم، تختى ديدم كه فرشى نيكو بر آن تخت گسترده شده و جوانى سى ساله بر آن تخت، تكيه بر بالش كرده و پيرمردى هم نزد او نشسته است، آن پير؛ حضرت خضر عليه السلام بود كه مرا امر به نشستن نمود، حضرت مهدى عليه السلام مرا به نام خودم خواند و فرمود: برو به حسن مسلم (كه در اين زمين كشاورزى ميكند) بگو: اين زمين شريفى است و حق تعالى آن را از زمين هاى ديگر برگزيده است و ديگر نبايد در آن كشاورزى كند• عرض كردم: يا سيدى و مولاى! لازم است كه من دليل و نشانه اى داشته باشم و گرنه مردم حرف مرا قبول نميكنند، آقا فرمود: تو برو و آن رسالت را انجام بده، ما نشانه هايى براى آن قرار ميدهيم، و هم چنين نزد سيد ابوالحسن (يكى از علماى قم ) برو و به او بگو: حسن مسلم را احضار كند و سود چند ساله را كه از زمين به دست آورده است، وصول كند و با آن پول در اين زمين مسجدى بنا نمايد• به مردم بگو: به اين مكان رغبت كنند و آنرا عزيز دارند و چهار ركعت نماز در آن گذارند•دو ركعت اول: به نيت نماز تحت مسجد است، در هر ركعت آن يك حمد و هفت بار (قل هوالله احد) خوانده ميشود و در حالت ركوع و سجود هم هفت مرتبه ذكر را تكرار كنند•
دو ركعت دوم: به نيت نماز امام زمان عليه السلام خوانده ميشود، به اين صورت كه سوره حمد را شروع كرده و آيه (اياك نعبد و اياك نستعين) صد مرتبه تكرار ميشود و بعد از آن، بقيه سوره حمد خوانده ميشود، و سپس سوره (قل هو الله احد) را فقط يك بار خوانده و به ركوع رفته و ذكر (سبحان ربى العظيم و بحمده) هفت مرتبه، پشت سر هم تكرار ميشود و سپس به سجود رفته و ذكر (سبحان ربى الاعلى و بحمده) نيز هفت مرتبه، پشت سر هم تكرار ميشود• ركعت دوم را نيز به همين ترتيب خوانده، چون نماز به پايان برسد و سلام داده شود، يك بار گفته ميشود (لا اله الا الله) و به دنبال آن تسبيحات حضرت زهرا عليها السلام خوانده شود وبعد از آن به سجده رفته و صد بار بگويند: (اللهم صل على محمد و آل محمد)• آن گاه امام عليه السلام فرمودند: هر كه اين دو ركعت نماز را در اين مكان (مسجد مقدس جمكران) بخواند مانند آن است كه دو ركعت نماز در كعبه خوانده باشد• چون به راه افتاد م، چند قدمى هنوز نرفته بودم كه دوباره مرا باز خواندند و فرمودند: بزى در گله جعفر كاشانى است، آن را خريدارى كن و بدين مكان آور و آن را بكش و بين بيماران انقاق كن، هر بيمار و مريضى كه از گوشت آن بخورد، حق تعالى او را شفا دهد•
حسن بن مثله جمكرانى ميگويد: من به خانه بازگشتم و تمام شب را در اند يشه بودم، تا اين كه نماز صبح را خوانده و به سراغ على المنذ ررفتم و ماجراى شب گذشته را براى او نقل كردم و با او به همان مكان شب گذشته رفتيم، و در آن جا زنجيرهايى را ديديم كه طبق فرموده امام عليه السلام حدود بناى مسجد را نشان ميداد• سپس به قم نزد سيد ابوالحسن رضا رفتيم و چون به درب خانه او رسيد يم، خادم او گفت: آيا تو از جمكران هستى؟ به او گفتم: بلى! خادم گفت: سيد از سحر درانتظار تو است• آن گاه به درون خانه رفتيم و سيد مرا گرامى داشت و گفت: اى حسن بن مثله من در خواب بودم كه شخصى به من گفت: حسن بن مثله، از جمكران نزد تو ميآيد، هر چه او گويد، تصديق كن و به قول او اعتماد نما كه سخن او سخن ماست و قول او را رد نكن• از هنگام بيدار شدن تا اين ساعت منتظر تو بودم.آن گاه من ماجراى شب گذشته را براى وى تعريف كردم. سيد بلافاصله فرمود تا اسب ها را زين نهادند و بيرون آوردند و سوار شديم، چون به نزديك روستاى جمكران رسيد يم، گله جعفر كاشاني را ديد يم، آن بز از پس همه گوسفندان ميآمد، چون به ميان گله رفتم، همين كه بز مرا ديد به طرف من دويد، جعفر سوگند ياد كرد كه اين بز در گله من نبوده و تاكنون آن را نديده بودم، به هر حال آن بز را به محل مسجد آورده و آن را ذبح كرده و هر بيمارى كه گوشت آن تناول كرد، با عنايت خداوند تبارك و تعالى و حضرت بقيه الله ارواحنا فداه شفا يافت•
ابو الحسن رضا، حسن مسلم را احضار كرده و منافع زمين را از او گرفت و مسجد جمكران را بنا كرد و آن را با چوب پوشانيد. سپس زنجيرها و ميخ ها را با خود به قم برد و در خانه خود گذاشت، هر بيمار و دردمندى كه خود را به آن زنجيرها ميماليد، خداى تعالى او را شفاى عاجل ميفرمود، پس از فوت سيد ابوالحسن، آن زنجيرها ناپديد شد و ديگر كسى آن ها را نديد• (تلخيص از كتاب نجم الثاقب، ص 383 تا 388)
مسجد اعظم قم
مسجد اعظم در جبهه غربي آستانه مقدس حضرت معصومه (س) به سعي و اهتمام آيت الله بروجردي در سال 1374 هجري قمري توسط استاد حسين بن محمد معمار معروف به لرزاده بنا شده است. اين مسجد كه به جهت عظمت و بزرگي، مسجد اعظم نام گرفته، در زمره مساجد سه ايواني بوده و شبستان گنبددار آن كه سراسر مزين به كاشي هاي معرق است, درضلع جنوبي صحن واقع شده و از طريق مسيرهاي جانبي به دو شبستان ستون دار شرق و غرب مرتبط است.
مسجد جامع قم
در گوشه اي از شهر مقدس قم در لا به لاي كوچه هاي تنگ و باريك جنوب قم كه قبلا مركز اين شهر بوده است, از دور گنبد آجري عظيم توجه انسان را به خود جلب مي كند كه نمايان گر مسجدي با عظمت و قديمي است. مسجد جامع عتيق و تاريخي قم مجموعه اي از بناهاي چند عصر و دوره بوده و داراي مقصوره و گنبدي باستاني و ايواني قديمي با دو گوشواره و سه شبستان و زيرزمين و ايوان و صحن و سردر ورودي است. اين مسجد به بيان مرحوم صنيع الدوله در كتاب مرات البلدان در نيمه دوم قرن سوم ساخته شده است. مسجد جامع قم از بناهاي قديمي شهراست كه باني آن معلوم نيست اما در كتاب گنجينه آثار قم آمده است كه باني اين مسجد و مدرسه روبه روي آن كه جاني خان نام دارد سلطان جاني خان پادشاه تا تار تركستان است و تاريخ بناي آن هم سال 755 بوده است.
مسجد فيض قم
بناي مسجد فيض در گوشه شمال خاوري ميدان كهنه و در محوطه اي به درازا و پهناي 21×21 متر مركب از ده چشمه طاق بر فراز چهار ستون سنگي مضلع ساخته شده و بعدها گسترش پيدا كرده است. بخش باختري مسجد؛ متصل به مناره قديمي به ارتفاع 25 متر و قطر 3/5 متر است كه در سال 1191 هجري قمري بازسازي شده است. به نوشته فيض اين همان مناره اي است كه به سال 291 هجري قمري در دوره حكومت يحيي بن اسحاق ساخته شده است. با توجه به مدارك و اسناد موجود ظاهرا اين منار در دوره تيموري وجود داشته است
مسجد پنجه علي قم
بناي مسجد پنجه علي در محله اي به همين نام (منشعب از تكيه چهار مردان) واقع شده و به جهت وجود قطعه سنگي كه تصوير دستي برآن حك شده، به اين نام خوانده شده است. با توجه به قطعات كتيبه هاي موجود؛ بناي آن تجديد و كتيبه هايي نيز برآن اضافه شده است. درجدار باختري فضاي گنبددار مسجد، طاقچه اي وجود دارد كه با كاشي هاي رنگي ساخته شده و در وسط آن، قطعه سنگ خاكستري با نقش فرو رفته دست انسان قرار گرفته است.

مسجد صرم
بناي مسجد صرم در روستاي صرم در 26 كيلومتري جنوب خاوري قم و 9 كيلومتري جنوب باختري جاده قم- كاشان واقع شده و از آثار دوره صفوي است. اين مسجد داراي شبستاني گنبددار به ابعاد تقريبي 12×9 متر است كه پوشش بيروني گنبد نيمه بيضي و آجري است. كنار ورودي مسجد ياد شده، لوحي سنگي نصب شده كه بر آن عباراتي به شعر و خط ثلث برجسته حجاري شده است. پوشش بيروني گنبد نيمه بيضي و آجري است.
مسجد امام حسن مجتبي (ع)
مسجد امام حسن مجتبي براساس يك روايت تاريخي به اراده حضرت امام زمان (عج) ساخته شده است. اين مسجد را در مسير تهران- قم و در محلي كه در گذشته بيرون از شهر بوده ؛ يكي از دوست داران حضرت بنا كرده و نام آن را مسجد امام حسن مجتبي گذاشته است. قدمت اين مسجد به بيش از چهل سال مي رسد.
مسجد و مدرسه آقا
بناي مسجد و مدرسه آقا دركوي گذر قلعه منشعب از تكيه چهار مردان سر پيچ كوچه تبعه سلطان محمد شريف واقع شده است. بناي مسجد؛ مشتمل بر شبستاني به ابعاد تقريبي 30×10 متر با شانزده طاق چشمه پوش بر فراز ستون هاي سنگي استوانه اي است. ازاره بنا, سنگي و جداره آن آجري است. در جلوي مسجد ايواني به دهانه 8 عمق 5 و ارتفاع 10 متر با ازاره سنگي جدار آجري پوشش رسمي بندي و تزيينات كاشي قراردارد. كتيبه كمربندي اين ايوان در تعميرات سال هاي بعد اضافه شده است. مدرسه اين مسجد داراي صحني به وسعت 20×18 متر با 15 باب حجره ايوان دار است.
مسجد جامع كهك
مسجد جامع كهك كه به دوره صفويه منسوب است, درخارج شهرقم درخيابان ملاصدرا محله چاله حمام واقع شده است. در دوره هاي بعدي نيز يك رواق درسمت جنوب و يك رواق سرپوشيده در سمت باختر به آن اضافه شده است. پلان اصلي بنا از يك چهارطاقي بزرگ تشكيل شده كه باچرخش تقريبا" 45 درجه نسبت به قبله قرار دارد. گنبدخانه مسجد؛ قسمت اصلي بنا بوده و در دوره هاي مختلف قسمت هاي زيادي به آن اضافه شده است و اين توسعه هم چنان ادامه پيدا كرده است.
مسجد سيدصادق روحاني
مسجد حاج سيدصادق روحاني كه منسوب به دوره قاجاريه است, دربافت قديم قم دركوي گذرقلعه منشعب ازمحله چهارمردان قرار دارد. اين بافت داراي مراكز مذهبي فراواني است كه اين مسجد و مدرسه امام صادق در كنارآن از جمله آن ها است. درحال حاضر؛ مسجد داراي صحني است كه قسمت هاي شمالي خاوري و باختري آن رامدرسه جديد امام صادق در برگرفته است. درقسمت جنوبي؛ ايوان بزرگ مسجد واقع شده است و در داخل شبستان مسجد دوازده ستون سنگي حجاري شده قرار دارند كه طاق وسقف هاي آجري برروي آن ها قرار گرفته اند. درمنتهي اليه جنوب خاوري بنا هشتي كوچكي قرار دارد كه ورودي فرعي مسجد به گذر كناري بوده است. فرم شبستان مسجد؛ در جهت قبله و درحد فاصل ايجاد شده بين راستاي گذرهاي كناري و فضاي داخلي مسجد تعدادي حجره به سمت خارج ايجاد شده است.

مدرسه فيضيه
مدرسه فيضيه يكي ازمشهورترين مدرسه هاي ديني سرتاسر جهان است كه در شهر قم واقع شده است. اين مدرسه از نيمه نخست قرن سيزدهم هجري قمري جايگزين بناي مدرسه آستانه شد كه به اعتبار متون معتبر تاريخي، آن مدرسه از ميانه قرن ششم هجري قمري وجود داشته و درعصر صفوي تجديد بنا شده بود.

بناي مدرسه چهار ايواني است و در دو طبقه با 40 حجره پاييني متعلق به عصر قاجار و 40 حجره بالايي متعلق به قرن چهاردهم هجري قمري بنا شده است. قديمي ترين بخش مدرسه، ايوان جنوبي آن است كه به تاريخ 939 هجري قمري با كاشي هاي زيباي معرق، متعلق به عصر صفوي تزيين شده است و سر در صحن عتيق آستانه مقدس حضرت فاطمه معصومه (س) محسوب مي شود.
مدرسه رضويه
بنا به روايت هاي تاريخي بناي مدرسه رضويه محل سكونت امام هشتم شيعيان در زمان تشريف فرمايي ايشان به قم بوده است. محل مجاور اين مدرسه ديني به محله شاه خراسان معروف است و در محوطه مدرسه رضويه چاهي وجود دارد كه گفته مي شود امام هشتم (ع) با آب آن غسل نموده اند. بناي مدرسه داراي ايواني رفيع، مسجد و 24 حجره بوده است كه نيمي از آن بر اثر احداث خيابان از ميان رفته و در حال حاضر نيم طاقي بنا باقي مانده است.

مدرسه جهانگير خان
مدرسه جهانگيرخان از نظر نقشه چندضلعي و سر در زيبا، از مدارس منحصر به فرد ايران است. مدرسه جهانگير خان در جانب خاوري شهر قم، نزديك دروازه ري سابق و در مركز محله جامع قرار دارد. اين بخش تا قرن سوم هجري قمري قسمت اصلي شهر به شمار مي آمد ولي با آغاز اين قرن و ورود حضرت معصومه (س) در سراي موسي بن خزرج اشعري و سپس وفات آن حضرت در محلي بنام باغ بابلان، قسمت اصلي شهر به تدريج به سمت باختر و حدود امروزي آن كشيده شد. اين مدرسه از مدارس دوره صفوي قم است كه در دوره ناصري به سال 1278 هجري قمري تعمير و مرمت يافت و پس از آن به نام مدرسه ناصري نيز معروف شد. اين مدرسه درعين كوچكي از مدارس معروف و قديمي قم بود و بيش تر فضلاي سابق قم از تربيت يافتگان اين مدرسه بودند.

مدرسه جهانگيرخان يك بار در عصر صفويه تعمير يافت و يك بار هم در دوره فتح علي شاه وآخرين بار در زمان حضرت آيت الله بروجردي در سال 1373 هجري قمري تعمير كلي شد.
مدرسه ستيه
براساس روايت هاي تاريخي موجود، بناي مدرسه ستيه، جايگاه عبادت حضرت معصومه (س) در زمان سكونت ايشان در قم بوده است. در اين مكان مقدس مسجد زيبا و باشكوهي ساخته شده و حجره هايي نيز براي طلاب علوم ديني در آن بنا شده است. اين بنا در حال حاضر به گونه جالبي، از آيينه كاري ها در وسط، همراه با حجرات و مسجد در ميدان مير شهر قم، خودنمايي مي كند و از مدارس آباد منطقه به شمار مي آيد.

مدرسه دارالشفاء
مدرسه دارالشفاء درابتدا به نام مدرسه فتح علي شاه خوانده مي شد و در سال 1307 هجري قمري شاه زاده كامران ميرزاي قاجار سر در آن را تجديد و محرابش را تعمير نمود و آن را دارالشفاء نام گذاشت.

 

آرامگاه ها،امامزاده هاو زيارتگاه هادر شهرستان قم

آستانه مقدس حضرت معصومه (س)
تاريخ ايجاد فضاي معماري بر تربت پاك حضرت فاطمه معصومه (س) به نيمه دوم قرن دوم هجري قمري باز مي گردد. به استناد كتاب هاي معتبر تاريخي اين بنا درميانه هاي قرن پنجم هجري قمري توسط يكي از رجال دوره طغرل اول سلجوقي؛ تجديد بنا شد. با آغاز قرن دهم و شروع فرمان روايي سلسله صفويه, آستانه قم بيش تر مورد توجه قرار گرفت. درعصر قاجاريه فتح علي شاه قاجار؛ به آستانه مقدس توجهي خاص داشت و تزيينات كنوني به همراه رواق ها و بيوتات فعلي اغلب متعلق به آن دوره است.

مرقد شريف حضرت فاطمه معصومه (س) با كاشي هاي نفيس و زيباي زرفام متعلق به قرن هفتم هجري قمري پوشيده شده است. گرداگرد مرقد منور, ديواري به بلندي دو متر و درازا و پهناي 80/4 و 40/4 قرار گرفته است كه در سال 950 بنا شده و با كاشي هاي معرق آراسته شده است. اكنون ديوار با ضريح مشبك از جنس نقره پوشيده شده است. محدوده هاى نزديك تر به ضريح مطهر را رواق مى گويند كه هر يك اسامي خاصي دارند. رواق بالاسر محوطه اى است بين مسجد بالاسر تا ضريح مطهر كه با آيينه كارى و گچ كارى هاى بسيار زيبا آراسته شده و محل زيارت مؤمنان است.
محوطه بين ايوان طلا و ضريح مطهر را رواق دارالحفاظ مي گويند كه ازسابق در اين محل خادمان و قاريان قرآن مراسم ويژه اى داشته اند و هم اكنون نيز خطبه شامگاهى خادمان در آن جا اجرا مى شود. رواق آينه(شهيد بهشتى) نيز دربخش زنانه و پايين پاى حضرت معصومه (س) واقع است ومحل بسيار با صفا و نورانى مخصوص زيارت بانوان است. محوطه بين مسجد طباطبايى تا ضريح مطهر را رواق پيش روگويند كه از سال هاي گذشته محل برگزارى مراسم خطبه صبحگاهى و عرض ادب خادمان و مسؤولان آستانه مقدسه بوده است و هم اكنون نيز اين سنت ادامه دارد.
اولين گنبدى كه «پس از سايبان حصيرى موسى بن خزرج» برفراز تربت پاك فاطمه معصومه (س) بنا شد، قبه اى برجى شكل بود كه به همت حضرت زينب دخترامام جواد (ع) از مصالح آجر و سنگ و گچ در اواسط قرن سوم هجرى ساخته شد. به مرور زمان و پس از دفن بعضى از بانوان علوى در جوار حضرت فاطمه معصومه (س) دو گنبد ديگر در كنار گنبد اول ساخته شد. اين سه گنبد تا سال 447 هجرى قمرى برقرار بودند تا اين كه در همان سال, وزير طغرل كبير به تشويق شيخ طوسى (ره) به جاى آن سه گنبد، گنبد مرتفعى آراسته به نقش هاى رنگ آميزى و تزيينات آجرى و كاشى بدون ايوان و حجره بنا نهاد، كه قبرهاي همه سادات و بانوان مدفون را فرا مى گرفت. در سال 925 هجرى قمرى همين گنبد به همت «شاه بيگى بيگم» دختر شاه اسماعيل تجديد بنا و سطح خارجى گنبد با كاشى هاى معرق آراسته شد و ايوان بلندي با دو مناره در صحن عتيق ساخته شد. در نهايت در سال 1218 هجرى قمري هم زمان با سلطنت فتح علي شاه قاجار؛ گنبد مطهر, با خشت هايى طلايى تزيين شد كه اين گنبد تاكنون نيز باقي مانده است.
در صحن عتيق بر فراز ايوان طلا دو مأذنه استوانه اى رفيع قرار دارد. پوشش مأذنه ها كاشى گرهى به شكل مارپيچ است كه در ميان پيچ ها نام هاى مبارك «الله»، «محمد»، «على» به خط بنايى خوانده مى شود. اين مأذنه ها به دستور «محمد حسين خان شاهسون شهاب الملك»، در سال 1285 هجرى قمرى، طلا كارى شد.
مناره هاى ايوان آينه برفراز پايه هاى دو طرف ايوان دومأذنه قرار دارد كه از بلندترين بناهاى آستانه است. در بالاى مأذنه ها كتيبه اى با پهناى حدود يك متر ديده مى شود كه متن آن در يكى از مأذنه ها «لا حول ولا قوه الا بالله العلى العظيم» و در ديگرى «سبحان الله و الحمدلله و لا اله الا الله و الله اكبر» است. پوشش هر دو مأذنه از بالا تا پايين سرتاسر كاشى گرهى است كه در ميان آن ها نام هاى پروردگار متعال خوانده مى شود. دو مأذنه نيز در صحن بزرگ (نو يا اتابك) است كه در روبه روى ايوان آينه واقع شده كه تا سال هاى اخير نيز مؤذنين در بالاى آن ها اذان و مناجات خوانى داشتند. اين دو مأذنه نيز زيبايى خاصى را در صحن ايجاد نموده است و به مأذنه هاى صحن بزرگ معروف هستند.
امام زاده شاه احمد قاسم
بناي مزار امام زاده قاسم در نزديك دوازده قلعه قم از آثار خاندان علي صفي است كه گچ بري هاي زيبا و ارزشمند رنگي دارد. اين مجموعه در تاريخ 780 هجري قمري از هنرمندي هاي علي بن محمد بن ابي شجاع؛ هنرمند برجسته اين عصر است. لوح مرقدي با تاريخ 663 هجري قمري از كاشي زرين فام - كه اكنون با عنوان محراب مسجد قم در موزه برلين نگه داري مي شود- از كارهاي اين هنرمند نامي و متعلق به اين بنا است.

امام زاده شاه زاده حمزه
بناي مزار شاه زاده حمزه كه وي را فرزند امام هفتم (ع) مي دانند؛ متعلق به نيمه نخستين قرن دهم هجري قمري است كه در نزديكي ميدان كهنه شهرقم قرار گرفته است.

اين مزار كه سبك بنايي آن درست شبيه سبك بناي حرم مقدسه حضرت معصومه (س) است با ابعادي كوچك در همان سبك مركب از دو بقعه است كه پيشاپيش هر دو صحن به درازا و پهناي 32 و 15 مترقرار دارد. اين صحن را ميرزا علي اصغر خان امين السلطان صدراعظم در دوران بركناري خود كه در قم اقامت داشت؛ بنا نموده و نمونه خوبي از سبك و معماري و تزيين اين دوره است. گنبد امام زاده به بلندي پيراممون ده متر با فرم حلزوني از آثار اوايل قرن حاضر است.
امام زاده شاه زاده طاهر
بناي اين آرامگاه در روستاي طغرود- از توابع خلجستان- در 30 كيلومتري شمال باختري قم واقع شده است. بناي مزبور از آثار تاريخي قم، ولي تهي از تزيينات هنري است و بقعه، گنبد، ضريح و رواق نوبنيادي دارد. در وسط بنا، مرقدي با ضريح چوبي مشبك قرار دارد كه بر بالاي آن، كاشي هاي شش ضلعي ساده با قالب كوچك و فيروزه فام اصيل قديمي نصب كرده اند.

درمحوطه ايوان خاوري، مقبره ميرزا رضاي وزير دفتر- از وزراي زمان ناصرالدين شاه- قرار گرفته كه سنگ قبر آن به داخل بقعه انتقال يافته است. دراين لوح، علاوه بر كتيبه هاي خوش خط، نقش برجسته تمام قد متوفي نيز حجاري شده است.
امام زاده شاه ابراهيم
بناي امام زاده شاه ابراهيم درمزرعه شاه ابراهيم در 24 كيلومتري قم واقع شده و يادگاري از دوره صفويه است. گنبد اين بنا به بلنداي 7 متر، هرمي برجي و آراسته به كاشي فيروزه اي است. درگاه ورودي بقعه از سوي باختر, به ايواني باز مي شود كه رواقي در روبه روي خود دارد. از اين رواق، دري به مسجد كنارمزار گشوده مي شود. بالاي درگاه مسجد، سنگ نبشته اي كوچك مشتمل بر نام باني و تاريخ بنا قرار دارد. نماي داخلي بنا؛ چهارضلعي مساوي با جدار سفيدكاري، بدون تزيينات است كه در ارتفاع 5/2 متري با افزودن چهار نيم طاقي در گوشه هاي چهارگانه، شكل آن را به فلكه اي تبديل كرده و پاطاق پوشش عرق چيني آن را بالا آورده اند. درب منبت كاري شده متعلق به 1015 هجري قمري به درازا و پهناي 20 در 80 سانتي متر در اين بنا وجود دارد كه در بدنه جنوبي ايوان و كنار درگاه ورودي بقعه نصب شده است.

امام زاده معصومه (س)
آرامگاه امام زاده معصومه (س) در روستاي كهك قهستان و در 24 كيلومتري قم واقع شده است. بناي فعلي امام زاده كه مدفن يكي از فرزندان امام كاظم (ع) است, ابتدا توسط شاه بيگم- دختر شاه اسماعيل- و سپس توسط برادر و وصي او- شاه طهماسب صفوي- ساخته شده است. قاعده بقعه از خارج به صورت هشت ضلعي مختلف الاضلاع با مصالح سنگ و گچ است كه هنگام تعمير در صورت آن تغييراتي داده شده است. بنا از داخل به شكل مربع متساوي است كه در هر ضلعي، شاه نشيني تعبيه شده و از هر كدام دري به خارج گشوده و در جلوي هر دري، تالاري ساخته شده است. برجسته ترين اثر هنري بازمانده از امام زاده معصومه درب منبت گره كاري و گل ميخ كوبي شده اي با تاريخ 979 هجري قمري است كه امروزه زينت بخش گنجينه باغ فين كاشان است.

امام زاده صفورا
بناي امام زاده صفورا در خاك فرج جنب شاه زاده احمد؛ واقع شده و بنايي برجي شكل به قطر و ارتفاع 10 متر است كه بر فراز آن گنبدي عرق چيني و آجري ساخته شده است. جدار بنا از داخل سفيدكاري و بدون تزيينات گچ بري و كاشي كاري است. در وسط بنا مرقدي با جدار گچي قرار گرفته است.

شش امام زاده
بناي شش امام زاده در خارج روستاي سيف آباد قم رود در 24 كيلومتري شمال خاوري قم قرارگرفته است. دراين مكان؛ شش امام زاده كه گفته مي شود از فرزندان امام موسي كاظم(ع) هستند, مدفون شده اند. به نظر مي رسد بناي اين مكان از آثار ساخته شده دوره صفويه است ولي در قرن چهاردهم تزيين و تعمير شده است.

امام زاده سليمان
آرامگاه امام زاده سليمان در دو كيلومتري شمال روستاي صرم و 26 كيلومتري جنوب خاوري قم واقع شده است. نقشه بنا از خارج, برجي و با مصالح سنگ و گچ است كه بعدها رواقي به آن افزوده شده است و مصالح آن با مصالح گنبد فرق دارد. بنا از داخل به صورت مربع مختلف الاضلاعي به ارتفاع 50/4 متر است كه جدار آن سفيدكاري شده و دو در ورودي دارد. به نظرمي رسد بناي اوليه امام زاده به دوره ايلخاني مربوط باشد.

امام زاده سكينه خاتون
در 30 كيلومتري شرق قم و نزديك روستاي زالون آباد، آرامگاه سيده سكينه خاتون از فرزندان امام كاظم (ع) واقع شده است. اين آرامگاه داراي بقعه، سه ايوان و صحن است. به نظر مي رسد اين بنا از آثار قبل از دوره صفويه يا دوره آغازين صفوي باشد كه در دوره معاصر تعميراتي داشته و برخي قسمت هانيز به آن افزوده شده است.

امام زاده شاه زاده عباس (هفت امام زاده)
اين بنا در كنار روستاي ورجان درنزديكي قم واقع شده و مدفن هفت امام زاده به اسامي شاه زاده عباس، شاه زاده ابراهيم، شاه زاده صالح، شاه زاده فيروز، شاه زاده حسن، شاه زاده جعفر و شاه زاده ابوالقاسم اسماعيل است كه گفته مي شود از نسل امام موسي كاظم (ع) هستند. نقشه بنا از خارج چهار ضلعي و از داخل نيز مربع متساوي و داراي چهار شاه نشين است كه از هر يك دري به ايوان گشوده مي شود. پوشش بقعه عرق چيني است كه با آجر ساخته شده و از خارج روي آن با كاه گل اندود شده است. در زير گنبد، مرقدي به ارتفاع 20/1 متر با جدار كاشي كاري خشتي فيروزه فام تعميري قرار دارد كه فاقد كتيبه است.

امام زاده طيب و طاهر
آرامگاه اين دوامام زاده در كنار راه قم به سراجه واقع شده و سبك بناي آرامگاه آن، شبيه بناهاي قرن هشتم هجري قمري است. گنبد اين مزار، برج هرمي شانزده تركي به قطر 8 و ارتفاع 9 متر با گردني به ارتفاع 2 متر است كه با كاشي تزيين شده است. نماي داخلي بنا نخست چهارگوشه با درگاه هايي در چهارسو است كه در بالا به هشت ضلعي و سپس در قاعده گنبد به 16 ضلعي تبديل شده است. مرقد در وسط بنا قراردارد و با كاشي معرق لاجوردي آراسته شده كه بي هيچ ترديدي از آثار قرن دهم هجري است.

گرداگرد اين كاشي ها، صلوات كبير به خط ثلث طلايي در درون ترنج هايي نوشته شده است. ايوان مقرنس شرقي بقعه، كتيبه اي كمربندي از كاشي خشتي از دوره قاجار (1281 ه. ق) را در بر دارد. كاشي كاري خشتي بدنه، نو است و از ارزش تاريخي برخوردار نيست.
امام زاده شاه زاده ابراهيم و محمد
بناي بقعه شاه زاده ابراهيم در مزديجان- باختر شهر قم- از آثار دوره ايلخاني است و مدفن دو تن از فرزندان امام هفتم به نام هاي ابراهيم و محمد است. اصل بنا متعلق به قرن هاي هفتم و هشتم هجري قمري است كه در دوره هاي بعد تعمير شده و گسترش يافته است. نماي بيرون و درون بنا كه اكنون با تعميرات مكرر، ظاهري نو به خود گرفته، هشت گوشه با ايواني در هر ضلع از بيرون و صفه اي در درون است.

امام زاده فردو
آرامگاه اين امام زاده در روستاي فردو- از توابع قهستان- در 36 كيلومتري شهرقم واقع شده است. بقعه اي ساده و كوتاه در بالاي تپه اي كوچك و ميان گورستان روستا وجود دارد كه آن را مدفن شش تن مي نامند. در برابر درب ورودي بقعه، يكي دو سنگ قبر كوچك با تاريخ هاي 1027 و 1150 هجري قمري ديده مي شود ولي بناي امام زاده چندان قديمي نيست.

امام زاده سلطان محمد شريف
بناي مزار منسوب به سلطان محمد شريف – فرزند ابوالقاسم علي نقيب قم از نوادگان امام چهارم- در محله اي به همين نام، نزديك دروازه قلعه شهر واقع شده است. اين بنا، ازنمونه هاي خوب سبك معماري و تزيين قرن نهم و دهم هجري قمري است كه چند دهه پيش ويران شده و به جاي آن گنبد مرتفعي بنيان شده است. اكنون تنها اثر قديمي اين مزار، لوح كاشي فيروزه اي رنگ روي مرقد است كه از قرن 7و8 هجري قمري به يادگار مانده و يك اثر تاريخي به شمار مي آيد.

امام زاده عبدالله
بناي آرامگاه اين امام زاده در نزديكي قلعه صدري قم واقع شده و منسوب به نوادگان امام سجاد (ع) است. بناي بقعه از خارج، چهار ضلعي با جدار ساده آجري و از داخل نيز مربع است كه در هر ضلع آن شاه نشيني قرار گرفته و جدار آن را سفيدكاري كرده اند.

در زاويه هاي بالايي ديوارهاي بقعه، نيم طاقي زده شده و صورت مربع را به هشت ضلعي و بلافاصله به فلكه اي تبديل كرده و پوشش عرق چيني را بر روي آن احداث كرده اند. بر فراز بقعه نيز ايواني الحاقي قرار دارد كه قسمتي از آن در نزديك درگاه به طور معرق كاشي كاري شده كه احتمالا به دوره قبل از حكومت قاجار مربوط مي شود.
بقعه بابا مسافر
بقعه بابامسافردر انتهاي تكيه باغ پنبه در شمال خاوري شهر قم و نزديك دروازه ري كهن واقع شده است. قاعده بنا از خارج هشت ضلعي توام با نمابندي آجري و از داخل به صورت مربع متساوي الاضلاعي است كه در هر ضلع، شاه نشيني ساخته شده است. در چهار گوشه بقعه، نيم طاقي بالا آورده اند كه صورت مربع را به هشت ضلعي و سپس فلكه اي تبديل كرده است و پاطاق پوششي عرقچيني بر آن احداث كرده اند. هر چند كه جدار بقعه سفيدكاري شده و بدون تزيينات هنري است ولي اصل ساختمان، از بناهاي تاريخي و احتمالا از آثار دوره صفويه است.

امام زاده فاضل
آرامگاه امام زاده فاضل در بالاي كوهي مشرف به روستاي بيدهند واقع شده است. بناي امام زاده متشكل از بقعه، چهار ايوان، چهار حجره و چهار غرفه در بالاي حجره ها است. اين بنا در سال 1260 هجري قمري به استناد حكايت هاي عاميانه ايجاد شده و از ارزش هاي هنري و تاريخي برخوردار نيست.

امام زاده شاه زاده سيدعلي
بناي اين امام زاده درجهت شمالي شهرقم و منتهي اليه كوي جديد خارجي دروازه ري قم واقع شده و داراي بقعه، گنبد، رواق، ايوان، صحن، آب انبار و الحاقات ديگر است.

بناي بقعه از داخل به صورت هشت ضلعي مختلف الاضلاع است كه در جهات اصلي، چهار شاه نشين دارد كه از هر يك دري به خارج گشوده مي شود. در قسمت جنوبي بقعه، ايواني به ارتفاع 7 متر با ازاره كاشي كاري و جدار سفيدكاري و پوشش رسمي بندي و كاشي كاري تزيين شده است. در دو جانب ايوان، دو حجره و بر فرازآن ها، غرفه هاي زيبايي مزين به كاشي كاري وجود دارد.
در زير گنبد، ضريح و مرقدي قرار گرفته و مرقد از پنج جهت با كاشي هاي خشتي عصر فتح علي شاه پوشيده شده و داراي كتيبه اي متضمن نسب نامه امام زاده است. برفراز بنا، گنبدي است سراپا آراسته به كاشي هاي گره سازي الوان به ارتفاع و قطر 7 سانتي متر با گردني استوانه اي مزين به كاشي كاري معلقي با آجر كلوكي و كاشي گرهي كه در سال 1342 بازسازي و كاشي كاري شده است.
امام زاده شاه زاده زكريا
بين روستاي عيسي اباد و ميدانك خلجستان، رود كوچكي جاري است كه در كنار آن، از عمق 5 متري تا سطح زمين سدي آجري به صورت برجي از سنگ و گچ چيده شده كه بناي مورد نظر روي همين سد بنيان شده است. اين بنا از خارج به شكل هشت ضلعي و از داخل به شكل چهارضلعي مساوي به دهانه 6 و ارتفاع 9 متر است كه در هر ضلع آن، شاه نشيني (غرفه اي) ساخته شده است و از هر يك از شاه نشين ها نيز دري با دريچه اي به خارج گشوده مي شود.

جدار داخلي بقعه سفيدكاري شده و به نقاشي هاي رنگ آميزي مزين است كه در مواضع مختلف در جرز و اسپر آن، كاشي هاي خشتي منقش و هفت رنگ قديمي به كار برده اند و چنين به نظر مي رسد كه اين كاشي ها هم از بقاياي كاشي هاي ازاره يا مرقد هستند. در جلوي بقعه، زير ايوان، دري دو لنگه با كتيبه هاي منبت، تنكه هاي قاب سازي و گره كشي قديمي نصب شده كه از آثار عصر صفويه است و در بيش تر قاب هاي آن، نام علي به خط ثلث برجسته خوانده مي شود.
امام زاده شاه زاده عباس
بناي امام زاده شاه زاده عباس درخلجستان و نزديك روستاي قاضي و مزرعه زيبكان واقع شده و مشتمل بر بقعه، قبه، ايوان و دو حجره غرفه دار است. بناي مزبوراز آثار قبل از صفويه بوده و فاقد واحدهاي الحاقي است و از سنگ هاي تخته اي و گچ ساخته شده است اما در تعميرات بعدي، روكشي از آجر بر روي آن كشيده اند.

بناي امام زاده از داخل و خارج چهارضلعي است و در چهارگوشه آن نيم طاقي بالا آورده و صورت مربع را به صورت هشت ضلعي نامحسوس و بلافاصله به فلكه اي تبديل ساخته و پاطاق پوشش عرقچيني شكل و رسمي بندي را بالا آورده و بدنه آن را سفيدكاري آسماني رنگ كرده اند. برفراز بنا، گنبدي نيم دايره اي عرقچيني و ساده و آجرپوش است كه در مركز آن، منارچه اي تعبيه كرده اند. در وسط بقعه، مرقدي با جدار كاشي كاري خشتي فيروزه فام تعميري به ارتفاع يك، درازاي3 و پهناي2 متر قرار گرفته است. در جلو بقعه، ايواني با پوشش رومي وجود دارد كه طرفين آن، حجره هايي ساده و نوبنيان دارد. صاحب مدفن را از اولاد امام موسي كاظم (ع) ذكر كرده اند.
امام زاده شاه زاده محسن
اين آرامگاه در روستاي قباد بزن قم واقع شده است. قاعده بنا از خارج چهارضلعي با جدار سنگ و ملاط گچ و از داخل، مربع است كه در هر ضلع، شاه نشيني و در هر كدام از شاه نشين ها دري ساخته اند.

در چهار گوشه فوقاني بنا، نيم طاقي زده و مربع را به هشت ضلعي تبديل كرده اند و سپس با زدن چند رسمي بند آن را بالا برده اند. دروسط بقعه، مرقدي ساده و در جهت شمالي بقعه، ايواني با پوشش دو قوسي قرار دارد كه نسبتا قديمي است و در جانب جنوبي آن، تالاري نوساز با پوشش مسطح ساخته شده است.
امام زاده شاه زاده جعفر
اين بنا در روستاي گيو و در نزديكي دستگرد خلجستان واقع شده و ظاهرا مدفن شاه زاده جعفر فرزند بلافصل امام كاظم (ع) است. بناي مزبور با جداري از تخته سنگ هاي بلند و كم حجم با ملاط گچ ساخته شده و قاعده آن از بيرون به شكل برج است و از داخل نيز برجي بوده كه در تعميرات و تزيينات عصر صفويه جدار دروني را به صورت مضلع هشت تركي درآورده اند.
امام زاده شاه زاده جعفر غريب
اين بنا در روستاي گيو و در نزديكي دستگرد خلجستان واقع شده و ظاهرا مدفن شاه زاده جعفر فرزند بلافصل امام كاظم (ع) است. بناي مزبور با جداري از تخته سنگ هاي بلند و كم حجم با ملاط گچ ساخته شده و قاعده آن از بيرون به شكل برج است و از داخل نيز برجي بوده كه در تعميرات و تزيينات عصر صفويه جدار دروني را به صورت مضلع هشت تركي درآورده اند.امام زاده شاه زاده جعفر غريب.

آرامگاه اين امام زاده در 6 كيلومتري خاور قم واقع شده و گفته مي شود مدفن يكي از نوادگان امام كاظم (ع) است. قاعده بقعه، ازخارج هشت تركي متساوي و نمابندي شده آجري و از داخل، هشت تركي مختلف الاضلاع است. در بالاي بنا، صورت مضلع به مدور تبديل شده و پوشش رسمي بندي آن بالا رفته است. گنبد خارجي بنا به شكل نيم بيضي مشابه عرق چيني است كه با آجر پوشيده شده است. در اطراف بقعه به استثناي ضلع خاوري كه داراي ايوان است, محوطه اي مهتابي ساز و مضلع به ارتفاع يك متر بالاتر از سطح زمين، نمودار است. در وسط بقعه، مرقدي با پوشش كاشي و از آثار عصر فتح علي شاه ديده مي شود.
بقعه علمدار كياب
بقعه علمدار كياب در بخش خلجستان روستاي كياب واقع شده است. دراين بقعه هيچ گونه آثار كتبي به چشم نمي خورد و طبق اظهار نظر اهالي محل؛ مدفن دراين بقعه امير صالح بن ابراهيم بن مالك اشتر نخعي است كه در سپاه زيد بن علي بن الحسين علمدار بوده است و پس ازآن كه زيد شهيد شد ويارانش متواري شدند, نام برده از كوفه به سوي ايران فرار كرده دراين نقطه كوهستاني ودورافتاده اقامت گزيده و به كار زراعت اشتغال مي ورزد و پس از رحلت در اتاق مسكوني اش به خاك سپرده مي شود. به نظر مي رسد بقعه مدفن وي از آثار قرن دوم هجري قمري باشد.

بقعه متبركه خديجه خاتون
بقعه خديجه خاتون در پنج فرسنگي جنوب قم, نزديك راه شوسه اين شهر به اصفهان در بستر خاوري رود انار (قمرود) واقع شده است. اين بنا منسوب به دختري از فرزندان امام جعفر صادق (ع) است. اين بنا را غياث الدين اميرمحمد فرزند خواجه علي صفي امير بزرگ خاندان علي صفي به سال 770 ساخته است. نماي خارجي بنا نخست چند متري سنگ چين و پس ازآن گنبد برجي هرمي وقاعده ضلع اين بنا آجري است. نماي دروني ازسطح زمين تا سه متر چهار گوشه با دو درگاه ورودي درشمال وجنوب و دو صفه در خاور و باختر است كه دربالا با پيش آمدن گوشواره ها در زوايا به هشت گوشه وسپس به شانزده ضلعي با چهار نورگير درجهات اصلي تبديل شده است. سقف گنبدي بنا با بلندي پيرامون يازده متر ازسطح زمين قرار دارد و درمركز سقف شمسه اي از گل وبوته گچ بري شده كه گرداگرد آن ميان دو حاشيه زنجيره اي چند سانتي متري - حاشيه نخست ازنام محمد ودومي نقش ونگار كتابه اي است.
بقعه علي‌ ابن بابويه قمي
بقعه علي ابن بابويه قمي از بناهاي دوره صفويه بوده و با بناهايي چون چهل اختران وبقعه شيخ اباصلت قابل مقايسه است. اين بنا ازدرون چهارگوشه است باسقفي كوتاه و كتيبه اي گرداگرد ازسوره فتح كه داراي گنبدي مرتفع با كتيبه اي به ثلث ازسوره ياسين بوده كه بيش تر آن فروريخته ودرتعميرات بعدي جاي آن را با كاشي هاي معمولي بدون نوشته پركرده اند. اين بقعه درخاور خيابان ارم, مقابل گورستان شيخان پشت پاساژ ملت واقع شده است.
امام‌زاده عاقب روستاي بنابر
بناي بقعه امام زاده عاقب؛ در روستاي بنابر و دربخش خلجستان استان قم واقع شده است. بناي بقعه درمحوطه قبرستان كنوني ودرقسمت هاي پراكنده بافت روستايي است. در جنوب آن باغ هاي ميوه ودرشمال و باخترآن ساختمان هاي روستايي قرار گرفته اند. فضاي داخلي گنبدخانه مربعي به ابعاد 6/40 متر بوده وازچهار طرف باز مي شود. درقسمت شمالي آن ايوان با سقف چوبي و يك راه پله وجود دارد. مصالح اصلي بنا خشت وگل است و درسال هاي اخير توسط آجر وسيمان تعميرشده است و گنبد آن توسط سيمان ومصالح جديد عايق بندي شده است.
امام زاده سيد سربخش
اين امام زاده درخيابان آذر مقابل چهل اختران قرار گرفته وگفته مي شود؛ شخص مدفون از نوادگان امام جعفر صادق (ع) است. براساس نوشته گچ بري پاياني كتيبه، تاريخ ساخت اين بنا محرم الحرام 774 هجري قمري ثبت شده است. اين بنا به دستور غياث الدين امير محمد از بزرگان خاندان علي صفي بنياد شده و تزيينات آن كار علي بن محمد بن ابي شجاع هنرمند بزرگ اين دوره است. اين بنا گچ بري هاي ظريف و كتيبه هاي سراسري دارد كه با خطوط ثلث و كوفي شامل آيات قرآن و در حاشيه هاي آن زنجيره اي از نام هاي متبرك الله، محمد و علي آراسته شده است.

امام زاده شاه زاده ابواحمد
بناي امام زاده در بيرون دروازه ري در شمال خاوري قم و در ميانه بقاع چهار امام زاده و شاه زاده سيدعلي واقع شده و مدفن ابواحمد محمدبن حنيفه از احفاد حضرت علي (ع) است.

اين بنا از آثار بسيار قديمي شهر قم است كه در سال 932 هجري قمري تجديد بنا و تزيين شده و داراي بقعه اي متضمن آثار هنري از گچ بري و مرقدي كاشي كاري شده است. در قسمت هاي بدنه و سطح مرقد، كتيبه اي به خط ثلث سفيد از كاشي خشتي است كه روي آن آيات و عباراتي به تاريخ 932 هجري قمري خوانده مي شود. در طرف خاوري و در برابر درب ورودي نيز كتيبه اي از كاشي معرق وجود دارد كه بيش تر كاشي هاي آن فرو ريخته و فقط كاشي هاي روي جدار آن باقي مانده و از حيث رنگ و قدمت قابل توجه است.
امام زاده حليمه خاتون
آرامگاه اين امام زاده در روستاي لنجرود و در 12 كيلومتري جنوب شهر قم واقع شده است. نقشه بنا از خارج هشت تركي آجري و از داخل چهارضلعي متساوي با جدار ساده و فاقد تزيينات است. بنا داراي سه درب است و جلو هر درب هم ايواني اضافه شده است. گنبد بيروني و داخلي بنا از نوع عرق چيني است كه پوشش بيروني آن آسيب زيادي ديده است. دروسط بقعه، مرقدي با جدار سفيد كاري شده وجود دارد. در مدخل بقعه از ايوان باختري، دري دو لنگه و منبت وجود دارد كه كتيبه هايي به خط ثلث برجسته دارد و بر روي آن عباراتي به تاريخ 1302 هجري قمري نوشته شده است.

امام زاده موسي مبرقع
امام زاده موسي مبرقع فرزند امام محمد تقي (ع) جد سادات رضوي است. ايشان اولين كسي از سادات رضوي است كه در سال 256 هجري قمري در قم اقامت گزيده است. بعدها دختران حضرت جواد (ع) به قم آمدند و در قم وفات يافتند و در جنب حضرت معصومه دفن شدند. موسي مبرقع در 296 هجري قمري از دنيا رفت و درمكاني كه اكنون مزار اوست؛ دفن شد. دهليز و راهرو بقعه مملواز آثار هنري است كه از قرن نهم هجري قمري باقي مانده است.

امام زاده سلطان محمود
امام زاده سلطان محمود در جهت شمال باختري و خارج روستاي صرم در جنوب قم واقع شده و مدفن سه تن به اسامي سلطان محمود و شاه زاده سليمان از احفاد امام سجاد (ع) و يك زن به نام ستي زينب از احفاد امام كاظم (ع) است. اين بنا از خارج هشت ضلعي و از داخل به صورت مربع متساوي الاضلاعي است كه در هر ضلع آن، شاه نشيني ساخته شده است و از هر شاه نشين هم دري به خارج گشوده مي شود. بناي بقعه با تعبيه نيم طاقي هايي از داخل به هشت ضلعي و سپس فلكه اي تبديل شده و پاكار گنبد عرق چيني بر روي آن قرار گرفته است. مصالح به كار رفته در اين بقعه آجر است و نماي داخلي آن نيز سفيدكاري ساده و خالي از تزيينات هنري است. در جانب خاوري و شمالي بقعه، ايواني ساده و در جهت جنوبي آن رواقي چشمه پوش و مركب از سه قسمت است كه تهي از ويژگي هاي هنري است.
امامزاده باوره
اين آرامگاه در مزرعه باوره، در 6 كيلومتري روستاي فردو از توابع قهستان واقع شده است. اين بنا مشتمل بردو بقعه است كه درهر بقعه دو امام زاده به نام هاي شاه زاده محمد و حسين، حليمه خاتون و زينب خاتون از احفاد امام كاظم (ع) مدفون اند. پوشش اين دو بقعه از نوع عرق چيني با مصالح سنگ، گچ و از آثار قبل از صفوي و فاقد تزيينات هنري هستند. در ميانه هر يك از دو بقعه، دو صندوق منبت روي قبور نصب شده كه از آثار هنري قرن يازدهم هستند. روي صندوق شاه زاده محمد احاديثي به خط ثلث برجسته حك شده است.

امام زاده ابوالعباس احمد
آرامگاه اين امام زاده، در بهشت قم واقع شده و از آثار قرن هشتم هجري است اين امام زاده مشتمل بر بقعه و چهار ايوان كوچك است. درباره شخصيت مدفون نقل شده است كه او از سادات حسني سجادي بوده و جدش، ابوالفضل حسين، از صحابه امام عسگري (ع) است. گفته شده كه ابوالعباس احمد در سال 314 هجري قمري عليه خليفه مقتدر عباسي خروج كرد، ولي توفيق نيافت.

امام زاده علي بن جعفر
بناي آرامگاه امام زاده علي بن جعفر مشهور به در بهشت بناي هشت وجهي با گنبد دو پوشه هرمي شكل، متعلق به اوايل قرن هشتم هجري قمري است كه در دوران قاجار تعمير شده است. بقعه مزبور پس از آستانه مقدسه، بر بقيه اماكن و مقابر منطقه قم از نظرتزيينات برتري دارد. مهم ترين عناصر تزيينات آن هنر گچ بري است كه در زمره برجسته ترين آثار هنري قرن هشتم و هم طراز بناهايي هم چون گنبد علويان همدان، مدرسه حيدريه قزوين و بقعه پيربكران اصفهان است.
امام زاده اسماعيل
اين امام زاده از زيارت گاه هاي قديمي استان قم است كه در دامنه كوه بيدقان در 18 كيلومتري قم واقع شده است. در اين بقعه، سه تن به اسامي شاه زاده اسماعيل و فرزندش حمزه- از احفاد علي بن جعفر عريضي- و شاه زاده محمد- از احفاد امام كاظم (ع)- مدفون اند. اين امام زاده از بناهاي تاريخي قم و داراي درب هاي نفيس و كاشي هاي عالي و صندوقي منبت بر روي مرقد است. اين بنا مشتمل بر بقعه گنبدي رواق، صحن و مسجد است. بناي بقعه متعلق به قرن هفتم هجري قمري است كه از اساس با مصالح سنگ و گچ بنيان شده و بسيار متين و مستحكم است.
امام زاده احمدبن اسحاق
اين بنا در ميدان كهنه قم يا ميدان زكريا بن آدم در جوار امام زاده شاه زاده حمزه قرار گرفته و مدفون در آن، احمد بن اسحاق عسگري از نوادگان امام هفتم (ع) است اين امام زاده در سال 1317 هجري قمري و هنگام سلطنت مظفرالدين شاه بازسازي و در قرن اخير تجديد بنا و گسترش يافته است. حرم اصلي امام زاده از بناهاي باستاني قبل از صفويه است كه به دستور شاه طهماسب تعمير و تزيين شده است.

امامزاده شاه زاده هادي و مهدي
اين آرامگاه در جمكران و در دهكده هادي مهدي واقع است. مدفونان اين امام زاده، سه تن به اسامي هادي، مهدي و ناصرالدين محمد، از سادات حسيني و احفاد امام سجادند. محوطه زيربناي بقعه با چهار ايوان و چهار حجره و غرفه ها و زوايا، يك طرح مربع به ابعاد 12×12 متر را تشكيل مي دهد. حرم نيز مربع شكل است و چهار شاه نشين دارد كه از هر يك دري به خارج گشوده مي شود. ازاره حرم با كاشي هاي خشتي فيروزه اي كاشي كاري شده است. در بدنه بنا كتيبه كمربندي از كاشي خشتي با زمينه لاجوردي و به خط نستعليق كار گذاشته شده است كه مشتمل بر قصيده اي با 24 بيت است. براساس مفاد اين كتيبه، اين بنا در سال 1299 هجري قمري از طرف شاه زاده حسام السلطنه ساخته شده است.

امام زاده شاه زاده اسحاق
اين آرامگاه در ميانه باغ هاي روستاي ميم- از توابع قهستان- در 30 كيلومتري شهر قم واقع شده است. اين امام زاده گويا به جهت خواب نما شدن فردي در حدود سال 1280 هجري قمري بنياد شده است. بناي بقعه به صورت خشت و گلي و به شكل مربع است در وسط بقعه، مرقدي با كاشي كاري فيروزه اي جديد و فاقد كتيبه قرار دارد.

بر فراز بقعه، گنبدي عرق چيني و ساده قرار دارد. در برابر هر درگاه، ايواني با جدار سفيدكاري ساخته و در محوطه جلو بقعه، درخت چنار كهنسالي به قطر بيش از 3 متر سر به فلك كشيده است.
امام زاده شاه زاده احمد و علي حارث
اين بنا در شرق شهر قم- در خاك فرج- واقع شده و شامل بقعه و دو ايوان با چندين حجره، غرفه و صحن است قاعده بنا از خارج هشت ضلعي و تهي از الحاقات و از داخل به صورت چهارضلعي به ابعاد هر ضلع 6 و ارتفاع 12 متر است.

در نماي داخلي بنا، چهار شاه نشين قرار دارد كه از هر كدام دري به خارج گشوده مي شود. ازاره بنا از داخل آراسته به كاشي هاي منقش هفت رنگ عصر فتح علي شده از آثار عمراني معتمدالدوله منوچهرخان است. بنا جمعا داراي چهار نورگير است كه جلو آن ها قبلا با پنجره اي گچ بري پوشانده شده بود كه امروزه از ميان رفته است. بالاي نورگيرها، جدار به صورت فلكه اي شده و پاكار گنبد با پوشش مقرنسي بالا آمده است. اين مقرنس بسيار خوش طرح است و به نظر مي رسد با كمربند تزييني ياد شده به دوره شاه طهماسب صفوي مربوط باشد. گنبد اين بنا هرمي 16 تركي به ارتفاع 9 تا10 متر آراسته به كاشي هاي فيروزه فام با كتيبه هاي اسماء جلاله و مباركه است.
چهل اختران
بقعه چهل اختران ازابنيه باشكوه تاريخي ودرجوار بقعه جناب موسي مبرقع واقع است كه دراين بقعه به سال 378 هجري قمري 14تن ازسادات رضويه ازخاندان موسي وجعفر وغالباً ازطبقه نسوان به خاك سپرده شده بودند كه درآن تاريخ نام آن ها ثبت شده است و بعد از آن هم ازهمين خاندان جمع ديگري دفن شده اند كه تاريخي براي معرفي نام ونسب آنان دردست نيست. چنان كه ازتسميه گنبد مزبورعنوان بقعه چهل اختران يا به قول عوام چهل دختران به خوبي به دست مي آيد.

امام زاده زيد
بقعه شاه زاده زيد درضلع غربي صحن چهل اختران واقع است ومدفون دراين بارگاه امام زاده جليل القدرسيدالاجل جناب شاه زاده زيدبن علي بن الاكبربن محمد السليق بن عبيدالله بن محمدبن الحسن بن الحسين الاصغربن الامام زين العابدين است كه بنابراين شاه زاده علي اكبر كه دربازار تجريش تهران واقع است؛ جد وي به نظر مي رسد. با اين اوصاف, سلطان محمود مدفون در روستاي صدم قم )محمودبن محمد بن زيد( نواده شاه زاده زيد است..

مقبره شاه صفي
نخستين پادشاهي كه از خاندان صفوي در قم به خاك سپرده شد شاه صفي بود كه در 12 صفر 1052 در كاشان درگذشت و جسد او به قم منتقل شده در رواق جنوبي حرم مدفون گرديد. بر فراز قبر شاه صفي بنايي با شكوه برپا بوده كه تزيينات سقف و بدنه آن تا اوايل قرن حاضر بر پايه هاي بنا برجاي مانده بود كه اين تزيينات هم اكنون از ميان رفته است. در حال حاضر از مقبره شاه صفي جز صندوق خاتم مدفن كه در درون آستانه نگاه داري مي شود هيچ اثري باقي نمانده است. اين صندوق اثري بسيارنفيس از هنر خاتم كاري و منبت كاري دوره صفوي است كه برگرداگرد هر يك از چهار بدنه آن آياتي از سوره «يس» تا پايان آورده شده است.
مقبره شاه عباس دوم
شاه عباس دوم ( از شاهان دوره صفويه) در زاويه جنوب باختري حرم در بقعه اي باشكوه به بلندي 12 و درازا و پهناي 8 متر به خاك سپرده شده است. اين مقبره از لحاظ معماري و به كارگيري سنگ هاي مرمر جلوه جالب و زيبايي دارد. قبر شاه عباس در ميان بقعه اي قرار گرفته كه صندوق مسي روي آن را به موزه آستانه منتقل ساخته اند و پايه آن كه مركب از چند قطعه مرمر سفيد به بلندي چند سانتي متر مي باشد، هم اكنون باقي است. اين بقعه دوازده ضلعي است كه چهار ضلع آن درگاه ورود به حرم و مسجد موزه مي باشد و دو رواق در جنوب و باختر حرم و صفه هايي به بلندي3 دهانه و پهناي 2 در 060/0 متر هشت ضلع ديگرهستند.

در حين تغييرات چند سال پيش، چندين سنگ قبر بزرگ از زير خاك بقعه نمايان شد كه دو تاي آن به قرن دهم مربوط مي شد. تاريخ اين سنگ قبرها، مربوط به روز چهاردهم ذي القعده سال 941 و سال 949 هجري قمري است.
مقبره شاه سليمان و شاه سلطان حسين
شاه سليمان در بقعه اي واقع در جنوب باختري بقعه شاه عباس دوم به خاك سپرده شده است. صندوق قبر شاه سليمان در ميان بقعه اي قرار دارد كه در كنار آن سنگ قبري با خطوط و نقوش ظريف وجود دارد كه پيش تر در راه رو ميان دو صحن آستانه بوده است.
جسد شاه سلطان حسين نيز در راه رو ورودي همين بقعه در خاور بنا - كه با خود بقعه از نظر تزيين همانند و يكسان مي باشد- مدفون شده است. در بقعه مدفن شاه سلطان حسين بالاي كتيبه سراسري گچ بري شده كتيبه ديگري به خط نستعليق و برروي كاشي ديده مي شود. اين كتيبه در سال 1376 هجري قمري در جانب خارجي همين بقعه بر سر در ورودي نصب بوده و پس از تغييرات صحن زنانه و تبديل آن به مسجد موزه با تكميل و تعمير كامل قطعات شكسته و فرسوده آن، به اين جا منتقل شده است و مركب از دو قسمت مي باشد.
مقبره شيخ ابا صلت
بناي بقعه شيخ اباصلت كه بر اساس نوشته هاي موجود به قرن هاي دوازدهم و سيزدهم نسبت داده مي شود، به شكل آجري و ساده است كه در گوشه اي از يك محوطه وسيع برپا شده است. بقعه شيخ اباصلت در شمال خاوري قم و متصل به دروازه سابق ري قرار دارد. البته گفته مي شود اين مكان محل دفن يكي از دانشمندان قم در قرن هاي نخست هجري بوده است. نماي درون بنا با بلندي 8 متر چهار گوشه با گنبد قوسي آجري و سردري مرتفع در جانب خاوراست.
مقبره هاي باغ گنبد سبز
در انتهاي خيابان چهار مردان قم، جنب گلزار شهدا و در بخش خاوري شهر، درون باغي كوچك موسوم به باغ گنبد سبز، سه اثر تاريخي از قرن هشتم هجري به جاي مانده است. اين منطقه در محل به دروازه كاشان مشهور است و گنبدهاي آن نيز به گنبدهاي دروازه كاشان معروف مي باشند.
با توجه به كتيبه هاي تاريخي موجود، دو گنبد از اين مجموعه محل دفن خاندان فرمانروايان مستقل قم در قرن هشتم هجري قمري است. كتيبه گنبد سوم از بين رفته است وتاريخ و صاحب آن معلوم نيست اما با توجه به مدارك مختلف، اين گنبد نيز از نظر تاريخي به همان دوره مربوط مي شود. مردم قم، اين سه بنا را به صورت مجموعه مدفن سعد، سعيد و مسعود از بزرگان عرب هاي اشعري و احياكنندگان قم در دوره اسلامي مي دانند. بر اساس كتيبه تاريخي موجود، اين سه گنبد، مدفن خواجه اصيل الدين، خواجه علي صفي و شخص گمنام ديگري است.
مقبره مهد عليا
مقبره مهد عليا در جهت باختري و پشت گنبد محمدشاه قرار گرفته و به شكل مربع مستطيل، با گچ بري هاي برجسته و زيبا آراسته شده است. مهد عليا (خيرالنساء بيگم) زوجه سلطان محمد خدابنده صفوي و مادر شاه عباس اول بود كه با قدرت تمام در اداره امور اهتمام مي ورزيد و مداخله او در عزل و نصب امرا و كفايت و دخالت و استبداد در انجام امور بسيار معروف بود.
مقبره شاه زاده ناصر
مقبره شاه زاده ناصر از آثار قرن دوازدهم يا اواخر دوره صفويه است وهم زمان با ايوان مسجد امام بنا شده است. اين بقعه در خيابان آذر رو به روي در ورودي مسجد امام واقع شده است و درگذشته نيز به نام بقعه احمد بن اسحق ناميده مي شد و به استناد همين تسميه، احتمال دارد كه احمد بن اسحق موسوي در اين بقعه مدفون شده باشد چرا كه احمد بن اسحق اشعري در سر پل ذهاب مدفون است.

دليل انتساب اين بقعه به نام احمد بن اسحق اشعري در بين مردم آن بود كه وي مسجدي را به امر حضرت امام حسن عسگري بنا نمود و پس از ساخت مسجد امام حسن عسگري اين بقعه را جهت مدفن خويش بنا نهاد ولي هنگام مراجعت از سامرا در سرپل ذهاب وفات يافت و در همان جا دفن شد و چون اين بقعه بدون استفاده در حال خراب شدن بود، لذا درآن مدرسه اي بنا شد و اين بقعه نيز جزو حجره هاي اين مدرسه درآمد.
مقبره بابا مسافر
بقعه بابا مسافر از بناهاي دوره صفويه است كه درانتهاي كوچه تكيه باغ پنبه در شمال خاوري شهر قم و نزديك دروازه ري كهن واقع شده است. قاعده بنا از خارج هشت ضلعي همراه با نمابندي آجري و از داخل به صورت مربع متساوي الاضلاعي است كه در هر ضلع، شاه نشيني ساخته شده است. در چهار گوشه بقعه، نيم طاقي بالا آمده كه صورت مربع را به هشت ضلعي و سپس فلكه اي تبديل نموده و پاطاق پوششي عرق چيني بر آن ساخته شده است. ديوار بقعه سفيدكاري شده و خالي از تزيينات هنري مي باشد.

مقبره خديجه خاتون
مقبره خديجه خاتون از بناهاي قرن هفتم و هشتم هجري قمري است. اين بنا بر سر راه قم به سراچه، در يك كيلومتري شرق امام زاده طيب و طاهر واقع شده است. بقعه، بنايي هشت ضلعي از داخل و خارج است كه در هر ضلع، صفه اي محرابي با دهانه يك متر و ارتفاع سه متر ساخته شده است. تمام ديوار بقعه سفيدكاري و خالي از تزيينات هنري كاشي و گچ بري مي باشد. در اين بقعه، از آثار قديم سه قطعه لوح كاشي روي مرقد باقي مانده كه به نظر مي رسد به قرن هفتم و هشتم هجري قمري تعلق داشته باشند. گفته مي شود كه در اين بقعه، دو مرد و پنج زن از نوادگان امام كاظم (ع) مدفون هستند.
آرامگاه مستوفي
آرامگاه مستوفي كه در ضلع شمال خاوري صحن عتيق قرار گرفته، به پدر يكي از رجال مشهور عهد قاجار(مستوفي الممالك) تعلق دارد. ساخت اصل بناي آرامگاه، به شاه بيگم صفوي منسوب است كه در سال 1345 هجري قمري از طرف فتحعلي شاه قاجار تعمير و ايوان آن نيز تزيين شده است. گچ بري اين آرامگاه به صورتي بسيار نفيس انجام گرفته است.
آرامگاه فتحعلي شاه
فتحعلي شاه يكي از شاهان دوره قاجار است كه پس از آقامحمد خان، شاه ايران شد. وي در زمان حيات خود در قسمت شمالي صحن عتيق مقبره اي را تزيين نمود كه هم اكنون در همان جا به خاك سپرده شده است. اين مقبره در اصل از آثار بيگم صفوي است و قاعده گنبد مقبره، هشت ضلعي نامنظم است. در سال 1280 هجري قمري در دوره ناصرالدين شاه، تزيينات آيينه كاري آن به گچ بري تبديل شده است. ازاره آن از سنگ مرمر بوده و لوحه مرمر با زمينه طلاكوب كه تاريخچه زندگي فتحعلي شاه بر آن نوشته شده، بر روي سپر صفه نصب شده است.
آرامگاه محمد شاه
آرامگاه محمدشاه قاجار در ضلع باختري صحن عتيق، در ورودي مسجد بالاسر واقع شده است. تزيينات داخلي اين گنبد مجموعه اي از گچ بري و آيينه كاري است. لوح مرمر مرقد از نظر حجاري نفيس مي باشد.
آرامگاه علي بن بابويه قمي
گنبد ابوالحسن علي بن الحسين بن موسي بن بابويه قمي، پدر شيخ صدوق در كنار خاوري قبرستان قديمي بابلان و هم اكنون در خاور خيابان ارم و در مقابل مقابر الشيوخ (شيخان) واقع شده و داراي قبه، بقعه، ايوان و صحني مشتمل بر سه حجره است. برفراز بقعه، گنبدي از آثار صفويه قرار دارد كه بيش تر از نيم قرن قبل تجديد بنا شده و با كاشي هاي دوالي فيروزه فامي آراسته شده است. در مواضع مختلف آن با كاشي هاي الواني به خط بنايي در بالا نام جلاله و در وسط، نام محمد و در پايين نام علي نوشته شده است.

 

عمارات و محوطه هاي باستاني درشهرستان قم

خانه حضرت امام خميني (ره)
خانه امام خميني (رهبر انقلاب اسلامي ايران) در شهر قم واقع شده است و شواهد معماري بنا، نشان از ساخت آن در اوايل قرن حاضر دارد. اين بنا در حدود سال 1335 توسط امام خميني خريداري و تا سال 1342 توسط ايشان مورد استفاده قرار گرفته است. خانه ياد شده؛ ساختماني دو اشكوبه و بسيار ساده دارد كه شامل زيرزمين و طبقه هم كف مي شود. حياط ساختمان در قسمت جنوبي آن قرار گرفته و در جهات شمال، خاور و باختر آن فضاهاي سرپوشيده اي قرار گرفته است. استقرار فضاها به گونه اي است كه پلكاني مياني، ساختمان را به دو بخش بيروني (در خاور) و اندروني (در باختر) تقسيم مي كند. تالار سمت خاور محل سخنراني امام خميني در هنگام سكونت در آن بوده است. اين بنا هم اكنون بازديدكنندگان فراواني از سراسر ايران و جهان مي گيرد.
ساختمان هشتي
هشتي ساختماني است كه در مجاورت بقعه خاك فرج واقع شده است. دروسط اين ساختمان چاهي و بر فراز آن تپه اي وجود دارد. در مورد اين هشتي دو روايت وجود دارد: يكي اين كه حجرالاسود را از اين مكان به محل فعلي آن برده اند و ديگر اين كه چاه را به منظور استخراج آب حفر كرده اند اما در اثر زلزله و نفوذ گازهاي زيرزميني به بيرون اين چاه بدون نياز به مواد سوختي شعله ور شده و به همين دليل مي گويند يكي از سه آتشكده بزرگ زرتشتيان در اين محل قرار داشته است.
خانه ملاصدرا
ملاصدرا فيلسوف بزرگ قرن يازدهم هجري قمري است كه فلسفه اشراق را به نهايت اوج خود رساند. خانه مسكوني وي در روستاي كهك واقع شده و ساختمان آن به دوره صفويه مربوط مي شود. فضاهاي جانبي اين بنا، از بين رفته و فقط چهار صفه اصلي آن باقي مانده است. محوطه اصلي اين بنا سقف گنبدي شكل دارد و در راس گنبد آن، شيشه هاي رنگي نور را به داخل بنا هدايت مي كند. در چهار طرف اين محوطه چهار دهليز قرار گرفته كه دو دهليز آن در تملك ديگران است وسازمان ميراث فرهنگي استان قم درصدد خريد، حفاظت و بازسازي آن هاست. اين بنا در سال 1376 با توجه به شكل اوليه آن بازسازي كلي شده و آماده پذيرايي از بازديد كنندگان خود مي باشد.
خانه زند
خانه زند (حاج علي خان) در كنار محل اداره ميراث فرهنگي قم و در مركز بافت قديمي شهر كه به محله چهارمردان معروف است، واقع شده و كوچه دسترسي به اين خانه همان كوچه گذر قلعه است كه در گذشته به دروازه قلعه در جنوب باختر شهر منتهي مي شد. با توجه به فرم ساختمان، مصالح به كار رفته و كسب اطلاعات محلي بناي ساختمان به به اواخر دوره قاجاريه تعلق داشته و قدمتي بيش از120 سال دارد.
اين عمارت شامل سه بخش است: بخش اول شاه نشين تابستاني با بادگير منفرد كه به زيرزمين مرتبط مي شود و در جبهه خاوري واقع شده، بخش دوم شاه نشين زمستاني كه فضاي بيش تري را در بر مي گيرد و در جبهه شمالي واقع شده و بخش سوم كه به خدمه مربوط مي شود و در جبهه باختري واقع شده است. ورودي بنا شامل سردركوتاه با نماي روكار آجري و بندكشي است كه در قسمت پيشاني اشكال هندسي و تزيينات نازك كاري دارد و از طريق دالاني واقع در جبهه جنوبي به حياط مركزي (ميان سرا) ارتباط پيدا مي كند.
خانه حاج قلي خان
خانه حاج قلي خان (محل اداره ميراث فرهنگي) در مركز بافت قديم شهر كه به محله چهارمردان معروف است، واقع شده و كوچه دسترسي آن گذر قلعه است كه به دروازه قلعه در جنوب باختري شهر در دوره قاجار منتهي مي شد. با توجه به فرم ساختماني، مصالح به كار رفته و كسب اطلاعات از مالكين قبلي، بناي ساختمان به اواخر دوره قاجار تعلق دارد، ليكن اتاق ها و فضاهاي جبهه جنوبي كه قديمي ترين بخش بنا هستند قدمتي بيش از 120 سال دارند. ورودي بنا شامل سردري كوتاه با طاق قوسي رومي آجري است كه از طريق پاگرد شش ضلعي (هشتي) و دالان جبهه شمالي به حياط مركزي (ميان سرا) ارتباط مي يابد. كل مساحت بنا 400 متر مربع است كه 320 متر آن زيربناي مفيد است.
ايوان مهدعليا صفوي
ايوان مهدعليا صفوي از آثار مهد عليا همسر يا مادر سليمان صفوي است كه در سال 1129 بنا شده است. اين ايوان به دهانه 11 و درازا 12 و ارتفاع 14 متر با جلا و جرزهاي آجري و محرابي زيبا آراسته به گچ بري و كتيبه اي كمربندي و پوشش رسمي بندي در سه قسمت با 9 غرفه با چندين درگاه از طرفين به دو شبستان خاوري و باختري مرتبط است. اين ايوان زيبا به لحاظ قدمت ومعماري از ارزش هاي جهانگردي برخوردار است.

خانه شاكري (حاج عسگرخان)
خانه شاكري منسوب به دوره قاجاريه است و دربافت قديمي قم درقسمت جنوبي خيابان آيت الله طالقاني روبه روي بازار قديمي در كوي حاج عسگرخان قرار دارد. اين بنا درتقاطع دوگذر قديمي قرار گرفته وسردرب ورودي اصلي آن در نبش تقاطع است. بافت سنتي اطراف بنا تا حدود زيادي ازساخت وسازهاي جديد محفوظ مانده و وجود تعدادي ساختمان بامعماري اصيل هنوز دراطراف اين خانه مشهود است. ورودي اصلي بنا به صورت دوطبقه بوده وتوسط آجركاري ها وستون هاي سنگي تزيين شده است. هم چنين درازاره دو طرف ورودي از سنگهاي يك پارچه منقوش زيبايي استفاده شده و پس ازورود؛ فضاي مستطيل شكلي باگوشه هاي پخ خورده قرار دارد كه درواقع هشتي ورودي و فضاي تقسيم روابط بنا است. ازاين فضا وارد حياط ساختمان مي شويم . مجموعه اتاق هاي ساختمان را مي توان به سه گروه تقسيم بندي نمود.1- اتاق هاي شمال باختري: شامل دو فضاي سردري است كه يكي ازآن ها شاخص ترين نماد مجموعه است ومرتفع ترين فضاي داخلي خانه را داراست. بقيه فضاهاي اين قسمت دوطبقه بوده و بيش تر اين اتاق ها داراي زيرزمين هستند.2- اتاق هاي شمال خاوري كه اين اتاق ها جزو قديمي ترين اتاق هاي بنا بوده است. 3- اتاق هاي جنوب باختري كه داراي زيرزمين هايي باستون هاي سنگي وقوس هاي بسيار زيبا است. يك ايوان وتعدادي پله تنها راه دسترسي به اتاق هاي اين قسمت است. باتوجه به كنار هم قرار گرفته اين اتاق ها بافضاهاي كناري وهم چنين سبك تزيينات نشان از دوره هاي متاخرتر دارد.

خانه سيدحاجي روحاني
خانه سيد حاجي روحاني دربافت قديم قم در كوي گذر قلعه منشعب از محله چهارمردان قراردارد. اين بافت داراي مراكز مذهبي فراواني است كه مسجد و مدرسه امام صادق(ع) در كنار آن از جمله آن ها است. منزل حاج سيد روحاني درمقابل درب فرعي مسجد حاج سيد صادق روحاني قرار گرفته است. اين ساختمان داراي دو قسمت اندروني و بيروني بوده و منسوب به دوره قاجاريه است. اين ساختمان به صورت مستطيلي در امتداد شمال باختري به جنوب خاوري و در راستاي كوچه منشعب از گذر قلعه به سمت بقعه سلطان محمد شريف واقع شده است.
عمارت بادگير قمرود
بادگير و عمارت قمرود در خارج استان قم و در نواحي دشت قمرود واقع شده است. درزمان ناصرالدين شاه قاجار به تيول ميرزا نظام مهندس الممالك درمي آيد وي پس ازورود به منطقه جايي را كه امروز قمرود ناميده مي شود و مركز دهستان قمرود است براي سكونت خود انتخاب مي كند و قلعه و خانه اربابي (عمارت بادگير) بسيار زيبايي درآن جا برپا مي دارد. خانه اربابي وحوض خانه با عمارت بادگير زيبايي وتناسب از كيلومترها فاصله از هر طرف خودنمايي مي كند. درحال حاضر از خانه اربابي فقط حوض خانه وبادگير آن باقي مانده است.
قره تپه قم رود
قره تپه قم رود در 23 كيلومتري شمال خاوري استان قم و حدود 5/1 كيلومتري جنوب باختري دهستان قم رود و در فاصله 200 متري جنوب جاده آسفالته قم رود به قم واقع شده است. قره تپه با شكل مدور بر روي پشته اي طبيعي قرار گرفته و درميان مزارع سبز و خرم محصور شده است. براساس شواهد موجود، نخستين استقرار دردشت قم رود به هزاره ششم پيش از ميلاد يا هشت هزار سال پيش مربوط است. اين زندگي حدود دو هزار سال ادامه يافته و در ميانه هزاره چهارم بر اثر سيل مهيبي به زير آب رفته و اهالي به سمت غرب- به سمت البرز – مهاجرت كرده اند و تا هزاره ها ظاهرا سمت خاور قم رود خالي از سكنه بوده است، ولي از اواخر دوره ساساني دوباره مسكوني شده است.

قره تپه اكنون طي سه مرحله مورد كاوش قرار گرفته و طي اين سه مرحله هفت لايه فرهنگي شناسايي شده كه هر دوره با دوره قبل متفاوت است. آثار به دست آمده، شامل بقاياي معماري با ارزش و تعدادي ظروف سفالين است كه با آثار سيلك كاشان و چشمه علي دامغان قابل مقايسه است. قدمت آثار به دست آمده دراين تپه به 6400 سال پيش مي رسد. ابعاد آن 11×275×320 متر و مصالح آن از خشت، گل، آجر و اندود كاه گل و گچ است.
تپه قلعه مبارك‌آباد
تپه قلعه مبارك آباد در بخش مركزي- دهستان قنوات و حدود 200متري روستاي مبارك آباد و خاور قم درسمت راست جاده قم سراجه واقع و فاصله آن تا شهرستان قم 6 كيلومتر است. با توجه به آثار به دست آمده قدمت اين تپه به دوران ساسانيان مي رسد. هم چنين برروي سطح تپه تكه سفال هايي مربوط به قرون 7،4 هجري و قطعات شكسته وناقص آجرهايي باضخامت 4 سانتي متر ويك نمونه به عرض 10 سانتي متر وضخامت 3 سانتي متر وبه شكل مستطيل ديده شده است.
تپه گبري روستاي قاضي پايين
تپه قاضي كه قدمت آن به هزاره اول تا اواسط دوره اسلامي مربوط مي شود؛ درفاصله حدود300متري روستاي قاضي واقع شده است. فاصله اين روستا تا جاده اصلي 7 كيلومتر بوده و در جنوب باختري قم قرار گرفته است. موقعيت تپه طوري است كه با فاصله هاي متفاوت در ميان 3 روستاي قاضي پايين - زيبگان و قاضي بالا قرار مي گيرد. تپه قاضي؛ تپه اي است وسيع كه ارتفاع آن بر اثر كشت هاي مكرر كاهش يافته و حدود2متراست. با توجه به خرده هاي آجر وسنگ هاي لاشه كه به فراواني و پراكنده در گوشه و كنارديده مي شوند, مي توان احتمال وجود قلعه اي را در همين محل بعيد ندانست خصوصا"اين كه حاشيه پايين تپه با عمق كمي كه دارد حالت مشابه خندق هاي اطراف قلاع تاريخي را دارد. به فاصله كمي از تپه مضطرب تپه كوچك تري در باختر آن ديده مي شود كه ارتفاع آن كم بوده و سالم و دست نخوده باقي مانده است.

 

كاروانسراها،دروازه ها وبازارهادرشهرستان قم

كاروان سراي سنگي محمدآباد
كاروان سراي سنگي محمدآباد كه قدمت آن به قرن هاي پنجم و ششم هجري قمري مي رسد، با مساحتي بيش از12610 متر مربع يكي از بزرگ ترين و باشكوه ترين بناهاي تاريخي قم است. اين كاروان سرا بر مسير كارواني جاده بزرگ خراسان و در 50 كيلومتري شمال خاوري قم واقع شده است. كاروان سراي محمد آباد از درازاي 97 و پهناي 95 متر برخورداراست كه پلاني چهار ايواني و حصارهاي بزرگ سنگي با 8 برج ديده باني دارد. در ساختن اين كاروان سرا از مصالح بومي (لاشه سنگ هاي پوزه كوه) استفاده شده است.
كاروان سراي قلعه سنگي
كاروان سراي قلعه سنگي از آثار دوره صفويه است كه در 35 كيلومتري جاده قم – ري واقع شده و از نوع كاروان سراهاي چهارايواني است. مصالح ساختماني اين كاروان سرا بيش تر از سنگ و آجر است. بناي كاروان سرا داراي چهار برج نيم دايره اي در اضلاع باختري و خاوري است. اين كاروان سرا تا قرن گذشته مورد استفاده كاروانيان بوده است ولي هم اكنون به صورت ويرانه اي در آمده است.

كاروان سراي كنارگرد
كاروان سراي كنارگرد از آثار دوره صفويه است كه تزيينات قابل توجه آن؛آجرچيني بنا است. اين كاروان سرا در جاده تهران- قم واقع شده و از نوع كاروان سراهاي چهار ايواني و داراي دو حياط مركزي است. مصالح به كار رفته در بناي اين كاروان سرا آجر و سنگ است.
كاروان سراي اتابكي
كاروان سراي اتابكي در جاده قم- كاشان واقع شده و نوع پلان آن چهار ايواني بوده و به دوره قاجاريه تعلق دارد ولي تاثيرمعماري عهد صفوي درآن كاملا نمايان است. در قسمت جنوب كاروان سرا دو بناي فرعي ساخته شده است و مصالح اصلي آن از سنگ، آجر و خشت است و تزيينات برج هاي آن جالب توجه است.
كاروان سراي باقرآباد
كاروان سراي باقر آباد از آثار دوره قاجاريه بوده و در جاده قم- تهران (علي آباد- منظريه) واقع شده است. مصالح ساختماني بناي كاروان سرا از آجر و سنگ بوده و فاقد تزيينات جالب توجه و خاصي است. اين كاروان سرا يك منزل بين راهي كاروانيان بود كه در مسير ري (تهران) به قم و جنوب كشور يا بالعكس مورد استفاده قرار مي گرفته است.
كاروان سراي سفيدآب
كاروان سراي سفيد آب در خاور درياچه نمك واقع شده و نوع پلان آن متفرقه است. بناي كاروان سرا از آثار دوره هاي صفويه و قاجاريه است و بيش ترين مصالح ساختماني آن از سنگ است. چهار برج تزييني در چهار گوشه بنا از آثار ديدني آن است.
كاروان سراي آوه
ساختمان بناي كاروان سراي آوه به دوره سلجوقيان تعلق دارد كه در جنوب جاده قم - ساوه واقع شده و نوع پلان آن چهار ايواني است. مصالح ساختماني اين كاروان سرا بيش تر از آجر تشكيل شده و هنوز هم قابل تعمير و مرمت مي باشد.

كاروان سراي پل دلاك
كاروان سراي پل دلاك از آثار دوره قاجاريه بوده ودرجاده قم- تهران واقع شده است. مصالح بنا از خشت است و به همين دليل تاب مقاومت در برابر گذر زمان را نداشته و كاملا تخريب شده است.

كاروان سراي پاسنگان
كاروان سراي پاسنگان از بناهاي ارزشمند و قديمي قرن سيزدهم هجري قمري بوده و درمسير قم - كاشان واقع شده است.
كاروان سراي سنگي علي‌آباد قم
كاروان سراي سنگي علي آباد در 50 كيلومتري شمال خاوري شهرستان قم؛ بخش مركزي گردنه علي آباد در روستاي علي آباد واقع شده است. مولف «كاروان سراهاي ايران وساختمان هاي كوچك ميان راه ها» قدمت واستخوان بندي قلعه سنگي ( كاروان سراي قلعه سنگي) را متعلق به دوران پادشاهان سلجوقي يا جانشيان آن مي داند. اين كاروان سرا به صورت چهار ايواني و به شكل مربع بنا شده است. ايوان هاي اين كاروان سرا عميق با پوشش طاق گهواره اي بوده و در انتهاي آن ها راهي براي ورود به اصطبل قراردارد. درداخل مدخل كاروان سرا دواطاق براي نگهبانان ساخته شده است. درساخت اين بنا ازسنگ هاي قلوه دربرخي موارد تراشيده و آجر و ملاط گچ استفاده شده است. اين بنا شباهت زيادي به رباط كريم و رباط شرف و كاج محمد آباد دارد وبيش تر جنبه عام المنفعه داشته است.

كاروان‌سراي عسگرآباد
پل و كاروان سراي عسگرآباد كه قدمت آن به دوره قاجاريه باز مي گردد, در كنار رودخانه خشك شده و كارخانه هاي شن وماسه قرار گرفته اند. جاده باستاني متروكه كاروان رو مربوط به پل و كاروان سرا با فاصله كمي درسمت باختري جاده قديم تهران- قم قرار گرفته است. اين كاروان سرا در باختر مسير كاروان رويي كه از روي پل عسگرآباد عبور مي كرده قرار دارد. اين ساختمان در دوره هاي تاريخي مختلف مورد استفاده قرار مي گرفته كه ورودي هاي متعدد در ديواره هاي خارجي و مسدود كردن بعضي ديگر اشاره به اين مدعا دارد. حتي شبستان هاي جنوبي وخاوري كاروان سرا به دليل سالم بودن طاق ها تا دوره هاي اخير مورد استفاده قرار مي گرفتند. ورودي اصلي كاروان سرا در ضلع خاوري آن و درمجاورت جاده باستاني قرار داشته است. فضاهاي جنوبي كاروان سرا؛ سالم ترين قسمت هاي آن است كه هنوز تعداد زيادي از سقف هاي آن پابرجاست. به دليل ساخت و سازهاي دوره هاي مختلف در ساخت اين بنا از مصالح گوناگوني بهره برده شده است كه مهم ترين آن ها آجر و خشت با ملات گل وگاهي گچ است. نكته قابل توجه در رابطه بامجموعه پل وكاروان سرا قرارگيري ورودي اصلي كاروان سرا است كه دقيقا" درنقطه طلاقي بنا در راستاي مسير باستاني است كه ازروي پل عسگرآباد عبور مي كرده است.
كاروان‌سراي سنگي كوه نمك
كاروان سراي سنگي چهار پلاني كوه نمك در كنار جاده قم به سمت گازران درمقابل كوه نمك قرار گرفته است دراين منطقه تعدادي كارگاه صنعتي احداث شده كه يكي ازآن ها درنزديكي كاروان سرا است. دركنار ضلع شمالي كاروان سراي قديمي ديگري وجود دارد كه احتمالا" فعاليتي دركنار كاروان سرا درسال هاي آخر حيات آن داشته است. سبك معماري اين كاروان سرا دردوره هاي مختلف تاريخي به خصوص دردوره سلجوقي وصفوي به فراواني تكرار شده است كه از نمونه هاي آن مي توان به رباط شورگز درمنطقه زاهدان وكاروان سراي كوشك در جاده فيروزآباد فارس اشاره نمود. در كتاب كاروان سراهاي ايران قدمت بنا به دوره صفوي نسبت داده شده كه درنتيجه بررسي پلان اين تاريخچه مورد تاييد قرار مي گيرد.

اين كاروان سراي مربعي شكل داراي هفت برج است كه چهاربرج درگوشه هاي مربع وسه تا ازآن ها دروسط اضلاع جنوبي، خاوري وباختري مربع قرار دارد. ورودي اصلي كاروان سرا ازضلع شمالي بوده كه مستقيما" به صحن وسط بنا راه دارد. درميانه هريك ازاضلاع ديگرايواني با يك فرورفتگي محراب مانند قراردارد كه حجره هاي كوچك تر دركنار آن ها واقع شده است. مصالح اصلي ساختمان به خصوص در ديواره ها ازسنگ بوده و درپوشش سقف ها ازآجر استفاده شده است.
كاروان سراي منظريه
كاروان سراي منظريه در كيلومتر 25 جاده قديم قم - تهران منطقه عمومي منظريه ( داخل پادگان منظريه ) واقع شده است و قدمت آن به دوره قاجاريه نسبت داده مي شود. كاروان سراي منظريه در زمره كاروان سراهاي چهارايواني با پلان مربع مستطيل با يك حياط مركزي در وسط و60 اتاق و حجره كوچك در طرفين و يك اندروني و دو رديف اصطبل دراضلاع شمالي و باختري با يك ورودي بسيار زيبا درضلع خاوري است كه محور اصلي كاروان سرا درميان نماي اين سردرب قرار گرفته است. در برابر آن ميدان گاهي است كه دردو طرف نماي سردر ورودي دو جناح ساختمان وجود دارد به نظر ماكسيم سيرو معمار اين كاروان سرا بدون شك آشنايي وارتباطي بامعماري كاروان سراي علي آباد داشته وكوشش كرده دراين جا پر طمطراقي استفاده كند. مصالح به كار رفته در اين بنا شامل لاشه سنگ، آجر, كاشي وملاط گچ است.
كاروان ‌سراي صدري
كاروان سراي صدري درانتهاي منطقه زندآباد بعد ازكمربندي و درابتداي جاده جعفريه قرارگرفته است. سمت باختري قلعه را كارگاه هاي آجرپزي فرا گرفته و قسمت هاي خاوري قلعه را منطقه مسكوني زندآباد و درشمال قلعه؛ جاده جعفريه واقع شده است. تمامي زمين هاي مناطق جنوبي كاروان سرا كاربري كشاورزي دارد ساختمان كاروان سرا به شدت آسيب ديده و تنها قسمت هاي قابل استفاده آن محوطه ورودي آن است كه خانواده اي به عنوان سرايدار درآن مقيم هستند.
تيمچه بزرگ قم
تيمچه بزرگ قم (بازار) يكي از بناهاي تاريخي و زيباي قم به شمار مي آيد كه در نزديكي مجموعه آرامگاهي حضرت معصومه (س) واقع شده است. معماري اين بنا در دوره قاجاريه و توسط استاد حسن قمي( هنرمند و معمار مشهورآن دوره) صورت گرفته است. بناي تيمچه بزرگ قم از دو طبقه با پوشش طاق و گنبد تشكيل شده است كه طبقه پاييني داراي 20 حجره و طبقه بالايي آن داراي12 غرفه با ارسي هاي زيبا است. زواياي بالاي حجره ها وپاطاق پوشش چشمه شمالي بناي تيمچه مقرنس گچي دارد. وجه تسميه اين بنا به « بزرگ » به جهت دو تيمچه كوچك تر قم بوده كه در جريان تعريض خيابان از بين رفته اند.
بازارنو و بازار كهنه
فرم طاق بازار كهنه و نو، پوشش رومي با مصالح آجر و خشت با پوشش گچ است ولي با اين تفاوت كه سقف بازار نو به دليل قديمي تر بودن آن ارتفاع بيش تري دارد. عمده مصالح به كار رفته در بناهاي پيراموني راسته بازار، آجر با تزيينات گچي است

 

قلعه ها، برج ها و آتشكده هادرشهرستان استان قم

قيز قلعه سي جمكران
درسمت جنوب باختري جمكران قلعه بزرگي برروي يكي ازمرتفع ترين نقاط مجموعه كوه هاي اين منطقه قرار گرفته كه به قيز قلعه سي شهرت دارد و مابين شهر قم و روستاي جمكران قرار گرفته است.

خصوصيات بارز قلعه هاي موجود در رشته كوه هاي البرز در اين قلعه مشخص است. نوع معماري، مصالح وتكه سفال هاي سطحي اطراف قلعه نشان گر تاريخ قرن 7 و8 است. ولي آثاري نيز وجود دارند كه مي توانند به دوره هاي قديمي تر مربوط شوند. به عنوان نمونه يك بناي گنبدي شكل برروي تپه شمالي وجود دارد كه يادآور معماري قبل ازاسلام است. باتوجه به شرايط وموقعيت خاص قلعه درمنطقه؛ مي توان تصور كرد كه دوره حياط آن بسيار طولاني بوده است. بديهي است قلعه ياد شده در دوره تاريخي مورد استفاده بوده وشواهدي ازاستقرار دوره تاريخي قابل مطالعه است.
اغلب دژهاي كوهستاني رشته البرز درنقاطي ساخته شده اند كه تسلطي برجلگه ها كه مراكز اصلي شهرنشيني است, نداشته اند واغلب رشته كوهي حدفاصل ميان دژنشينان وشهرنشينان بوده است. درمورد اين قلعه نيز مي توان تصور نمود كه نزديك ترين منطقه مسكوني درجلگه هاي اطراف جمكران كنوني قرار داشته است. داخل باروي اصلي دژ اتاق هاي متعدد براي دژنشينان وبناهايي براي انبار ساخته شده كه مانند ديگر قلعه هاي كوهستاني ايران وبرخلاف قلعه هاي جلگه اي شكل هندسي منظمي ندارد.آب بيش تر دژهاي كوهستاني ازآب باران و برف رابه آب انبارها هدايت مي كرده است. دراين جا نيز درمرتفع ترين نقطه قلعه حوضچه هاي ذخيره آب ديده مي شوند.
ازآن جا كه اين قلعه داراي حيات متفاوتي است ازمصالح گوناگوني درساخت آن استفاده شده كه مي توان آن را به دو دسته تقسيم بندي نمود. گروه اول ازسنگ وملاط گچ وآهك وگاهي ساروج استفاده شده و گروهي ديگر شامل ديوارهايي ازبلوك هاي خشت خام است كه به نظر مي رسد درساخت وسازهاي سريع ازآن استفاده شده است.
قلعه تپه طغرود
بناي قلعه طغرود درجنوب جعفرآباد درروستايي به نام گازرخان قرار گرفته است. باتوجه به بررسي هاي انجام شده دراين بنا آثار از دوره هاي اشكاني، ساساني ودوره اسلامي ديده مي شود. در بررسي سطحي تپه تنوع وفراواني سفال ها مشخص هستند كه نشان دهنده مسكوني بودن اين قلعه تا قرن هاي 6،5 هجري قمري است. اين قلعه احتمالا" برفراز تپه اي قرار گرفته بوده است اين قلعه بيضي شكل بوده وابعاد آن حدودا" 100 * 200 متري است وارتفاع آن دربلندترين نقطه به حدود 10متر مي رسد. ازشمال تپه صورت گرفته ودربعضي نقاط آثار حفاري نيز ديده مي شود شيب تپه بيش تر به طرف جنوب وباختر قرار گرفته است.
قلعه گبري جمكران - قلعه گلي
قلعه جمكران دريك فرسنگي خاورقم ودرداخل روستاي جمكران واقع شده است. قلعه جمكران كه به قلعه گبري نيز مشهوراست ازبناهاي پيش ازاسلام بوده كه دردوران اسلامي نيز مورد استفاده قرار گرفته است. اهل محل آن را به زمان جمشيد شاه ازشاهان پيشدادي نسبت مي دهند. چرا كه درتاريخ قم نوشته حسن بن محمد بن حسن قمي ازقول مورخان قديم تر ازاسكندر، بهرام گور، طهمورث ديوبند, پادشاه پيشدادي، قمساره بن لهراسب, قباد، يزدگرد وچندتن ديگر به عنوان بانيان اوليه شهرقم ياد شده است. هم چنين فردوسي درادبيات خود شهر قم رادركنار شهرهاي عصر پيشداديان وكيانيان آورده است.

اين بنا داراي پلان مربع با ابعاد 55*55 متر وضخامت ديوارها 4متر درپايين كه به تدريج هرچه ارتفاع بيش تر مي شود از ضخامت آن كاسته مي شود. مصالح به كار رفته شامل خشت وگل است كه درپايين ديوارها متشكل ازدولايه چينه به ارتفاع 2متر برروي هم پس ازآن سه رديف خشت باابعاد 6*27*27 سپس يك لايه چينه به ارتفاع 1متر به صورت يك درميان تا بالاي ديوارها تكرار شده است ارتفاع كنوني در بعضي قسمت ها تا 10متر هم مي رسد اما به طور متوسط داراي 9متر ارتفاع است.
ميل سنگي امام‌زاده جعفر
ميل سنگي امام زاده جعفر درخارج از شهر قم و در نواحي كوهستاني جنوب باختري واقع شده است. با توجه به سبك ساخت مصالح وشباهت آن باميل هاي سنگي استان قم مانند: ميل علي آباد وميل ميم وميل امام زاده عبدالله درنزديكي اين ميل؛ به نظر مي رسد چون ساير ميل هاي استان قم متعلق به دوره سلجوقي است. دراطراف اين ميل؛ سفال هاي اسلامي كه بيش تر ساده و بدون لعاب هستند وهم چنين سفال هايي مربوط به دوره پيش ازتاريخ به دست آمده است. ارتفاع ميل سنگي ازسطح دشت درحدود 60متر بوده و نماي آن ازسنگ لاشه وملاط گچ است. راه دست رسي به درون ميل به جهت تخريب هايي كه صورت گرفته مشخص نشده است.
ميل امام‌زاده عبدالله
ميل امام زاده عبدالله در خارج از شهر قم و دركنار جاده قديم قم - اصفهان و حدود 2كيلومتري به خط مستقيم جنوب روستاي چشمه علي روبه روي ارتفاعات منطقه واقع شده است. با توجه به سبك ساخت و مقايسه آن با ميل هاي سنگي استان قم؛ مانند ميل صفرعلي واقع در نزديكي روستاي كاج و ميل ميم واقع دربخش كهك به نظر مي رسد؛ اين ميل متعلق به دوره سلجوقي است. اين ميل شباهت زيادي به ميل ميم دارد و تفاوت آن باميل ميم درقطر آن است كه بيش تر از ميل امام زاده عبدالله است.
ميل سنگي علي‌آباد
ميل علي آباد درخارج شهرستان قم و درابتداي نواحي كوهستاني واقع شده است. ميل سنگي علي آباد متعلق به دوره سلجوقي بوده و به نظر مي رسد هم زمان با كاروان سراي سنگي علي آباد ساخته شده باشد. ميل علي آباد برروي تپه اي مشرف بر دشت كه ارتفاع آن ازسطح دشت بين 70 تا75 متر است, واقع شده است. ميل علي آباد از لحاظ سوق الجيشي دربهترين نقطه واقع شده به طوري كه در زمان حياط وآباداني راه هاي كاروان رو و در دوره سلجوقي اين ميل راهنماي كاروان هايي را كه ازسمت كاشان به سمت قم و ازآن جا به سمت ري وبه عكس درحركت بودند را برعهده داشته است.
ميل سنگي ميم
ميل ميم درخارج و جنوب شهرقم, خاوركهك وشمال روستاي ميم واقع شده و به نظر مي رسد از بناهاي دوره سلجوقي باشد. اين ميل درست شبيه ميل صفر علي بوده و فقط به لحاظ قطري كوچك تر از آن است. شكل اين برج مخروطي بوده و از بناهاي قديمي استان به شمار مي رود.
ميل سنگي بابك
بناي ميل بابك درخارج از شهر قم و بخش مركزي دهستان قمرود برفراز بلندترين قله رشته كوه شمالي دره قمرود و در باختر روستاي كاج و باختر ميل صفرعلي قرار گرفته است. باتوجه به عبور جاده خراسان رضوي ازاين منطقه و قرار گرفتن كاروان سراها وميل هاي ديگر بر سرراه ( مربوط به دوران اسلامي به خصوص سلجوقي) مي توان قدمت ميل بابك را مربوط به دوران اسلامي دانست.

ميل صفرعلي
بناي ميل صفرعلي در بخش مركزي دهستان قمرود و منتهي اليه كوه هاي شمالي دره قمرود برفراز يكي ارتفاعات خاوري روبه روي كوه سپر رستم و باختر روستاي كاج واقع شده است. دراطراف اين ميل سفال هايي ازنوع سفالينه سلجوقي به آمده وبا توجه به نوع معماري وسنگ چيني ميل كه شباهت زيادي به قلعه سنگي (كاروان سراي محمدآباد كه مربوط به دوره سلجوقي است) دارد؛ قدمت اين بنا را مي توان مربوط به دوره سلجوقي دانست. ارتفاع ميل صفرعلي تا سطح دشت بين 60 تا80 متر است و نماي آن ازسنگ لاشه وملاط ساروج است.

قلعه گلي كاج‌ محمدآباد
قلعه گلي در50كيلومتري شمال خاور قم در حاشيه قمرود و در شمال كوه سفيد در نزديكي محمودآباد كاج قرار دارد. باتوجه به شواهدي كه ازقلعه گلي به دست آمده؛ اين قلعه متعلق به دوره اشكاني است و در دوره هاي بعد ازساساني, دوره اسلامي, دوره سلجوقي وصفوي نيز استفاده مي شده است. دراطراف اين قلعه زمين هاي قابل كشت بسيار است ولي درسمت جنوب جنگل گز بافاصله اي نه چندان دور مشاهده مي شود و رودخانه مسيله درفاصله حدود يك تا يك ونيم كيلومتر در باختر اين محوطه است.

تپه قلعه خورآباد
قلعه خورآباد در18 كيلومتري جنوب خاوري قم و به فاصله سه كيلومتري باختر جاده اصلي قم به كاشان ازمقابل پاسگاه ايست بازرسي و در كنار روستايي به همين نام واقع شده است. باتوجه به شواهد معماري؛ اين قلعه مربوط به دوره تاريخي ( ساساني ) بوده كه دردوره اسلامي نيز مورد استفاده قرار گرفته است. به خصوص كه خورآباد در كنار جاده كاروان رو قديم قم - لنگرود و نزديك كاروان سراي پاسنگان و كمي دورتر به طرف كاشان و مركز ايران قرار دارد. اين قلعه بر فراز صخره اي طبيعي قرار گرفته كه كاملا" مشرف بر دشت و محيط اطراف خود است. در دور قلعه آثار سه برج كه هنوز تقريبا" سرپا مانده اند ديده مي شوند. برج ها درشمال خاور و شمال باختر و در خاورقرار گرفته اند به طور كلي مصالح به كار رفته؛ شامل سنگ لاشه - خشت - گچ وساروج است هم چنين برروي سطح قلعه مقدار زيادي سفال هاي بدون لعاب دوره ساساني ومقدار كمي سفال دوره ساساني قابل رويت است.
قلعه زار بلاغ
قلعه زار بلاغ در جاده تهران – قم, گردنه علي آباد 500متري تقاطع اتوبان وجاده قديم 200 متري سمت چپ جاده قديم واقع شده است. براساس گونه شناسي سفال كه نزديك به يك صد قطعه گردآوري شده و مقايسه با لايه دوم نوشيجان تپه ولايه دوم گودين تپه مي توان چنين نتيجه گرفت كه بناي زاربلاغ متعلق به دوره مادها است وبر پايه شباهت هاي نزديك معماري زاربلاغ به معبد نوشيجان در برداشت هاي اوليه شايد بتوان اين اثر رانيز ازنوع بناهاي مذهبي به حساب آورد. بناي قلعه سنگي زاربلاغ با نقشه اي بيضي شكل مشتمل برسه قسمت است كه بخش اصلي آن ساختماني دواشكوبه است بامصالح تخته سنگي وملاط گلي كه طبقه پايين داراي دواتاق بزرگ وكوچك است كه اتاق بزرگ باپلاني تقريبا" مربع ساخته شده است.

 

بندها و پلهادرشهرستان قم 

سد كبار
بناي سد كبار به قرن هاي هفتم و هشتم هجري قمري و دوره ايلخاني نسبت داده مي شود. اين سد در25 كيلومتري جنوب قم، بر روي رودخانه كبار قرار گرفته است. سد كبار از نمونه هاي جالب توجه سدهاي قوسي است كه درازاي تاج آن به 55 متر و ارتفاع آن از كف رودخانه به 24 متر مي رسد. ضخامت ديواره سد در پايين 10 و در بالا حدود 6 متر و مصالح مورد استفاده در آن سنگ هاي تراشيده، لاشه سنگ و ملات ساروج است. اين سد داراي يك برج آب گير است كه آب از طريق آن به قسمت زير آن منتقل مي شود.
پل عليخاني
پل عليخاني درداخل شهر قم، در ابتداي بازار واقع شده است. اصل اين پل از بناهاي دوره صفويه است كه در حدود 1292 هجري قمري بازسازي شد و در اين بازسازي طاق دهانه هاي قبلي برداشته شده و در حد فاصل پايه هاي قديمي، طاق هاي مرتفع تري برپا شد و بر روي پايه ها نيز دهانه هاي كوچك تري تعبيه شده است. پل دوره صفوي ظاهرا 11 دهنه داشته و به هنگام بازسازي هاي دوره گذشته؛ سنگ نوشته اي مربوط به بناي اصلي در آن كشف شده است. بازسازي بعدي پل به منظور تعريض آن در دو طرف گذرگاه در دهه 20 قرن اخير صورت گرفته است. اين پل در حال حاضر 96 متر درازا و با احتساب پياده روها 10 متر پهنا دارد.
پل عسگرآباد
پل عسگر آباد كه از ساخته هاي دوره قاجار به شمار مي رود، بر بستر رودخانه قره چاي واقع شده كه در دوره اخير در جريان گسترش جاده؛ جاي خود را به پلي با مصالح بتون آرمه داد. پل عسگرآباد با احتساب دو انتهاي آن و جان پناه ها حدود 140 متر درازا و 70/8 متر پهنا داشته و داراي 2 دهانه بزرگ و 4 دهانه كوچك بوده است. دهانه هاي انتهاي جنوبي، در بازسازي هاي دوره پهلوي به آن اضافه شده است. بستر رودخانه در محل برپايي پل، سنگ فرش شده و پايه هاي پل با استفاده از قطعات سنگ با ابعاد مختلف، بر روي آن ساخته شده و پايه ها در جهت مخالف جريان رودخانه، موج شكن هاي مثلثي داشت.
پل كاج
پل كاج به دوره صفويه نسبت داده مي شود و بقاياي آن در مسير كاروان رو قديمي ورامين - قم واقع شده است. پل كاج كه برروي رودخانه ساوه يا قم رود زده شده دراصل نوعي پل بند بوده كه امروزه به جهت بالا آمدن رسوبات و مدفون شدن بخش زيرين پل، اطلاع دقيقي از آن در دست نيست اما با توجه به شكل و نقشه پل و اين كه امروزه براي استفاده از آب قم رود دهانه هاي قوسي شكل پل و جلو آن ها را با خاك مسدود كرده و بندي ساخته اند كه تا حدودي پل بند بودن بنا را تاييد مي كند.

پل كاج به درازاي حدود 245 متر (با احتساب دنباله آن در زمين هاي زراعي) حداقل داراي 13 دهانه در ابعاد و اندازه هاي مختلف است و نشانه هاي بازسازي و مرمت دوره هاي مختلف تاريخي در اين دهانه ها ديده مي شود. پل در يك خط مستقيم بنا نشده بلكه انحنايي در جهت مخالف جريان رودخانه دارد كه اين انحنا احتمال پل بند بودن بنا را تقويت مي كند.
پل دلاك
پل دلاك ازآثار دوره صفويه است كه درمسير جاده كاروان رو دوره صفوي تهران- قم و بر روي رودخانه ساوه واقع شده وامروزه آسيب زيادي ديده است. راه كاروان رو دوره صفويه كه از تهران به قم مي رود، پس از گذشتن از پل رودخانه شوربه سوي كاروان سراي حوض سلطان رفته، از ميان منطقه درياچه نمك و از بالاي كاروان سراهاي صدرآباد و دلاك و پس ازعبور از پل مورد بحث به قم منتهي مي شود. در اواخر قرن 19 به دليل تغيير مسير رودخانه ساوه و گسترش اجتناب ناپذير درياچه نمك، رفت و آمد در اين جاده متوقف شد و جاده امروزي تهران - قم كه به دوره قاجارمربوط مي شود، جايگزين آن شد.

 

حمام ها و آب انبارهاي قديمي درشهرستان قم

آب انبار مدرسه دارالشفاء
بناي آب انبار در مجاورت مدرسه دارالشفاء قم واقع شده و به همين نام نيز مشهوراست. قدمت ساختمان آن به قرن يازدهم و سال 1055 هجري قمري ( زمان شاه عباس دوم) مي رسد. اين بنا داراي سردري به پهناي 6 عمق 70/2 و ارتفاع 8 متر است كه با كاشي كاري، مقرنس و كتيبه هاي تاريخي تزيين شده است. لچكي هاي قوس طاق راه پله ها با كاشي هاي معرق نفيسي آراسته شده اند كه بر روي آن اشعاري كتيبه شده است. پوشش سردر، داراي مقرنس گچي و منقش زيبايي است. بالاي اين سر در، سنگ نوشته اي است كه تاريخ تعمير و مرمت بنا بر روي آن نوشته شده است.
حمام حاج عسگر خان
حمام حاج عسگر خان به دوره قاجاريه تعلق داشته و راه دسترسي به آن از سوي راسته بازار نو است

حمام روستاي قباد بزن
روستاي قبادبزن جزو دهستان كهك استان قم بوده و حمام روستاي قبادبزن درقسمت شمالي ومنتهي اليه يكي ازمحورهاي مسكوني روستا قرار گرفته است. درامتداد شمالي اين محور؛ باغ هاي حاصل خيزي وجود دارد و نهر كوچكي از كنار اين محور عبور مي كند و منظره زيبايي را به وجود مي آورد. در كنار اين جوي آب و سمت باختري حمام؛ آسياب متروك قديمي قرار گرفته است. با توجه به عدم تراكم بافت مسكوني دراطراف حمام به نظر مي رسد كه اين بنا درخارج ازمحدوده روستايي زمان احداث بنا شده است. نوع پلان قوس ها ونحوه پوشش سقف هاي آن تاريخ بنا را به دوره قاجاريه منسوب مي كند.

X